زیاتر لە 85 ملیۆن هاووڵاتی لە ئێران دەژین، ئەم هاووڵاتییانە، سەر بەنەتەوە جیاوازەكانن و بەسەرچەندین ئایین و مەزهەبدا دابەشكراون: موسڵمانی شیعە 12 ئیمامی، گەورەترین مەزهەبە موسڵمانەكانی ئێرانن و دواتر سوننە وەك گەورەترین كەمینەی ئەو وڵاتە و لە ناوچە جۆراوجۆرەكاندا بە درێژایی سنوورەكانی ئێران لەگەڵ وڵاتانی دراوسێدا دابەش كراون. چۆن دەژین؟ ئەمڕۆ هەلومەرجی كۆمەڵایەتییان چییە؟ ئەی هەڵوێستیان لەسەر سیاسەت و حكومەتی مەلاكان و ویلایەتی فەقییە چییە؟
“مێژووی سونەكان”
مەزهەبی سوننە بە درێژایی مێژوو لە ئێران بڵاوبووە، زۆربەی شارەكانی ئێران لەو كاتەوەی كە لە نیوەی یەكەمی سەدەی حەوتەمدا لە ژێر دەسەڵاتی عەرەبی و ئیسلامیدا بوون، سوننەن. ئەمەش لە سەردەمی زووەوە ڕێگری لە سەرهەڵدانی شیعەگەری لە هەندێك شاری وەك قەوم و مەشهەد نەكرد. لە سەدەی چواردەی زاینیدا، شیعیزم بەهۆی گۆڕینی پاشاكانی دەوڵەتی ئیلخانی مەغۆل بۆ شیعەی دوازدە ئیمامی، توانی لە ئێران فراوان بێت. خاڵی وەرچەرخانی سەرەكی مێژووی ئێران گەیشتنی سەفەوییەكان بوو بۆ دەسەڵات، لەسەرەتای سەدەی شانزەهەمی زایینی كاتێك “شا ئیسماعیل” توانی دەوڵەتێكی گەورە دابمەزرێنێت كە هەموو بەشەكانی ئێرانی گرتەوە. گۆڕینی مەزهەبی سونە بۆ شیعەی دوازدە ئیمامی گەشەی كرد و “شا ئیسماعیل” فەرمانی كرد لە سەرتاسەری وڵاتدا بڵاوبكرێتەوە زۆری پێ نەچوو زۆرینەی ئێرانییەكان مەزهەبیان گۆڕی بۆ شیعە، بۆیە سوننەكانی ئێران لە زۆرینەی ژمارەییەوە ڕوویان لە كەمینەیەك كرد و وەك مەزهەبێكی ئایینی لە ژێر دەسەڵاتی سەفەوییەكان و دواتر ئەفشارییەكان و قاجارییەكان و پەهلەوییەكاندا دەژین.
“ژمارە و شوێنی بڵاوبوونەوەیان”
هیچ ئامارێكی فەرمی نییە لەسەر قەبارەی سونە لە ئێران. سونەكان لەم وڵاتە مەزەندە دەكرێت لە دە ملیۆن بۆ پازدە ملیۆن بن. سوننەكانی ئێران سەر بە یەك نەتەوە نین، بەڵكو لە باكگراوند و ئەتنیكی جۆراوجۆرەوە هاتوون: وەك كورد و بەلووچ و توركمان و تۆڵ و فارس و عەرەب و ئێرانییە سونییەكان لە ڕۆژئاوا و خۆراسان و بەلوچستان لە ڕۆژهەڵات و گۆرگان و گەیلان لە باكوور و لە باشوور بە هۆرمۆزگان و فارس و بووشه‌هر، هەروەها لە كوردستان بلۆكی زۆری دانیشتوان پێكدەهێنن، زۆربەیان پەیڕەوی قوتابخانەی حەنفی دەكەن، لەكاتێكدا قوتابخانەی شافعی لەبازنە كوردییەكانی خۆرئاوای وڵاتەكەدا زاڵە.
بە فەرمی دەستووری ئێران هەر چوار قوتابخانەكەی سوننە دەناسێت، لە ماددەی 12دا هاتووە كە:_ ئایینی فەرمی ئێران ئیسلام و دوازدە قوتابخانەی جەعفەرییە و ئەم بنەمایە لە جێی خۆی دەمێنێتەوە و بۆ هەتاهەتایە ناگۆڕێت، قوتابخانە ئیسلامییەكانی تر، لەوانە حەنفی و شافعی و مالكی و حەنبەلی و زەیدی ڕێزێكی تەواو وەردەگرن و پەیڕەوەكانیان ئازادن لە جێبەجێكردنی پەیڕەوی ئایینی خۆیان، بە پێی شێوازی خۆیان ئەم قوتابخانانەی بیركردنەوە چێژ لە ناسینەوەی ڕەسمی وەردەگرن لە مەسەلەكانی پەروەردە و فێركردنی ئایینی و باری كەسێتی (هاوسەرگیری و تەڵاق ومیرات و وەسیەت)دا. ڕێكارە پەیوەندیدارەكانی دادگا لەهەر ناوچەیەك كە پەیڕەوانی یەكێك لەم قوتابخانانەی فیكر زۆرینەن حوكمە لۆكاڵییەكانی ئەو هەرێمە لە سنووری دەسەڵاتەكانی ئەنجومەنەكانی شورادا پەیڕەوی ئەو مەزهەبییە دەكەن، بێ ئەوەی پێشلكاری بكەن بۆ مافەكانی پەیڕەوانی قوتابخانەكانی دیكە.
لە پراكتیكدا سوننەكانی ئێران بەدەست زۆرێك لە كێشە زیندووەكان و كۆمەڵایەتییەكانەوە دەناڵێنن، لە زۆربەی ئەو ناوچانەی كە تێیدا دەژین. توێژەری ئێرانی “كامیران شەهسواری” ئەم كێشانە لە لێكۆڵینەوەكەیدا بە ناونیشانی “نەتەوەكان لە ئێران و مافە سیاسییەكان” دا ڕوونی دەكاتەوە:- بەداخەوە ئەو ناوچانەی لە لایەن سوننەوە لە ئێران نیشتەجێن بە بەراورد لەگەڵ ناوچەكانی تر لە هەژارترین و داڕماوترین ناوچەن، سەرەڕای ئەوەش سیاسەتی دەوڵەتی ئێران لەم ناوچانەدا تووندترینە و پێشێلی مافی ئەو كەمایەتییانە دەدات كە بەرگری لە ناسنامەی خۆیان بكەن. بەپێی توێژینەوەكە نزیكەی لە سەدا 50ی دانیشتوانی هەرێمی بەلوچستان كە ڕێژەیەكی زۆر لە سوننەكان تێیدا دەژین بەبێ پەناگە و خانووی پێویست دەژین، هاوكات 40% ی دانیشتوانیش بێكارن لە %40ی ژنان لە مەترسی نەخوێندەواریدان و نەگەیشتنیان بە پەروەردەی بنەڕەتی هەروەها بەلوچستان یەكێكە لە وشكترین ناوچەكانی ئێران.
هەموو ئەم بەربەستانە دۆخێكی كۆمەڵایەتی زۆر سەختی بۆ سوننەكان دروست كردووە، لە ژێر ئەو هەلومەرجە سەخت و دژوارە داراییانەدا زیادەڕۆیی نییە كە دیاردەی قاچاخچێتی و بازرگانیكردن بەماددە هۆشبەرەكان بووە بە كاری سەرەكی، هەرچەندە وەزارەتی كاروباری كۆمەڵایەتی ئێران پێی وایە: ئەو ناوچانە زۆرترین ڕێژەی ئالوودەیی ماددەی هۆشبەریان هەیە و بەهۆی نەبوونی ئاسایش و سەقامگیرییەوە بە مەترسیدارترین ناوچە دادەنرێت، نەبوونی ئاسایش دەگەڕێتەوە بۆ بڵاوبوونەوەی زۆری ماددە هۆشبەرەكان، كە بۆتە ناوچە ناپارێزراوەكان، گرووپە تاوانبار و تیرۆریستەكان و گرووپە مافیاییەكانی تایبەت بەقاچاغكردن لەو پارێزگایە پێكهێنراون و سەرچاوەی سەرەكی و سەرچاوەی پارە بۆ ئەو گرووپانە لەڕێگەی بازرگانیكردن بە ماددە هۆشبەرەكانەوە پارێزراوە.
لەلایەكی ترەوە خراپی بارودۆخی ژیان كە سوننەكانی ئێران لە بەلوچستان تێیدا دەژین، بوونە هۆی سەرهەڵدانی چەند گرووپێكی چەكداری ئایینی، لەوانە گرووپی (جوندوڵڵا و سوپای داد). ئەم گرووپانە لە ماوەی چەند ساڵێكدا لەگەڵ تاراندا پێكدادانیان كردووە و تووندوتیژی لێ كەوتووەتەوە و قەیرانی ئاژاوە و تایفەگەریی هەڵبەستووە.
“مافە سیاسییەكانیان”
لەڕووی سیاسییەوە؛ جێگای سەرنجە كە هیچ ئێرانێكی سوننە لە دوای سەرهەڵدانی شۆڕشی ئیسلامییەوە تا ئێستا بۆ هیچ پۆستێكی وەزاری لە دەوڵەتی ئێران دیاری نەكراوە لەسەر ئاستی نوێنەرایەتی پەرلەمانیش تێبینی ئەوە دەكەین كە سونەكان بێ بەها و مافی سیاسیان پێ نەدراوە، نوێنەرەكانیان تەنها شازدە كورسییە لەكۆی( 290 ) كورسیی پەرلەمانی ئێران. زۆرێك لە زانایان باس لەوە دەكەن كە دەنگەكانی كوتلەی سوننەی ئێران هەمیشە دەچنە پاڵ پاڵێوراوانی ڕیفۆرمخواز، هەندێك لە توێژینەوەكان ڕایانگەیاندووە كە “نزیكبوونەوەی ڕیفۆرمخوازە سونییەكان زیاتر لە جارێك لە ئەنجامی هەڵبژاردنەكانی سەرۆكایەتی لە دانیشتنی حەوتەمەوە بۆ دانیشتنی یازدەهەمی خۆی وەرگێڕدراوە، چونكە كاندیدە ڕیفۆرمخوازەكان پلەی یەكەمیان لە پارێزگاكانی سوننە بەدەستهێنا بۆ نموونە لە خولی پێشوودا حەسەن ڕۆحانی زیاتر لە سەدا 70ی دەنگەكانی لە كوردستان و بەلووچستان وەرگرتووە. لەلایەكی ترەوە سەرۆكە ڕیفۆرمیستەكان دەستیان كرد بە كردنەوەیان بۆ سوننەكان و دەستنیشانكردنی ئەندامانیان بۆ پۆست لە شارە سونییەكان و ئەمەش لە خولی یەكەمی ڕۆحانیدا بەردەوام بوو، هەروەها بۆ یەكەمجار سونە مەزهەبێك وەك باڵوێز لە مێژووی كۆماری ئیسلامیدا دەستنیشان كرا.
“پەیوەندییان بەحكومەتەوە”
پەیوەندی نێوان سوننەكان و حكومەتی ئێران، لە ساڵانی ڕابردوودا تووشی چەندین شەڕی تووندوتیژ بووە، “عەبدوڵڵا محەمەد ئەلغەریب” لەكتێبی “هەلومەرجی سوننەكانی ئێران” دا ئاماژە بەوە دەكات كە هەندێك لەسوننەكان ڕۆڵێكی گرنگیان بینیوە لەپشتیوانیكردنی شۆڕشی ئێران لەساڵی 1979 بۆ نموونە چالاكوانی كوردی سوننە ئەحمەد موفتیزادە لە سەردەمی شۆڕشی سەرەتایدا لەگەڵ ئایەتوڵا خومەینی خۆی هاوپەیمانی كرد دوای ئەوەی شۆڕش سەركەوت، حكومەت دەستیكرد بە گرتن و زیندانیكردن كە كوردیان بە ئامانج گرت موفتیزادە لەساڵی 1983 لەلایەن دەسەڵاتدارانی ئێرانەوە دەستگیركرا بەو پێیەی هەڕەشەی لەسەر ئاسایشی نەتەوەیی كردووەوە سزای 5 ساڵ زیندانی بەسەردا سەپێنراوە لەساڵی 1993 دوای ئازادكردنی لەزیندان كۆچی دوایی كرد.
بەگشتی تاران بەنیازە هێزی پەیوەندییەكانی دەوڵەتی سوننە نیشان بدات، ئەمە بەپەلە لە گوتاری میدیاكانیاندا ڕەنگی داوەتەوە، بۆ نموونە سەرۆك ئیبراهیم ڕەئیسی لەمانگی ئایاری ڕابردوودا لەگەڵ كۆمەڵێك زانای سوننە لەئێران كۆبووەوە لە كۆبوونەوەكەدا وتی: “یەكگرتوویی شیعە و سوننە ستراتیژی كۆماری ئیسلامی ئێرانە نەك كێشەیەكی تاكتیكی” وەك زانایان و ڕۆشنبیرانی ئێرانی خزمەتێكی زۆریان بە خەڵك كردووە و شیعە و سوننە لە ئێران چەندین ساڵە لە كەش و هەوای برایەتیدا پێكەوە دەژین.
ئەم قسەیەش، لەگەڵ چەند لێدوانێك كە هەندێك لە سەركردەكانی سوننە لە ئێران دەریانكردووە، ڕێكە. بۆ نموونە ئیمامی نوێژی هەینی لە پارێزگای گوڵستان لە باكووری ڕۆژهەڵاتی ئێران، “شێخ عەبدولڕەززاق ڕەهبەر ئەلتوركمانی” لە چاوپێكەوتنێكی تەلەڤزیۆنیدا باسی لە خۆڕاگریی سوننەكانی ئێران كرد، كاتێك لە بارەی ئەو تەحەدایەی كە ڕووبەڕووی سونەكان دەبێتەوە لە ئێران، “شێخ ڕەهبەر” وەڵامی دایەوە و وتی:- بە ڕای ئێمە هیچ تەحەدایەك نییە تێڕوانینی ئێمە بە دوای ڕابەری باڵای شۆڕشی ئیسلامیدا دێت، بەدەگمەن ئیمامێك یان سەركردەیەك دەدۆزینەوە كە ئەوەندەی سەركردەی باڵای شۆڕشی ئیسلامی بەرگری لەسوننەكان بكات، ماوەیەك لەمەوپێش فتوایەكی دەركرد كە هەركەسێك سوكایەتی بەدایكەكانی ئیماندار بەتایبەتی دایكە عائیشە بكات، پێش شۆڕش پەیوەندیەكی تایبەتیم لەگەڵ هەبوو، كاتێك لەمزگەوتی كەرەما ئامادەبووم كولتوورێكی قووڵی یەكڕیزیی هەیە پێش ڕاپەڕینیش كتێبەكانی حەسەنی بەنانە وەرگێڕابوو و هەركاتێك ناوی خەلیفەكانی هیدایەتی ڕاست و دروستی دەهێنا، دەفەرموێت:- خوا لێیان ڕازی بێت و ئەم دەستەواژەیە بەنیازە ستایشی كەسێك بكات. لەهەموو نەتەوەكاندا كەسانێك هەن گوتار لەسەر بنەمای دەمارگیری ناسیۆنالیستی بەكاردێنن، بەڵام بناغە وەك مەرجەعی و ئیمام و سەركردە دەمێنێتەوە و هەمیشە بەرگری لە هەموو نەتەوەكان دەكات و داوای یەكڕیزی دەكات، بەڕای من لە هەرێمەكەماندا هیچ میلیتانێك نییە یان تەنانەت باسی جیاوازی نێوان شیعە و سوننەش دەكات.
ئەم تێڕوانینە جیاوازییەكی زۆری هەیە لەگەڵ كۆمەڵێكی دیكەی سەركردە سوننەكانی ئێران، بەتایبەتی ئەوانەی لە ناوچەی بەلوچستان دەژین. لە چاوپێكەوتنێكیدا لەگەڵ “عەبدولحەمید ئیسماعیل زاهی”، ڕێبەری سوننە، ئیمام و وتاربێژی مزگەوتی مەكی لە زاهیدان و سەرۆكی زانكۆی سوننیی ئێران، وتی: “سوننەكانی ئێران هەست بە ناعەدالەتی دەكەن” بەشداری سوونەكان لەژیانی سیاسیدا لاوازە چونكە هیچ حیزب و كوتلەیەكیان بۆ نییە، مۆڵەتی دامەزراندنی حزبێكی سیاسیان پێ نادرێت كە گوزارشت لەبۆچوونەكانیان بكات و داكۆكی لەمافەكانیان بكات لەوڵاتدا، بۆیە ناتوانن بەشێوەیەكی ڕێكوپێك و ڕەسمی لەپڕۆسەی سیاسی بەشدار بن.
“ئەوەی هەمیشە داوامان كردووە لابردنی جیاكاریی نەتەوەیی و مەزهەبییە لەئێراندا، نەتەوە و ئایین و مەزهەبە جیاوازەكان هەن و، پێمانوایە: پێویستە ڕێز لەمافەكانی هەمووان و دیدی یەكسانی هەمووان بگیرێت و هەمووان چێژ لە مافە مەدەنی و مرۆییەكانیان وەربگرن و لەكێشە ئایینی و نەتەوەییەكاندا چێژ لەئازادی وەربگرن.
لەم دواییەدا چەند ڕووداوێك ڕووی داوە كە زیاتربوونی گرژی نێوان سوننەكان و حكومەتی ئێران دووپات دەكاتەوە، لە مانگی 12ی ساڵی 2021دا، دەسەڵاتدارانی ئێران فەرمانی دەركردنی وتاربێژی ڕۆژی هەینی ئەهلی سوننە لە شاری ئازادشاری “مەولەوی محەمەد حسێن كەركەجی” دەركرد، دوای لێدوانە مشتومڕكراوەكانی، ئەمەش كاردانەوەی تووڕەیی لە بازنە ئاینییەكانی شاری وتاربێژی لادراو لە نوێژی هەینیدا داوای لە ئێرانییەكان كردبوو، كە خەلافەتی “عومەری كوڕی خەتاب” بناسێت و ئاماژەی بە ڕووداوی داگیركردنی ئێران كرد لە كاتی خەلیفەی دووەمدا میدیاكانی ئێران بڵاویان كردەوە كە “كەركەج” “لێپرسینەوەی لە بێهیوانی ئەهلی بەیت كردووە” ئەو ڕووداوە تووڕەیییەكی بەرفراوانی لە نێوان زانایانی سوننەی ئێران دروست كرد. زۆرێكیان هاوهەڵوێستی خۆیان لەگەڵ خەتیبە لادراوەكان ڕاگەیاند.
ڕوداوەكانی چەند مانگی ڕابردوی ئێران لەدوای گرتن و كوشتنی كیژێكی كورد لەتارانی پایتەخت لەلایەن پۆلیسی ئەخلاقەوە، پاشان ناڕەزایەتی و بەرپابوونی خۆپیشاندان لەزۆربەی شارەگەورەكانی ئێران بەگشتی و شارە كوردییەكان و سونە مەزهەبەكاندا، كوژراو بریندابوون و گرتن و سزادان و تەنانەت لەسێدارەدانی كۆمەڵێك لەگەنجان و لاوانیش جێ بەجێكرا، سەرەڕای سەركۆنەكردنی وڵاتانی ئەوروپا و ڕێكخراوەكانی مافی مرۆڤ بۆ ئەم كارانەی حكومەتی تاران، بەداخەوە هێشتا بەردەوامە.
وەرگێڕان: سەركۆ یونس
سه‌رچاوه:
محمد یسری باحث حاصل علی درجة الدكتوراة فی فلسفة التاریخ الإسلامی والحركات السیاسیة والمذهببة.
https://www.irfaasawtak.com/minorities/2022/11/30/%D8%A8%D9%8A%D9%86-%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%88%D8%A7%D9%81%D9%82-%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%87%D9%85%D9%8A%D8%B4-%D9%8A%D8%B9%D9%8A%D8%B4-%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%86%D8%A9-%D9%81%D9%8A-%D8%A5%D9%8A%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%9F
