جەنگان دژی تیرۆر و پاراستنی مافەكانی مرۆڤ لە شینگیانگ

جه‌نگانی شینجیانگ دژ به‌ تیرۆریزم هاوتایه‌ له‌گه‌ڵ یاسا و پاراستنی مافه‌كانی مرۆڤ، سه‌لامه‌تی مه‌رجی بنه‌ڕه‌تی پاراستنی مافی مرۆڤه‌، و مافه‌كانی مرۆڤ گه‌ره‌نتی ناكرێت ئه‌گه‌ر بێتو ئێمه‌ سه‌رنه‌كه‌وین له‌ جه‌نگان دژ به‌ تیرۆریزم، له‌ ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی كاره‌ساته‌ تیرۆریه‌كان، شینجیانگ ڕێكاری خۆپارێزی و سزادانی توندی ڕاگه‌یاند به‌ گونجان له‌گه‌ڵ یاسا و به‌ خۆڕاگری به‌رده‌وام بوو له‌ وه‌ستان دژ به‌ هێزه‌ تیرۆرستیه‌كان و هه‌وڵه‌كانی زۆر زیاتر كرد بۆ پاراستنی ماف و ژیان و ته‌ندروستی خه‌ڵكی.

ڕووبه ڕووبوونه‌وه‌ی تیرۆر هیچ جۆره‌ هه‌رێم و نه‌ته‌وه‌ و ئایین و كۆمه‌ڵه‌یه‌كی تایبه‌ت ناكات به‌ ئامانج، ئه‌مه‌ هه‌زاره‌ها ساڵه‌، شینجیانگ هه‌رێمێكی فره‌ نه‌ته‌وه‌یی بووه‌ بۆ چه‌نده‌ها ئایینی جیاواز، له‌ ئێستادا 56 كۆمه‌ڵه‌ نه‌ته‌وه‌ی جیاواز له‌ شینجیانگ ده‌ژین، كه‌ ناوچه‌یه‌كی ئیداریه‌ له‌سه‌ر ئاستی هه‌رێمیی و زۆرترین ژماره‌ی كۆمه‌ڵه‌ نه‌ته‌وه‌ی جیاوازی هه‌یه‌ له‌ چین، ژماره‌ی دانیشتوانی ئیغور، قازاق، هان و خوی زیاتر له‌ یه‌ك ملیۆن. ئایینه‌ جیاوازه‌كانیش بریتین له‌ ئیسلام، بودیزم، تاویزم،پڕۆتێستانیزم، كاتۆلیكی، و ئه‌رسۆدۆكسی…هتد.

24،800 شوێنی تایبه‌ت به‌ چالاكیه‌ ئایینیه‌كان هه‌یه‌، له‌ نێوانیاندا مزگه‌وته‌كان، كه‌نیسه‌كان، په‌رستگاكانی بوودیه‌كان و تاویه‌كان، له‌گه‌ڵ 29،300 ستافی ئایینی.

له‌ جه‌نگی دژ به‌ تیرۆریزم و نه‌هێشتنی توندڕه‌وی، ئازادی بیروباوه‌ڕی ئایینی هه‌موو نه‌ته‌وه‌یه‌ك و كۆمه‌ڵه‌یه‌ك له‌ شینجیانگ به‌ ته‌واوی پارێزراوه‌، ده‌ستووری چین به‌ ته‌واوی ڕێز له‌ ئازادی بیروباوه‌ڕی ئایینی ده‌گرێت و پارێزگاری له‌ ئازادی هاونیشتیمانیان ده‌كات بۆ باوه‌ڕبوون یاخود باوه‌ڕنه‌بوون به‌ هه‌ر ئایینێك، شینجیانگ هیچ لێبوردنێك به‌رامبه‌ر ئه‌و كردارانه‌ نیشان نادات كه‌ ده‌بنه‌ هۆی دروستكردنی كێشه‌ و ناكۆكی له‌ نێوان باوه‌ڕداران و بێ باوه‌ڕه‌كان، هه‌روه‌ها نێوان باوه‌ڕداران و ئایینه‌كانی تر و ڕێباز و مه‌زهه‌بی هه‌مان ئایین.

سه‌رۆكی چینی به‌ڕێز شی جینپینگ وتی كه‌ ژیانێكی خۆش بۆ خه‌ڵك یه‌كێكه‌ له‌ به‌نرخترین مافه‌كانی مرۆڤ‌. كاتێك بابه‌ته‌كه‌ ده‌كه‌وێته‌‌ سه‌ر بارودۆخی مافه‌كانی مرۆڤ له‌ شینجیانگ، خه‌ڵكی شینجیانگ له‌ باشترین شوێندان بۆ ئه‌وه‌ی بڕیار بده‌ن و ڕاستیه‌ بنه‌ڕه‌تیه‌كان ده‌بێت ڕێزی لێ بگیرێن.

هه‌ر له‌ سه‌ره‌تای دامه‌زراندنی كۆماری چینی میللی، داهاتی به‌رهه‌مه‌ خۆماڵیه‌كان له‌ شینجیانگ له‌ 792 ملیۆن یوانه‌وه‌ گه‌شه‌ی كردووه‌ بۆ 1.35 ترلیۆن یوان (نزیكه‌ی 200 ملیار دۆلاری ئه‌مریكی)، كه‌ 200 جار زیاتر به‌رز بووه‌ته‌وه‌ دوای داشكاندنی به‌رزبوونه‌وه‌ی نرخه‌كان.

داهاتی دانیشتوانی شار و لادێ له‌ 119، 319 یوانه‌وه‌ له‌ 1978 به‌رز بووه‌وه‌ بۆ 32،764  و 11975 یوان له‌ 2018، له‌ 2013 ه‌وه‌ ڕێژه‌ی ئه‌م به‌رز بوونه‌وه‌یه‌ ساڵانه‌ بریتی بوو له‌ %12.3 و زیاتر له‌ %70ی خه‌رجی بووجه‌ی گشتی شینجیانگ بۆ باشتركردنی گوزه‌رانی خه‌ڵكی ئه‌م ناوچه‌یه‌ به‌كارهاتووه‌.

له‌ كۆتایه‌كانی سالی 2019، كۆی گشتی 2,923,200 كه‌س له‌ 3107 لادێ و 25 ناوچه‌ی هه‌ژار له‌ شینجیانگ له‌ هه‌ژاری ڕزگاركراون، ڕێژه‌ی هه‌ژاری له‌ %19.4 له‌ 2013 دابه‌زی بۆ %1.24 له‌ 2019.  تۆری گواستنه‌وه‌ی گشتگیری سه‌رده‌میانه‌ی شیانجیانگ پێكهێنراوه‌ و ڕێگا خێراكان هه‌موو پارێزگا و شاره‌كانی شینجیانگی به‌یه‌كگه‌یاندووه‌، و ڕێژه‌ی ڕێگاكانی گه‌یشتن به‌ لادێكان گه‌یشت به‌ %99.74 و ژماره‌ی میله‌ كاركردووه‌كانی هێڵی ئاسنین گه‌یشت به‌ 5959  كیلۆمه‌تر.

هه‌روه‌ها شینجیانگ 21 فڕۆكه‌خانه‌ی شارستانی هه‌یه‌ كه‌ كراوه‌ن بۆ خزمه‌تگوزاری ئاسمانی له‌گه‌ڵ 16 وڵات و 21 هه‌رێم و شاری نێوده‌وڵه‌تی و 81 شاری ناوخۆی وڵات. سیسته‌می پزیشكی و چاودێری ته‌ندروستی  بۆ شارو لادێكان به‌ شێوه‌یه‌كی بنه‌ڕه‌تی بنیاتنراوه‌، و تێكڕای ته‌مه‌نی چا،ه‌ڕوانكراو درێژكرایه‌وه‌ بۆ 72.35 ساڵ. ژماره‌ی دانیشتوانی ئیغوره‌كان له‌ شینجیانگ له‌ 5.55 ملیۆنه‌وه‌ گه‌شه‌یكرد بۆ 11.65 ملیۆن  له‌م چوار ده‌ساڵه‌ی دوایدا.

له‌م چه‌ند ساڵه‌ی دوایدا، چین بانگێشه‌ی زیاتر له‌ 1000 دیپلۆماتكار، به‌رپرسی ڕێكخراوه‌ نێوده‌وڵه‌تیه‌كان، ڕۆژنامه‌وان، و كه‌سایه‌تی ئایینی كردووه‌ بۆ سه‌ردانكردنی شینجیانگ، ئه‌وان گه‌واهیان بۆ ده‌ستكه‌وته‌ مه‌زنه‌كانی شینجیانگ داوه‌ كه‌ به‌ده‌ستی هێناوه‌.

له‌ ته‌موزی 2019، باڵیۆزی 50 وڵات له‌ جینیڤ به‌شداریان له‌ واژۆكردنی نامه‌یه‌ك كرد بۆ ئه‌نجوومه‌نی مافه‌كانی مرۆڤی تایبه‌ت به‌ نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان و نووسینگه‌ی ده‌سه‌ڵاتداری باڵای مافه‌كانی مرۆڤ، كه‌ ده‌ستكه‌وته‌كانی گه‌شه‌پێدانی مافه‌كانی مرۆڤ و به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی تیرۆر و نه‌هێشتنی توندڕه‌وی له‌ شینجیانگ به‌رزده‌نرخێنن، هه‌روه‌ها، پاڵپشتی هه‌ڵوێستی چین ده‌كه‌ن له‌ بابه‌ته‌كانی تایبه‌ت به‌ شینجیانگ، كه‌ ئه‌م بابه‌تانه‌ زۆر له‌ ده‌وڵه‌ته‌ ئیسلامه‌یه‌كان له‌خۆ ده‌گرێت وه‌كو سعودییه‌، پاكستان، میسر، قه‌ته‌ڕ، ئیماڕات.

له‌ ئه‌یلولی 2020، 46 وڵات پاڵپشتی هه‌ڵوێستی چینیان كرد له‌ بابه‌ته‌كانی تایبه‌ت به‌ شینجیانگ له‌ 44 ه‌مین دانیشتنی ئه‌نجوومه‌نی نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كانی تایبه‌ت به‌ مافه‌كانی مرۆڤ، و به‌ تووندی دژی به‌ سیاسه‌تكردنی بابه‌تی تایبه‌ت به‌ مافه‌كانی مرۆڤ و دووفاقی وه‌ستانه‌وه‌.