“دادگای باڵای فیدراڵی ئێراقی و ئەرکی سەرکردایەتی کورد بەرانبەر ناوچە دابڕینراوەکانی دەرەوه‌ی ئیدارەی هەرێمی کوردستان”
دادگای باڵای فیدراڵی، لە ماددەی (٩٢) ی دەستووری ئێراقی بە دەستەیەکی دادگەری (قضائي) سەربەخۆ ناوبراوە، لە ماددەکانی (٩٣) و (٩٤) باسی ئەرک و کارەکانی ئەم مەحکەمەیە کراوە، کە ئاماژە بەوە دەکات کارەکانی لە چوارچێوەی چاودێری و ڕاڤە کردن و شیکاری دەقە دەستوورییەکان خۆی دەگرێتەوە و، یەکلاکەرەوەی کێشەکانی نێوان حکومەتی فیدراڵی و حکومەتەکانی هەرێمەکان و پارێزگاکان و تەنانەت شارەوانییەکان و ئیدارە مەحەلیەکانیش دەگرێتە خۆ، تەنانەت کێشەکانی هەرێمەکان و پارێزگاکان و بڕیارەکانی دادگای باڵای فیدراڵی یەکلا کەرەوەیە، دەبێت هەموو دەسەڵاتەکان ملکەچی بن. تاکوو ئێرە ئەم بابەتە زۆر زۆر جێگەی ڕەزامەندی هەموو ئێراقییەکان بووە و بەتایبەت هەرێمی کوردستانیش، کە کاتێک هەر مەحکەمەی ئیتیحادی بوو لە چەند ساڵێکی پێشوو تردا لەسەر سکاڵای چەند پەرلەمانتارێکی عەرەب و تورکمان، کەوا داوایان کردبوو بۆیان بەیان بکرێت، ئایا ماددەی (١٤٠) زیندووە یان نا؟
دادگای باڵای فیدراڵی ئەو بڕیارە مێژووییەی دا کە مادەی (١٤٠) زیندووە و یەکێکە لە ئەرکەکانی حکومەتی فیدرالێ لە بەغداد، دەبێ جێبەجێی بکات. ئێمەش لێرەوە چەند پرسیارێک ئاڕاستەی مەحکەمەی دادگای باڵای فیدراڵی دەکەین، بەو پێیەی کە یەکێک لە ئەرکەکانی چاودێریکردنی جێبەجێکردنی بڕگە و ماددەکانی دەستوورە :-
- بەپێی دەقەکانی دەستوور، دەبوایە قەرەبووی زیان لێکەوتوەکانی قوربانیانی شاڵاوەکانی ئەنفال و کیمیاباران و قڕکردنی هاووڵاتیانی هەرێمی کوردستان لە کاتی ڕژێمی پێشوو بدرابایە، ڕۆڵی دادگای باڵای فیدراڵی بەرامبەر ئەم دۆسێیانە چی بوو؟
- لە ماددەی (٩)ی دەستوور، کاتێک لە دوای ڕیفراندۆم حکومەتی ئێراق سوپای بەکارهێنا بۆ یەکلای کردنەوەی چەند کێشەیەکی سیاسی لە نێوان (هەولێر و بەغداد) لەسەر ناوچە دابڕێنراوەکان، کە لە دەستووردا مادەیەکی تایبەتی داناوە بۆ چارەسەرکردنی کێشەکانی ئەو ناوچانە کە ناسراون بە ماددەی (140). ئایا دادگای باڵای فیدراڵی ڕۆڵی چی بوو؟
- هەر لە ماددەی (٩) بڕگەی (ب) دەڵێت: نابێت هیچ میلیشیایەک لە دەرەوەی چوارچێوەی هێزەکانی ئێراق دروست بێت، ئایا دوای دروستبوونی دەیان هێزی چەکداری لە لەدەرەوەی سوپای ئێراق، ڕۆڵی دادگای باڵای فیدراڵی ئێراقی چی بوو؟
- لە ماددەی (١٨) دەستووری ئێراقی بڕگەی (ب) (چوارەم) هاتووە: دەڵێت نابێ هیچ پۆستێکی سیادی یان ئەمنی کەسێک وەری بگرێ کە خاوەن ڕەگەزنامەی بیانی بێ، لە دوای پرۆسەی ئازادییەوە دەیان پۆستی وەزیر و ئەندام پەرلەمان و ….هتد کەسانی لەم جۆرە ئەم پۆستانەیان وەرگرتووە. ئایا ڕۆڵی دادگای باڵای فیدراڵی چی بوو؟ هەر لە ماددەی (١٨) بڕگەی (ب) (پێنجەم) دەڵێت: ڕەگەزنامەی ئێراقی بە هیچ شێوازێک نادرێتە کەسانێک بە مەبەستی گۆڕانکاری دیمۆگرافی. ئایا ڕۆڵی دادگای باڵای فیدراڵی چی بوو؟ هەروەها لە ماددەی (٢٣) بڕگەی (ب) ئاماژەی بەم بابەتە داوە.
- لە ماددەی (٦٥)ی دەستووری ئێراقیدا هاتووە: دەڵێت دەبێ ئەنجومەنێکی ئیتیحادی دروست بکرێ نوێنەرانی هەرێمییەکان و پارێزگاکانی تێدا بێ لە (٢٠٠٥) ەوە تاوەکوو ئێستا ئەم ئەنجوومەنی ئیتیحادیە دروست .ئایا ڕۆڵی دادگای باڵای فیدراڵی ئێراقی چی بوو؟
- لە ماددەی (٨٧) ی دەستووری ئێراقیدا هاتووە: دەڵێت دەسەڵاتەکانی باڵای دادگای بێ لایەنن، ئایا لە (٢٠٠٧) تاوەکوو ئێستا، حکومەتی ئیتیحادی هەڵنەستاوە بە جێبەجێکردنی گرنگترین ماددەی دەستووری بۆ یەکلا کردنەوەی گەورەترین کێشەی (نێوان هەولێر و بەغداد) کە ئەویش ماددەی (١٤٠)ە کە دەبوایە تاوەکو ٢٠٠٧/١٢/٣١ وەک دوا کات جێ بەجێ کرابا. ئایا ڕۆڵی دادگای باڵای فیدراڵی ئێڕاقی چی بوو؟
- لە ماددەی (١٠٥) ی دەستووری ئێراقیدا هاتووە: کە دەستەیەکی گشتی بۆ زەمانەتی مافەکانی هەرێمەکان و پارێزگاکان دروس بکرێن و بۆ هاوبەشییەکی دادگەرانە لە ئیدارەدانی دەزگاکانی دەوڵەتی ئێراقی ئیتیحادی بە هەموو بەشەکانییەوە، هەروەها نوێنەرایەتی حکومەتی ئیتیحادی و هەرێمەکان و پارێزگاکان دروست بکرێ، لە (٢٠٠٥) تاوەکوو ئێستا، کە نزیکەی (١٧) ساڵ دەکات ئەم دەستەیە تاوەکوو ئێستا دروست نەکراوە. ئایا ڕۆڵی دادگای باڵای فیدراڵی چی بوو؟
- لە ماددەی (١١٢) ی دەستووری ئێراقدا هاتووه: لە بڕگەی (دوو) کەوا حکومەتی ئیتیحادی و حکومەتەکانی هەرێمەکان لەگەڵ ئەو پارێزگایانەی کە نەوت بەرهەم دەهێنن (پێکەوە-معا) هەڵدەستن بە نووسینی نەخشە ڕێگای پێشخستنی سامانی نەوت و غاز، ئایا لە (٢٠٠٧)ــــوە تاوەکو ئێستا حکومەتی هەرێمی کوردستان لەگەڵ حکومەتی ئیتیحادی بەغداد نەگەشتنە ڕێکەوتن بۆ نووسینەوەی یاسایی نەوت و غاز، حکومەتی ئێراق کار بە یاسایی نەوت و غازی ڕژێمی پێشوو دەکات و دەستی دەستی دەکات بۆ نەگەیشتن بە ڕیکەوتن. ئایا ڕۆڵی دادگای باڵای فیدراڵی ئێراقی چی بوو؟
- لە ماددەی (١١٥) ی دەستووری ئێراقیدا هاتووە: باسی دەسەڵاتەکانی دەوڵەتی ئیتیحادی ئێراق دەکات لەگەڵ دەسەڵاتەکانی هەرێمەکان و پارێزگاکان و دەسەڵاتە هاوبەشەکانی نێوان حکومەتی ئیتیحادی و هەرێمەکان، ئەو دەقە هاتووە لە کاتی ناکۆکیدا (ئەولەویەت-الاولویە) واتا کارپێکردن بە یاساکانی هەرێمەکان و پارێزگاکان دەبێت نەک یاسای حکومەتی ناوەند .ئایا دادگای باڵای فیدراڵی ئێراقی ڕۆڵی چی بوو؟
- لە ماددەی (١٢٠) ی دەستووری ئێراقیدا هاتووە: کە هەرێمی کوردستان دەبوایە دەستوورێکی هەمیشەیی تایبەت بە هەرێم بنووسیایە و نابێ پێچەوانەی دەستووری ئێراقی بێ، نزیکەی (١٧) ساڵە ئەم کارە مێژووی و نیشتیمانیە .ئایا دادگای باڵای فیدراڵی ڕۆڵی چی بوو؟
- لە ماددەی (١٢٦) ی دەستووردا لە بڕگەی چوارەمدا هاتووە: نابێت هێج هەموارکردنەوەیەک لە بڕگە و ماددەکانی دەستووری ئێراقیدا ئەنجام بدرێ، ئامانجەکەی کەم کردنەوەی دەسەڵاتەکانی هەرێمەکان بێت .ئایا بەم کارەی دادگای باڵای فیدراڵی دژی دەستووری ئێراقی نەوەستاوەتەوە؟
- لە ماددەی (١٣٦) ی ئێراقیدا هاتووە: کەوا دەستەی (دعاوی الملكية) بەردەوام دەبن لە کارەکانیان بۆ یەکلاکردنەوەی ئەو کێشانەی دروست بوون بەهۆی سیاسەتە شۆڤێنیەکانی ڕژێمی پێشوو و لە (قانون إدارة الدولة) لە کاتی برێمەردا بە مادەی (٥٣) ناسراوە.
تاوەکوو ئێستا ئەو کێشانە ڕۆژانە لە ناوچە دابڕێنراوەکان سەر هەڵدەدەنەوە و دەیان کورد نشین جێگاکان و زێدی باوباپیریان چۆڵ دەکەن و کەوتوونەتە بەر هەڕەشەی هێزە ئێراقییەکان و هۆزە عەرەب نشینەکانی ئەو ناوچانە. ئایا دادگای باڵای فیدراڵی ئێراقی ڕۆڵی چی بوو؟ لە دوایدا ئەوە دەڵێم:- ئەگەر دادگای باڵای فیدراڵی بەم ڕیتمە کار بکات، دوور نیە سبەی داوای هەڵوەشاندنەوەی وەزارەتی پێشمەرگە و بەشی پەیوەندییەکانی دەرەوەی ئەنجوومەنی وەزیران و دەیان دامودەزگای هەستیار و گرنگ لە قەوارەیی هەرێمی بکات. لێرەوە پەیاممان بۆ سەرکرداییەتی کوردستان؛ دەبێ هەوڵ بدرێت بە زووترین کات ئەنجوومەنێکی باڵا لە ئاستی کۆنگرەی نەتەوەیی کورد لە هەموو حزبەکان بگرێتە خۆ، چونکە وا دیارە هەرێمی کوردستان بەرەوە پیلانێکی گەورەی مەترسیدار دەچێت. یەکڕیزی ماڵی کورد دادگەری لە دابەشکردنی سامانە گشتییەکانی هەرێمی، گەڕانەوەی مافەکانی فەرمانبەران و هاووڵاتییان، دابینکردنی ژیانێکی ئاسوودە بۆ گەلەکەمان، پتەوکردنی ڕیزەکانی پێشمەرگە و یەک خستنیان، نەهێشتنی دوو ئیدارەیی لە بڕیارداندا و دەیان بابەتی دیکە کە پەیوەستە بە “ئاسایشی نەتەوەیی” گەلەکەمان بۆ ئەم قۆناغە، دەبێت سەرکرداییەتی کورد بەزووترین کات بڕیاری خۆی بدات.
لێرە پرسیارێک ئاراستەی هەردوو حیزبی دەسەڵاتدار و هەردوو نوێنەرەکەی کورد لە دادگای باڵای فیدراڵی ئێراق دەکەین:-
یەکەم:- پێش هەمو کۆبوونەوەیەکی دادگایی (جلسة محاكمة) عادەت و نەریتی کاری دادگاکان وایە بۆ ماوەیەکی دیاری کراو بەرنامەی کۆبوونەوەی ئایندە بە وردی خاڵ بە خاڵ دەکرێت، دەدرێتە هەمو ئەندامانی کۆبوونەوەکە و کاتەکە دیاری دەکرێت.
دووەم:- ئایا ئەگەر هەردوو داوەرە کوردەکە کە بەرنامەی کاری کۆبوونەوەی ئایندە ئەوەندە گرنگ بوو بۆ کورد و، هەرێمی کوردستان کە چارەنوسی ئابووری کوردستان و سەروەری بڕیاردانی تێدا بوو . بۆ سەرکردایەتی کورد و سەرۆکایەتی هەرێم و پەرلەمانی کوردستان و ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی کوردستانیان ئاگادار نەکردەوە، یان ئەگەر ئاگادار کران بۆ هەڵوێستیان وەرنەگرت. دەبێ هەڵویستی ئەو دوو دادوەرە و ئەو لایەنانەی هەردوو حیزبی دەسەڵاتدار بۆ ڕای گشتی ئاشکراو ڕوون بێت .
سێهەم:- با هەمو لایەک بزانێ، کەوا دەبوایە ئەو دادوەرە کوردە بە هیچ شێوەیەک واژویان نەکردبایە لەسەر بڕیاری دادگای باڵای فیدڕاڵی ناوبراو. بۆ ئەوەی ئەو دادگای باڵای فیدراڵییە نەتوانێت کۆبوونەوەکە ئەنجام بدات، دەبوایە ئەو دوو دادوەرە کوردە بکشانایەتەوە لە کۆبوونەوەکە. چونکە مەرجی ئەنجام دانی کۆبوونەوەکە دەبێت هەمو ئەندامانی دادگای باڵای فیدراڵی ئامادە بن و ( نصاب)ـی تەواوەتی خۆی بە ئامادەبوونی نۆ ٩ ئەندامی دادگای باڵای فیدراڵی ئێڕاق بەکشانەوەی ئەو دوو دادوەرە کوردە کۆبوونەوەکە شەرعییەتی و یاسایی بوونی خۆی لەدەست دەدات و بێگومان ئەنجام نەدەدرا .
بۆ ئەوەی جارێکی تر کە حکومەتی فیدراڵی بەغداد هاوشێوەی ئەم بڕیارانە وەرنەگرێ، هەردوو حیزبی دەسەڵاتدار کە دوو نوێنەریان لە دادگای باڵای فیدراڵی ئێراق ئەندامن بە زووترین کات بکشێنەوە .چونکە زۆر سەیرە، سەرکردایەتی هەردوو حیزبی دەسەڵات دار ناڕازین بە بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی ئێراق، بەڵام بە دوو دادوەر تاکو ئێستا بەژدارن لەو دادگایە. جێگای سەرسوڕمانە دادگای باڵای فیدراڵی لە (٩) دادوەر پێکهاتبێ (٥) شیعە و (٢) سونە و (٢) کورد. بۆ ئەوەی ئەو دادگایە شەرعییەتی خۆی وەک پێش هەڵبژاردن کە نەیمابوو لە دەست بدات، دەبوایە سەرکرداییەتی کورد هەردوو دادوەرەکەی بە زووترین کات بکشانابایەوە لە بەغداد. ئەگەر لە کاتی دانانی دادوەری دیکە لە جێگەی دوو کوردە دابنرابایە. ئەوە هیچ واتایەک نامێنێ بۆ بنەمەکانی (شراكة)، (توافق)، (توازن) کە ئێراقی نوێی لەسەر بونیاد نراوە .
