كتێبی بازرگانیكردن بە دەرمان
كۆمەڵێك نووسەر نووسیویانەو ماجید خەلیل‌و شاناز رەمزی هیرانی كردویانە بە كوردی. دەزگای ئایدیا لە سلێمانی لەدوو توێی (192) لاپەڕەدا چاپیكردوە. كتێبەكە لەم بەشانە پێكهاتووە: دەرمان چییە؟ دەرمانی ساختە لەكوێوە دێت؟ لێكەوتە ئابوری‌و كۆمەڵایەتییەكانی دەرمانی ساختە، نمونەی قاچاخیی دەرمان لە وڵاتانی عەرەبیدا، كابوسی دەرمان‌و باندی بازرگانیی، چالاكییە ئیقلیمییەكان لە بواری بەرەنگاربونەوەی دەرمانی ساختە، روكنەكانی تاوانی دروستكردنی دەرمانی ساختەكار.
دەرمان چییە؟
رێكخراوی تەندروستی جیهانی دەرمانی ساختەی بەم جۆرە پێناسە كردوە: ئەو دەرمانەیە دەچێتە خانەی دروستكردنی هەمان دەرمان بە پێكهاتەی ناكارا، یان هەڵە، یان زیانبەخش، زۆرجاریش دروستكراوەو پێچراوەتەوە وەك ئەوەی دەرمانی راستەقینە بن. بێگومان واش نییە چونكە جۆرە ماددەیەكی تری تێدایە كە زۆر لە دەرمانی راستەقینە جیاوازە، ئەمەش وادەكات لە چارەسەری پێویست شكست بهێنێت. هەندێكجاریش چەندین ماددەی ژەهراوی‌و زیانبەخش دەخرێنە ناوی. یان رێنمایی چۆنێتی بەكارهێنانی بە هەڵە دەنوسرێن. دەرەنجامیش زیان بە جەستەی نەخۆشەكە دەگەیەنێت.
جۆرەكانی دەرمانی ساختە.
رێكخراوی تەندروستی جیهانی دیارترین جۆرەكانی دەرمانی ساختە بەم شێوەیە پۆلێن دەكات: دەرمانی درۆزن (بێ هیچ پێكهاتەیەكی دەرمانی كارا)، دەرمانی لەبەر گیراوە (بە رێژەیەكی كەم لە كەرەستەی كارا)، دەرمانی بەسەرچوو (ماوەی بەكارهێنانی بەسەرچوە). دەرمانی قەدەغەكراو (جەخت لە مەترسیەكانی كراوەتەوە‌و بەكارهێنانی قەدەغەكراوە). دەرمانی لاسایكەرەوە (كارتۆنی ساختە)، دەرمانی ساختە (بەو شێوەیە دەفرۆشرێت كە گژوگیای سروشتیە).
هۆكارەكانی گەشەكردنی بازرگانی بە دەرمان.
نووسەرانی كتێبەكە بەچڕی باسیان لەو هۆكارانە كردوە كە بۆتە هۆی گەشەكردنی بازرگانیكردن بە دەرمانی ساختەوە، پوختەی هۆكارەكانیش بریتین لە، دان نەنان بە بوونی ئەو كێشەیە یان مەترسیەكانی ئەو دیاردەیە لەلایەن حكومەتەوە. نەبوونی چوارچێوەیەكی یاسایی‌و سزایی پێویست بۆ ئەنجامدەرانی. لاوازی رێكارە ئیدارییەكان‌و وردنەبوونەوەی لەسەر بەرەنگاربونەوەی بەرهەمە ساختەكان. ناكارایی چاودێریكردنی دروستكردنی بەرهەمە پزیشكیەكان‌و هاوردەكردنی‌و دابەشكردنی. لاوازیی هاریكاریكردن لەنێوان دەسەڵاتداران‌و دامەزراوەكانی پێوەندیدارن بە رێكخستن‌و چاودێریكردن‌و لێكۆڵینەوە لەوبارەیەوە. لاوازی لە ئاڵوگۆڕكردنی زانیاری لەنێوان كەرتی گشتی‌و كەرتی تایبەت. كەم سودوەرگرتن لە خزمەتە تەندروستیەكان‌و كەناڵەكانی دەستەبەركردنی دەرمانی راستەقینە لە دەرمانسازە متمانە پێكراوەكان. نەخوێندەواری‌و هەژاری. كەمتەرخەمی لە سیستمی پاراستنی كۆمەڵایەتی. پەرتەوازەیی لە كەناڵەكانی دابەشكردن.
ئەو نوسەرانە دەڵێن: لەئێستادا لەكۆی (191) وڵاتی ئەندام لە رێكخراوی تەندروستی جیهانی تەنها (20%)یان ژمارەیەك رێكخراوی كارایان هەیە بۆ دەرمان. لە (30%) وڵاتەكان هیچ جۆرە رێكخستنێكیان بۆ دەرمان نییە. بۆیە كاتێك چاودێری رێكخستنەوەی دەرمان وەك پێویست نابێت، یان لاوازە، یان ناكارایە، دەبێتە هۆی بڵاوبونەوەی دەرمانی ساختە لە بازاڕە نیشتیمانییەكاندا.
داهاتی چەكی دەرمان.
ئامادەكارانی پەرتوكەكە، دەڵێن: لای كەس شاراوە نییە لەئێستادا مەترسییەكانی پیشەسازی دەرمان هیچی لە پیشەسازی چەك كەمتر نییە، بەهۆی ئەو داهاتە زۆرەی لێیەوە دەستدەكەوێت، هەروەها ئەو دەستكارییە زۆرەی لە توێژینەوەكاندا دەكرێن.. بازرگانیكردن بە دەرمانی ساختە ساڵانە نزیكەی (600) ملیار دۆلار لە كۆی بازرگانیی جیهانیدا دەستەبەر دەكات. ئەو داهاتە تەنانەت داهاتی بازرگانی ماددەی هۆشبەریش تێپەڕ دەكات. بۆیە رەنگە لە داهاتودا ببێتە تاوانە هەرە دیارەكەی سەدەی بیست‌و یەك.
بەگوێرەی داتاكانی نوسینگەی لێكۆڵینەوەی فیدراڵیی ئەمەریكی، بازرگانیكردن بە دەرمان بەنزیكەی (600) ملیار دۆلار لە بازرگانیی جیهانیدا هەیە… ئەو دەرمانانەشی بەشێوەیەكی یەكجار بەرچاو ساختەیان تێدادەكرێت، بریتین لە: دەرمانی دژە چالاكییەكانی هۆرمۆنات، دەرمانی ئازارشكێن، وزەبەخش، دژەهیمستاین، ئەو دەرمانانەیش بەنزیكەی (60%) كۆی بەرهەمەكانن.
بەرهەمهێنەرانی دەرمانی ساختە.
بەپێی راپۆرتی رێكخراوی تەندروستی جیهانی رێژەی دەرمانی ساختە لە وڵاتانی پێشكەوتودا (15%)یە. بەڵام لە وڵاتانی تازە دروستبوو رێژەكە دەگاتە (30%). لە ئەمەریكای لاتینی‌و ئەفریقاش دەگاتە (50%). ئەو رێكخراوە جیهانیەی بواری تەندروستی دەڵێت: دەرمانی ساختە لە چوارچێوەی پیشەسازییەكی فراواندا دەكرێت‌و لە (30%) دەرمانەكانی وڵاتانی جیهانی سێیەم دابەش دەكرێت دەرمانی ساختەن‌و هیچ ماددەیەكیان بۆ چارەسەری نەخۆش تێدانییە. لەبارەی جۆری ئەو دەرمانانەشی ساختە دەكرێن، دەڵێت: دەرمانی ساختە سەرجەم دەرمانە گرانبەهاكان دەگرێتەوە وەكو دەرمانی شێرپەنجە، لەهەمانكاتدا دەرمانی وەكو حەبی سەرئێشەش دەگرێتەوە.
سەبارەت بەشوێنی ساختەكردنی دەرمانەكان، رێكخراوەكە دەڵێت: هیندستان بە ڕێژەی (75%) سەرچاوەی ئەو جۆرە دەرمانەیە، زۆربەی زۆری جۆری ئەو دەرمانانە لە هندستان دروستدەكرێن، دەگاتە هەموو جیهان. چین بە پلەی دووەم دێت. دوای ئەویش روسیا دێت كە (12%) دەرمانی ساختە هەناردەی بازاڕەكانی جیهان دەكات. لە وڵاتانی ئەفریقاش بە رێژەی (7%)و لە هەندێك لە وڵاتانی ئەوروپاش بە رێژەی (6%) دایە.
مردن بەدەرمانی ساختە.
سەبارەت بە زیانەكانی بەكارهێنانی دەرمانی ساختە، ئەو نوسەرانە بەپشت بەستن بەداتاكانی رێكخراوی تەندروستی جیهانی دەڵێن: ساڵانە زیاتر لە سەد هەزار كەس دەبنە قوربانیی دەرمانی ساختە.. رێكخراوەكە دەڵێت (30 – 70%) ئەو دەرمانانەی لە ئەفریقیا دەفرۆشرێن ساختەن‌و هیچ ماددەیەكی كارا لەخۆناگرن. بۆیە رۆژانە دوو هەزار كەس دەمرن. ئەمە جگەلە زیانی كەرتی دەرمان كە ساڵانە دەگاتە حەفتا بۆ حەفتاو پێنج ملیار دۆلار. لە ئەنجامیشدا ساڵانە نزیكەی سەد هەزار كەس بەهۆی دەرمانی ساختەوە دەمرن. هەروەها بەهۆی دەرمانی ساختەوە ساڵانە یەك ملیۆن كەسی توشبوو بە مەلاریا دەمرن.
رێكخراوەكە دەڵێت: قوربانیانی دەرمانی ساختە زۆر جار هەست بەوە ناكەن كە بەهۆی ئەو دەرمانانەوە بوونەتە قوربانی، بۆیە هیچ كاتێك قەرەبوو ناكرێنەوە… مافیا تاوانكارەكانیش بەداهاتی بەرهەمهێنان‌و بازرگانیكردن بە دەرمانی ساختەوە تاوانی تر ئەنجام دەدەن، وەكو: كڕینی چەك‌و جبەخانەو گواستنەوەی بۆ ناو دەستی بەرپرسانی گەندەڵ.
سێ وڵاتی عەرەبی وەكو نمونە.
نوسەرانی كتێبەكە باس لە دۆخی وڵاتانی عەرەبی دەكەن، لەوبارەیەوە بەچڕی باس لە دۆخی سێ دەوڵەت دەكەن. یەكەمیان یەمەنە كە ساڵانێكە گیرۆدەی جەنگ بۆتەوە. بەگوێرەی راپۆرتە فەرمییەكانی وەزارەتی تەندروستی حكومەتی یەمەن رێژەی (60%) ئەو دەرمانانەی لە بازاڕەكانی یەمەندا دەخرێنەڕوو بریتین لە دەرمانی ساختە‌و قاچاخ‌و دەرمانی پزیشكی بازرگانی. یەمەن لە زیاتر لە پەنجا وڵاتی عەرەبی‌و جیهانی جیاوازەوە دەرمان هاوردە دەكات.
لە لیبیاش لەدوای روخانی رژێمەكەی موعەممەر قەزافییەوە، ساڵانە بایی دوو ملیار دۆلار دەرمان هاوردە دەكرێت. بەگوێرەی سەرچاوەكان تێكڕای دەرمانی هاوردە بۆ لیبیا (70%) بریتیە لەو دەرمانانەی بە قاچاخ دەهێنرێن. زۆرترینی ئەو دەرمانانەش لە مەغریب‌و تونس‌و خۆرهەڵاتی وڵاتەوە هاوردە دەكرێن. ئێراقیش كە ماوەی حەڤدە ساڵە بە دۆخێكی ناسەقامگیردا گوزەر دەكات، بەوتەی نوسەرانی كتێبەكە لەئێستادا ساڵانە قەبارەی بازاڕی دەرمانی ساختە لە ئێراقدا دەگاتە یەك ملیار دۆلار. دەرمانخانەكانی بەغداو شارەكانی تریش پڕن لە دەرمانی هیندی‌و چینی…تاد.
دەرمان‌و جەنگ.
لەئێستادا نزیكەی دە هەزار كۆمپانیای گەورەی دەرمان لە جیهاندا هەن، بەڵام (90%) بازرگانیی دەرمان لەلایەن دە كۆمپانیای گەورەوە دەستی بەسەرداگیراوە. هەروەها بیست‌و پێنج كۆمپانیای نێونەتەوەیی دەستی بەسەر (60%) دەرماندا گرتوە. هەروەها چل‌و پێنج وڵات لە جیهانی سێهەمدا هەن پشت بە هاوردەی دەرمان دەبەستن. لە تێكڕای وڵاتانی جیهانی سێدا تەنها (10%) كۆی بەرهەمی دەرمانی جیهانی لەلایەن ئەوانەوەیە.
لەبارەی تێوەگلانی بازرگان‌و مافیاكانی دەرمان لە شەڕی دەوڵەتاندا، نوسەرانی كتێبەكە دەڵێن: هەندێك سەرچاوە پێیانوایە جەنگەكان بەشێكیان سیاسەتی كۆمپانیاكانی دەرمان‌و بازرگانە گەورەكانی دەرمانی لەپشتەوەیە، چونكە لەو وڵاتانەدا كە شەڕو شۆڕو ژینگەی ناتەندروست هەبێت كۆمپانیاكان زەمینەیەكی لەباریان بۆ دەڕەخسێت بۆ قازانجێكی زۆرو زەوەند لەو بوارەدا. بەگوێرەی راپۆرتێكی نهێنی ئاماژە بەوە كراوە جەنگەكانی ئێراق‌و سوریاو ئەفغانستان بەشێوەیەك لە شێوەكان درێژبوونەوەیان پاڵنەرێكی بریتیە لە سیاسەتی مافیا گەورەكانی بواری دەرمان‌و بازرگانیی دەرمان، چونكە ئەوان لەو میانەدا بوونە خاوەنی قازانج‌و سەرمایەكی زۆرو تا ژینگەكە داڕوخاتر بێت، ئەوان قازانجێكی زیاتریان لەو ژینگەیەدا دەستگیر دەبێت‌و برەوی زیاتر بە كارەكانیان دەدەن.
تیرۆرو دەرمان.
بازرگانیكردن بە دەرمان تەنها لەلایەن دەوڵەتان‌و كۆمپانیاكانەوە نییە، بەڵكو گروپە چەكداری‌و تیرۆریستەكانیش پەنای بۆ دەبەن‌و بووەتە سەرچاوەیەكی دارایی بۆ ئەو رێكخراوانە.
لەوبارەیەوە نوسەرانی كتێبەكە دەڵێن: بەگوێرەی زانیارییەكان رێكخراوە تیرۆریستییەكان چ ئەوانەی سەر بە قاعیدەن‌و لە نیمچە دوورگەی عەرەبی رۆڵیان هەیە، چ ئەوانەی گروپی توندڕەون وەك بزوتنەوەی شەبابی سۆماڵی یان گروپەكانی سەر بە داعش لە میسرو لیبیاو سوریاو ئێراقدا، هەموو ئەوانە بەجۆرێك لە جۆرەكان دەستیان لەگەڵ قاچاخچێتی دەرماندا تێكەڵ كردوە. بۆ نمونە لە لیستی ئەو سەرچاوانەی كە داهاتی گروپە تیرۆریستیەكان دابین دەكەن، قاچاخچێتی دەرمان لە پلەی چوارەمدا هێنراوە… لەبەرئەوە بەشێك لەو دەرمانە قاچاخەی كە لە وڵاتانی عەرەبیدا ئاسانكارییان بۆ دەكرێت سەرچاوەی داهات‌و قازانجەكەی تەنها بۆ مافیاو گروپە نێونەتەوەییەكان نییە، بەڵكو لەم ساڵانەی دواییدا گروپە تیرۆریستییەكانیش تێكەڵ بەم شێوازی بازرگانی‌و قاچاخچێتیە بوون.
