“ده‌ستپێك”
هەرێمی كوردستان ساڵانێكە بە دەست داكشانی ئابوورییەوە گرفتارە، پاش ئەوەی “بەغداد” بەشە بوودجەی هەرێمی كوردستانی بڕی، دواتر بە هۆی دابەزینی نرخی نەوت لە ساڵی 2014 بە ڕێژەی 50% ئاڵووگۆڕی دارایی لە كوردستان گورزێكی گوورچكبڕی بەركەوت، داڕمانی لە ناكاوی داهات كاریگەری لە سەر ئەو گەشە خێرایە دانا كە ناوچەكە بەخۆیەوە دەبینی، ساڵی 2015 قەیرانەكە زیاتر كەڵەكە بوو، چونكی وڵاتانی هەناردەكاری نەوت هەندێكیان بە هەمان بارودۆخی هەرێمدا تێدەپەڕین. بودجەی هەرێم 90% لە بەغدادەوە دەهات و 70% لە مووچە، شایستە داراییەكانی بەندكراوانی ڕامیاری، شەهیدان و ئەنفالكراواندا خەرجدەكرا، 44% هێزی كار لە هەرێم مووچە خۆرن، ئەو تێكچوونانە لە پەیكەری حكوومەتدا لە ژێر سایەیی ڕاستییەكدا ڕوویاندا كە حكوومەتی هەرێم بە پێچەوانەی وڵاتانی خاوەن سەروەرییەوە لە دابینكردنی ئامرازەكانی ڕامیاریدا كەم دەستە، بۆ نموونە لەم بارودۆخەدا ناتوانێت هاوشێوەی وڵاتی “فەنزوێلا” سكەی تایبەت بە خۆی هەبێت و كورتهێنانی پێ پڕبكاتەوە، بە پێچەوانەی وڵاتانی كەنداو هەرێم خاوەنی سەندوقێكی سیادی نییە لە كاتی داڕمانی نرخی نەوتدا پشتی پێببەستێت، سەرباری كەمی سەرچاوەی داهات حكوومەتی هەرێم ناتوانێت لە ڕێگای قەواڵە داراییەكانەوە دراو كۆبكاتەوە بیكات بە جێگرەوەی نەوت.
بە تێڕوانین لەوكۆت و بەندانەی پێشوو حكوومەتی هەرێم لە هەنگاوی یەكەمدا دەستیكرد بە كەمكردنەوەی خەرجێكان، ئەفسووس دەستپێكی كارەكە بە شێوەیەكی هەڕەمەكی بوو، وەختایەك پارە لە دەستی حكوومەتدا نەما دانەوەی قەردەكانی ڕاگرت، ئاریشەكە بە شێوەیەكی ڕاستەوانە ئاڵۆزتربوو، حكوومەت بە شێوەیەكی ستراتیژی بیری كردەوە كە لە مەودایەكی دووردا چاكسازی لە كەرتی گشتییدا بكات. بەڕاستی زۆر بوار هەیە كە بە شێوەیەكی ئاسان چاكسازی تیادا بكرێت، بەڵام جیاكاریەكی گەورە ڕوو دەدات، چونكی پێشتر وەرگرتنی پارە لە حكوومەت وەك وەرگرتنی شیرینی بووە لە منداڵ، لەو كاتەدا حكوومەتی “هەولێر” گرنگی بە چەندایەتی دەدا و خەرجی بۆ دابیندەكرد، بە دروستی نازانرێت ژمارەی كارمەندان چەندن، كاتێك بەرنامەیەك بێپاساوی ئابووری بۆ یارمەتیدان دادەنرێت بارگرانییەكی زیاتر درووستدەكات بێئەوەی ئەنجامێكی نموونەیی هەبێت، هەرچی پابەندبوونی كۆمپانیاكانە لە پێدانی پارەی ئاو و كارەبا ئەوا بەشێوەی پچڕ پچڕ و ناكارا دەست حكوومەت دەكەوێت.
“شۆڕشی بایۆمەتری”
كێشەی مووچە لە حكوومەتی هەرێمدا تازە و دەگمەن نییە، هاوشێوەی گشت ئابووری كرێ خۆر لە دنیادا دامەزراندنی خەڵك ڕێگایەكە بۆ دابەشكردنی داهاتی نەوت لە نێوان دانیشتوواندا، چەندێك ئەم داهاتە هەڵبكشێت بێكاری ڕووپۆشكراو زیاتر دەبێت. بەر لە جیابوونەوەی لایەنی كارگێڕی هەرێم لە وڵاتی “ئێراق” كە دەرئەنجامی جەنگی یەكەمی كەنداوبوو، دەم ڕاست و ڕیش چەرمووی عەشایەر ڕێگایان پێدرابوو كە ناوی پیاوان و شوێنكەوتووانییان لە لیستی مووچەخۆراندا جێگا بكەنەوە، وەختایەك هەرێمەكە بوو بە قەوارەیەكی سەربەخۆ بەخشینەوەی وەزیفەی مەدەنی پاداشتێك بوو بۆ پشتگیری حیزبی. دوای ساڵی 2003 و لەگەڵ بەرزبوونەوەی نرخی نەوتدا ئەم شێوازە زیادیكرد، چونكی داهاتی حكوومەتی هەرێمیش هەڵكشا، لە ماوەی هەشت ساڵدا ژمارەی مووچەخۆرانی هەرێم لە سەد هەزار بۆ شەشسەد و هەشتاو دووهەزار هەڵكشا، وەك چاوەڕوان دەكرا خزمایەتی و پشتگیری حزبیش لەو نێوەندەدا لە بری شارەزایی و لێهاتووی ڕۆڵیان هەبوو.
فێڵ و خراپەكاری تەشەنەیكرد، زۆر جار كارمەندەكان مووچەیان وەردەگرت بێئەوەی لە كاتی دەوام بوونیان هەبێت، یاخود لە بەش و بەڕێوەبەرێتێكان بە فێڵا مووچەیان وەردەگرت، بەڕێوەبەر و سەرپەرشتیارەكانیش لە ڕێگای كۆكردنەوەی مووچەی بندیوارەكانەوە كەڵكیان لە لاوازی چاودێری دەبینی، زۆرێك لە ڕاپۆرتەكان باسی خەڵكانێك دەكەن پێشتر لە دام و دەزگا حكوومێكاندا هیچ پلەو پایەیەكیان نەبووەو مووچەیان لە حكوومەت وەرگرتووە، تا بارودۆخەكە لە باربوو گشت چشتێك بۆ هەمووان فەراهەم بوو، بەڵام ئەمێستاكە حكوومەتی هەرێم ناتوانێت ئەو بیرۆكراسییە بەڕێوەببات. ساڵی 2014 حكوومەت پارەی پێویستی لە بەردەستدا نەبوو بۆ پێدانی مووچەو ساڵی 2015 كارمەندان تەنها مووچەی هەشت مانگیان وەرگرت، لە ئاداری 2016 كارمەندان بە ڕێژەی 15% تا 75% مووچەكانیان كەمكرایەوە، لەم نێوەندەدا دامەزراوەكانی حكوومەتیش پانەند نەدەبوون بە دەوامكردنەوە، چونكە هیچ پاساوێكیان نەدەبینی بێبەرانبەر دەوام بكەن لە “هەولێر” لە هەفتەیەكدا سێ ڕۆژ و لە “سلێمانی” تەنها یەك ڕۆژ دەوامیان دەكرد، قوتابخانەكانیش بۆ ماوەی سێ مانگ داخران.
بۆ ڕووبەڕوو بوونەوەی ئەم ئالەنگارییە دروستكردنی لیستێكی ناوەندی بوو بۆ مووچەخۆرانی حكوومەتی هەرێم. لە سایەی ڕژێمی ئێستادا بەشێكی زۆری حكوومەت بە شێوەی سەربەخۆ لە ڕێگای پەڕەی كاغەز و مەلەفاتی كۆمپیوتەرەوە بە دواداچوون بۆ ئەمكارە دەكات، بەمشێوەیە مەحاڵە ژمارەی ڕاستەقینەی كارمەندەكان بە دەر لە چاودێر ئاشكرا بكرێت، چونكی زۆریان بە شێوەی ناڕاست ناوەكان یادداشت دەكەن. لە بری ئەمكارانە حكوومەتی هەرێم تۆماری بایۆ مەتری پەیڕەو دەكات، بەمشێوەیە كێشەی بندیوارەكان چارەسەر دەبێت، چونكی پێویستە كارمەند بە پای خۆیی ڕوو لە ناوەندكانی تۆماركردن دەكات و لە لیستێكدا تەواوی زانیاری دەربارەی چۆنێتی كارەكەی تۆماردەكرێت سەرباری پەنجەمۆری ئیلكترۆنی، بەمشێوەیە هەموو مووچەخۆران تۆماردەكرێن و ئەوانەی زیاد لە مووچەیەك وەردەگرن ئاشكرا دەكرێن. هەنگاوی یەكەم كارمەند لە ڕێگەی بانكی ئیلكترۆنییەوە مووچەكەی وەردەگرێت و ڕێگەش لە بەڕێوەبەر و سەرپەرشتیارەكان دەگیرێت لە سەر حسابی كارمەندی سێبەر گیرفانیان پڕبكەن. لە قۆناغەكانی داهاتوودا سیستمی بایۆمەتری پەرەی پێدەدرێت بەشێوەیەك 420 هەزار كەس بگرێتەوە، مووچەی ئەو مووچەخۆرانە مانگانە 220 تا 230 ملیار، حكوومەت مكوڕە لە مەودایەكی دووردا پێناس بۆ گشت كارمەندان دەربكات لە ئێستاد 90% خانەوادەكان حسابی بانكیان نییە، مەحاڵە بۆ دەستبەسەراگرتنی كارمەندی سێبەر لەم ڕێگایە باشتر بەبیردا بێت، بەڵام چۆنێتی كاركردنی سیستمەكە ناڕوونە، نها ئەوانەی فێڵ لە حكوومەت دەكەن درێژە بە ئیشەكانیان دەدەن سەرباری ئەوەی داتا نوێیەكان دزی و دەستبڕینەكانیان دەخاتە ڕوو، ئالەنگاری گەندەڵی بارودۆخێكی خوڵقاندوە كەسانێك لە ڕێگای هەڵهێنجانەوە گەیشتوون بەو باوەڕەی كە بایۆمەتری جیاوازیەكی بەرچاو ناخوڵقێنێت.
“ئاستەنگەكانی بەردەم پشتگیری دارایی حكوومەت”
بە خاتری ئەوەی پشتگیری بەرهەمهێنانی كارەبا چەند بارەیە، هاوكات كارەبا بارگرانییەكی قورسە لە سەر شانی بودجەی حكوومەتی هەرێم، لە گفتووگۆیەكی كۆڕبەندی ناوەندی توێژینەوەی ڕۆهەڵاتی ناوین” MERI” دا وەزیری پێشووی سامانە سرووشتێكان لە حكوومەتی هەرێم “ئاشتی هەورامی” ڕایگەیاند؛ كە دابەشكردنی وزە1.670 ملیار دینار لە سەر حكوومەت دەكەوێت، پشتگیری سوتەمەنی بۆ بەرهەمهێنانی كارەبا لە ساڵی 2014 گەیشتۆتە 2.720 ملیار دیناری ئێراقی، كۆیی گشتی 366 ملیار دیناری ئێراقییە لە مانگێكدا، ناچار لەم نێوەندەدا حكوومەت پەنای بۆ پاشكەوتی مووچەی فەرمانبەران بردووە، ئەم هەنگاوەش دەستەبەری گوژمەی نەختینە ناكات، بە پێچەوانەوە حكوومەت دەتوانێت لە بری پارە بە نەوتی خاو دەستاو دەست بكات لە تەك ئەو كەرتانەی پشتگیریان دەكات.
ساڵی 2014حكوومەتی هەرێم هاوردەكردنی سووتەمەنی ڕاگرت لە بەرانبەر دابینكردنی سووتەمەنی بۆ بازاڕەكانی ناوخۆ، بەڵام سەر ئەنجام پاڵفتەكردنی نەوتی خاو بەشێوەیەكی پێویست دابینەكرا، لە كۆتایدا حكوومەت ناچاربوو پاڵاوگەكان ناچار بكات سووتەمەنی ئاست نزم بەرهەم بهێنن، بەمشێوازە ئاستی بەرهەم هێنان زیاد كرا، ئەنجامی ئیشەكە نیگەرانی شۆفێرانی لێكەوتووە، چونكی هەندێكیان زیان بە ترومپای سووتەمەنی ئوتومبێلەكانیان كەوت و برێكیشیان سەیارەكانیان گڕی گرت. ساڵی 2015 حكوومەت ناچار ڕێگای بە هاوردەكردنی سووتەمەنیدا، بەڵام ئەوجارەیان بۆخۆی پشتگیری نەدەكرد، چونكە حكوومەت پێویستی بە داهاتی نەوت بوو، لەم نێوەندەدا نەوتی خاوی بە گاز ئاڵوو وێر دەكرد. باردۆخێكی دەگمەنە بەمجۆرە چاكسازی وەها بە سانایی بە دەست حكوومەتەوە بێت، بە گووتەی وەزیری پێشووی سامانە سرووشتێكان ساڵی 2015 ڕێژەكە 53% بەراورد بە ساڵی داهاتوو، بە شێوەیەك لە 781 ملیار دینارەوە دابەزیووە بۆ تەنها 150 ملیار دینار. لەم نێوەندەدا حكوومەت پشگیری خۆیی ڕاگرت لە دابینكردنی نەوتی سپی “كیروسین” بۆ ماڵان و نانەواخانەكان بە گوێرەی لێدوانی پارێزگاری سلێمانی شارەكە پێویستی 103 ملیون لیتر نەوتە.
كۆكردنەوەی پارەی كارەباش ئاریشەیەكی دیكە كە بەرۆكی حكومەتی هەرێمی گرتووە، چونكی زۆرێك لە خانەوادە و دامەزراوەكانی كەرتی تایبەت و حكوومی پارەی پسوولەی كارەبا ناگەڕێننەوە بۆ حكوومەت. بۆ ئەم ئالەنگاریەیی حكوومەتی هەرێم خەسخەسە یان بەشبەشكردن چارەسەرە، چونكی ئەوكات كەرتی تایبەت لە بری حكوومەت ئەو كارە پیادە دەكات، لە ئێستادا لە ناوچەیەكی پایتەختی “ئێراق” وەك ئەزموون شێوازەكە تاقیدەكرێتەوە و بڕیارە دواتر بە سەر هەرێمی كوردستاندا گشتاندنی بۆ بكرێت.
حكوومەتی هەرێم شانسی هەیە لە جیاتی گاز دەتوانێت لە دابینكردنی كارەبادا غاز بەكاربهێنێت، بەڵام تا ئێستا حكوومەت لەمكارەدا سەركەوتوو نەبووە، بۆیە دانیشتوان بۆ دابینكردنی كارەبا بە ناچاری پەنا بۆ موه‌لیدەی ئەهلی دەبەن، چونكی لە مانگی تشرینی یەكەم بەدواوە كارەبای حكوومی بە شێوەیەكی بەرچاو كەمدەكات. لە بوارێكیتردا لە هەمان كۆڕبەند ڕێزدار “هەورامی” گووتی؛ پاڵپشتی حكوومەت بۆ دابینكردنی وزە لە ساڵی 2015 لە 2,513 ملیار دینارەوە كەمبووەتەوە بۆ 725 ملیار دیناری ئێراقی لە ساڵی 2016 لە كاتێكدا لەوپەڕی پێویستیدا هەرێم پێویستی 4500 مێگاوات لە كارەبووە، بەڵام توانای بەرهەمهێنانی كارەبا 5000 مێگاوات بوو. لێرەوە هۆكارێكی ئاشكرا دەردەكەوێت بۆ خراپی داهات و باشترە خانەوادەكانیش بە نرخی بازاڕ كارەبایان دەستبكەوێت، كارێكی لۆژیكانەیە حكوومەت پشتگیری دابینكردنی عەلەتریك نەكات تا گشت وێستگەكان لە ڕێگەی بەكارهێنانی گازەوە بەگەڕ دەخرێن، بەمكارەش 82% تێچوون كەمدەبێتەوە بێئەوەی بارگرانییەكی بەرچاو بخاتە سەر شانی حكوومەت.
“باشتركردنی بە دەستهێنانی باج”
سەرباری داهاتی نەفت، حكوومەتی هەرێم گەرەكێتی لە ڕێگای باجەوە وەك كەنالێكی دەستهات داهاتی حكوومەت زیاتر بكات، بە تایبەت لە قازانجی كۆمپانیاكان بە تایبەتیش كۆمپانیا زەبەلاحەكان، ئەمكارەش شەفافییەت و داهاتی لێدەكەوێتەوە، بە گوێرەی داتای كۆمپانیاكان، حكوومەتی هەرێم 15% پوختەی داهات قەرزداری كۆمپانیاكانە، ئەگەر نەتوانرا ئەم بابەتە پوختە بكرێت و دواتر یەكلایی بكرێتەوە، ئەوا كار بە خشتەی داهاتی تەقدیری ” خەملێنراو” دەكرێت، چونكی بە شێوەیەكی لۆژیكانە قازانجی كارە جۆراو جۆرەكان بۆ سالێك دەخەملێنێت. لە بواری جێبەجێكردندا ئەم سیستمە، شێوازێكی دڵخواز دەخاتە بەرچاو و دەست، یەكێك لە خاوەن پرۆژە گچكەكان لە بارەی وەرگرتنی باجەوە دەڵێت؛ هۆكارە شاراوەكانی پشتی وەرگرتنی باج دیارنییە، چونكی پشكنەرانی دارایی لە سەر بنەمای داهاتی پیاوی كار كارەكانیان مەزندە دەكەن، تا ساڵی 2015 ئەوە كارێكی زۆرە ملێ بوو، بەڵام لەو ساڵە بە داواوە باردۆخەكە گۆڕا. ئاستەمە حكوومەت لە باج هیچ قازانجێك بكات. خاوەن پرۆژەیەك داوا لە دەسەڵاتداران دەكات لە بواری باجدا كارئاسانی بۆ بكەن، چونكی مۆلیدەكەی قیمەتی دەهەزار دۆلار بووە و گڕیگرتووە و پێویستە بیشگۆڕێت، چوون بە دەر لە هەر چشتێك دەبێت مۆلیدە سووتاوەكە پیشانی پشكنەران بدات، ئاخر پێدانی باج كارێكی هەروا ئاسان نییە، لەم نێوەندەدا كۆمپانیا گەورەكان ئەوانەی پشت و پەنایان هەیە، دەتوانن لە ڕێگەی لێكگەیشتنەوە بگەن بە ئەنجامێك تەنها بەناو باجیان لێوەربگیرێت و بە هەڵهاتن لە باجیش ئەژمار نەكرێت. بەمەبەستی چارەسەركردنی ئەم ئاریشەیە حكوومەتی هەرێم” نووسینگەی وەرگرتنی باجی گەورە” ی دروستكردووە، چاوەڕوان دەكرێت حكوومەت لە ڕێگەی ئەم نووسینگەیەوە باج لە “400 بۆ 500” كۆمپانیا وەربگرێت. كەسانێك هاوشێوەی بایۆمیتری لە سەركەوتنی ئەم نووسینگەیە بە گومانن! ئەمكارە هەنگاوێكی گرنگە بۆ چاكسازی كۆكردنەوەی باج، هەرچی بەرئەنجامی كارەكەیە لە مەودایەكی كورتدا دەبێت چاوەڕوانبین. بەڵام لە مەودایەكی دووردا حكوومەت دەتوانێت بوارەكانی داهات فراوانترو فرە ڕەهەندتر بكات.
“ئەنجام”
كەسانێك دەڵێن؛ كارەكانی حكوومەتی هەرێم لەم قۆناغەدا دەستگرتنەوە و چنگ نوقاندنە لە كاتێكی نەگونجاودا، هاوشێوەی داكشانی ئابووری وڵاتی یۆنانە دوای ئەوەی كێشەی قەرداری لەو وڵاتەدا تەنییەوە. ئەو كێشەی ڕووبەڕووی بڕیار بەدەستتانی حكوومەت دەبێتەوە لە چۆنێتی كەمكردنەوەی خەرجێكاندا دەردەكەوێت، نەك تەنها كەمكردنەوەیان. گەڕاوەنەوەی هەرێمی كوردستان بۆ ڕۆژە پرشنگدارەكانی بەر لە ئالەنگاریەكە كارێكی ئەستەمە تا نرخی نەوت بەمشێوەیە نزم بێت، بە مەبەستی كەمكردنەوەی گەندەڵی كەمكردنەوەی یارمەتی و دەستگرتنەكان كارێكی باشە.
نووسینی؛ مارك دیوفیر
وەرگێرانی؛ وەهاب حەسیب محەمەد
سەرچاوە: مركز البیان للدراسات والتخطیط
