محەمەد ئەمین ئاغای هەمەوەند یەكەم قائمقامی قەزای چەمچەماڵ
“دەستپێك”
“خوداداد” باپیرە گەورەی هۆزی هەمەوەندە، ئەو دەروێشی شێخی هەنگەژاڵی ناوچەی “شلێری” پێنجوێن بووە، دواتر شێخ كردوویەتی بە كوڕی خۆیی و بەرهەمی ئەو خزمایەتییە چوار كوڕی لێكەوتۆتەوە، “چەلەبی” برا گەورەیان بووە و نەوەكانی شۆرەتتیان بە گزادە ڕۆیشتووە، بەگزادەكان بۆ ماوەیەكی زۆر سەرتۆپ و براگەورەی هۆزی هەمەوەند بوون، چەندین كەسایەتی ناسراویان تیادا هەڵكەوتووە بە نموونە جوامێر ئاغا كە بە “جوكل” ناسراوە وەختایەك لە قەسری دانیشتتووە لە ڕۆژگاری خۆیدا قەڵەم ڕەوی دەسەڵاتی لە قەسری شیرین تا سەرپێڵی زەهاو بڕیكردووە، لە سەردەمی قاجارێكاندا بە فێڵ غافڵ كوژ كراوە. كەسایەتیەكی تریشیان “فەقێ قادر”ی هەمەوەندە. نەجمەدین مەلا لە بارەیەوە دەنووسێت؛ یەكێكە لە گەورەو سەركردەكانی عەشیرەتی هەمەوەن، پیاوێكی ئازاو ڕم وەشێن بووە، لەگەڵ ئەوەشدا خوێندەوار و شاعیرێكی خاوەن زەوق بووە، لە كۆتای نووسینەكەیدا دەنووسێت؛ لە شاری بەنغازی بە ڕەحمەت چووە، ئەهلی ئەوشارە زۆر كەس ئەچن بۆ زیارەتی قەبرەكەی چونكە عابید و خواناس بووە.
بنەماڵەی “مودەڕیس” لە ژێر ڕۆشنایی شیعرەكانیدا شرۆڤەیەك بۆ ژیانی “فەقێ قادر” دەكەن و دەنووسن؛ پیاوێكی زیرەك و وریاو خێرخوازبووە، خوێندەوارێكی وردبین بووە، بەڵام بێكەس و بێدەریش بووە، دەوروپشتی بە ناحەز و دوژمن تەنراوە. لە بارەی خوێندەواری هۆزی هەمەوەندەوە عەباس عەزاوی دەنووسێت؛ زۆربەیان خوێندەواربوونە، هەندێكیان بە چوار زمان قسەیان كردووە، هاوكات لە نووسینێكدا “شەریف هەژار”ی خوێندكاری دكتۆرای مێژوو لە وڵاتی بەریتانیا لە بارەی هۆزی هەمەوەندەوە دەنووسێت؛ چوون كەسانێ شەڕكەر و ئازاو بوێر بوون لە تەواوی سەدەی نۆزدەو سەرەتایی سەدەی بیستەمدا لە ڕۆژهەڵات و باشوری كوردستان دەسەڵاتداربوون.
“مێژووی كارگێڕی چەمچەماڵ”
سەید هاشم لە بیرەوەرێكانی لە بارەوی چەمچەماڵەوە دەنووسێت؛ لە سەردەمی فەرمانڕەوایی بابانەكاندا چەمچەماڵ بەشێك بووە لە سلێمانی و ئەوان كاروباریان هەڵدەسوڕاند، پاش داگیركاری بەریتانیا خراوەتە سەر لیوای كەركوك و لە ساڵی 1925 خراوەتەوە سەر سلێمانی. دكتۆر زەنوون پیریادی، لە كتێبی چەمچەماڵ لە چل و پەنجاكانی سەدەی بیستدا لاپەڕە 63 دەنووسێت؛ ساڵی 1851 عوسمانێكان چەمچەماڵیان كرد بە “قەزا” و بەستیانەوە بە “سنجەق” ی سلێمانی، میرزا قادر فەقێ ڕەسوڵ هەمەوەند دەست نیشان كرا بە جێنوشینی شار وەك یەكەم قائمقام، پاشماوەیەك هەمەوەندێكان میرزا قادریان لابردو “ڕشید قادر حه‌یده‌ر” هەمەوەندیان لە شوێنی دانا، بەڵام ئەمیش زۆر نەمایەوە لە پۆستەكەیدا، چونكە عوسمانلێكان قەزای چەمچەماڵیان فەرامۆشكردوو كردیانەوە بە گوند هەتا ساڵی 1922 كە مێژووی پێكهێنانی حكوومەتی عەرەبی ئێراقە، لەو ساڵەدا چەمچەماڵ دووبارە كرایەوە بە قەزا و بەستیانەوە بە لیوای كەركوك “محمد ئەمین ئاغای هەمەوەند” لە ساڵی 1922كرا بە یەكەم قائمقامی چەمچەماڵ لە دەورانی حكوومەتی مەلەكیدا. دەزگای جێنوشینی لەگەڵ پۆلیسخانە لە قشڵەدا پێكەوەبوون لە نزیك ماڵی “حەسەن فەقیانە” قشڵەكە عوسمانێكان دروستیانكردبوو.
بە گوێرەی نووسراوێك “مەجید پاشا” موتەسه‌ریفی لیوای كەركوك داوا لە “محمد ئه‌مین ئاغای هەمەوەندی دەكات بەڕێوەبردنی قائمقامی قەزای چەمچەماڵ لە ئەستۆ بگرێت. بەم شێوەیە محمد ئەمین ئاغا كۆڕی فەقێ قادر لە تیرەی بە گزادە لە سەردەمی پادشایەتی لە شارەكەدا دەبێت بە یەكەم جێنوشین. ئەمەش دەقی نوسراوەكەی موتەسەڕیفی كەركوكە؛
بۆ بەڕێز محەمەد ئەمین ئاغا پێخۆشحاڵم ئەو هەواڵەت پێبگەیەنم كە بە فەرمانی وەزیری ناوخۆ دامەزرایت بە قائمقامی قەزای چەمچەماڵ، هیوادارم لە كارەكانتدا سەركەوتووبیت هەمیشە لە خزمەتی شارەكە و خەڵكی شارەكەدا بیت لە ژێر سێبەری پادشای مەزن فەیسەڵی یەكەم، خودا پشتیوانی هەموو لایەك بێت.
بە گوێرەی هەندێ سەرچاوە؛ فەقێ قادری بابیشی پێشتر قائمقام بووە، ئەوكات ناوەندی قائمقامیەت لە بازیان بووە، بەڵام دكتۆر “فەرهاد عه‌بدولعه‌زیز” دەنووسێت؛ ئەو ئەندامی شوورای شار بووە نەك جێنوشین. سەید هاشم بە پێداگریەوە دەنووسێت؛ كاتێك فەقێ قادر كراوە بە جێنوشین شار تەنها 76 ماڵ و شەش دوكانی تیادابووە.
“محە مەد ئەمین ئاغای هەمەوەند كێیە”
كوری فەقێ قادرە كوری ڕەسوڵ كوڕی جوامێر ئاغا كوڕی عەلی ئاغا كوڕی یادگار بەگزادەیە باوكی نۆ برا بوون، بەڵام محمد ئەمین تاقانەی دایبابی بووە. بە گوێرەی نووسینی كێلی سەر گۆڕەكەی لە قەبرستانی شێخ سەعید لە چەمچەماڵ ساڵی 1882 لە لە چەمچەماڵ دایكبووەو ساڵی 1954له چەمچەماڵ كۆچی دوایكردووە. لە ژیانیدا پێنج جار هاوژینی پێكهێناوە، خاوەنی سێ كوڕ بووە بە ناوەكانی تاهیر، سابیر و ئەنوه‌ر، هاوكات شەش كچی هەبووە بە ناوەكانی دوورسن، كافیە، نەجیبە، نه‌عیمە، نازیف و نەزیرە لە ئێستادا كەسیان لە ژیاندا نەماون، خاتوو نەزیرە یەكەم ئافرەت بووە لە چەمچەماڵدا نێردراوە بۆ قوتابخانە. لەم بوارەدا حەمەمین ئاغا هانی كیژەكەی داوە بۆ خویێدن تا كەسانیتر چاوی لێبكەن.
“پایەیی كۆمەڵایەتی و ڕۆشنبیری حەمەمین ئاغا”
یەكێك بووە لە كەسایەتییە دیارەكانی هۆزی هەمەوەند و شاری چەمچەماڵ، خاوەن موڵك و دارابووە لە چوارچێوەی 50 پارچە زەوی كشتوكاڵیدا “468” دۆنم زەوی هەبووە. “حەمەئه‌مین ئاغا” كەسایەتیەكی ڕوناكبیرو خوێندەوار بووە، زمانەكانی كوردی، فارسی، و توركی بە باشی زانیوە، لە بواری كارگێڕیدا كەسایەتییەكی شارەزابووە لە دەورانی عوسمانی و ئینگلیزەكاندا لە بەڕێوەبردنی هۆزەكەیدا ڕۆڵی دیار و بەرچاوی هەبووە، پۆستی جێنوشینی شارەكەی بۆ چەندین ساڵ بەڕێوەبردووە، لە ماڵی خۆیشیدا خاوەن دیوەخان و دارا بووە، دیوەخانەكەی هەمیشە ئاوەدان بووە بە میوان، هەردەم كڵفەت و كابان لە خزمەتدا بوون، چون كەسێكی میوان نەوازو دەست و دڵ فراوان بووە، هیچكات دەرگای ماڵی دانەخراوە ئەمكارە وەك نەریتێك بۆ نەوەكانی بە جێماوە.
لە بارەی سەخاوەت و سادەیی حەمەئه‌مین ئاغا دەگێڕنەوە؛ شەوێك بە سەر دزی جووتیارێكی خۆیدا دەكەوێت لە كاتێكدا فەردەیەك گەنمی پڕكردووە و ناتوانێت بیدات بە كۆڵیا، لە بری هەر توڕەبوون و هەڵشاخانێك ئاغا دەستباری كابرا دەدات و ڕووی ناشكێنێت، هاوكات چەندێك لە بەرانبەر فەقیر و هەژاراندا سادە بووە بە پێچەوانەوە لە بەرانبەر موتەسەڕیف و كاربەدەستاندا هیمەت بەرزو با ویقار بووە. یەكێك لە كارەكانی كە تا ئێستاش لە یادەوری دانیشتوانی شاردا ماوە لێدانی كارێزێك بووە لەو ڕۆژگارەدا بە مەبەستی دابینكردنی ئاوی خواردنەوە بۆ دانیشتوانی شار.
نەوەكانی دەگێڕنەوە؛ ئەگەرچی پیاوێكی كورتە باڵای بچكولانەبووە، بەڵام زۆر سەنگین و گران بووە، هیچكات نەبیستراوە قسەی نەشیاو یاخود جمێنی دابێت تەنانەت بە ناحەزەكانیشی، بە پێچەوانەوە پیاوێكی سەنگین، خانەدان و خودا پەرست بووە تا ئێستاش وەك نموونە باسی خودا پەرستی ئاغا دەكرێت، سەرباری پێگە كۆمەڵایەتێكەی هیچكات لە بەرانبەر هاوشارێكانیدا جیاواز خۆیی پیشان نەداوە و وەك غەوارە لە نێویاندا دەرنەكەوتووە. جارو بار سەردانی یەكێك لە چایخانەكانی شاری كردووە و تێكەڵ بە هاوشارێكانی بووە. لە دەورانی جێنوشینی و دواتریش كە لە وەزیفە دوركەوتۆتەوە لە دەورەی چەمچەماڵ باخی هەبووە لەگەڵ دروستكردنی پەرژین و هەڵپاچین و بنكۆڵی دارو درەختەكانیدا كاتی گوزەراندووە.
“بارودۆخی ڕامیاری ناوچەی چەمچەماڵ لە نێوان ساڵانی 1920 بۆ 1926”
خاوەنی كتێبی ناوچەی چەمچەماڵ لە نێوان ساڵانی هەردوو شەڕی جیهانیدا دەنووسێت؛ پاش سەركوتكردنی ڕاپەڕینی ساڵی 1919 و دروخستنەوەی “شێخ مەحمود” ناوچەی “چەمچەماڵ” لە ڕاپەڕین بەرخودان نەكەوتووە، بە سەرۆكایەتی كەریم بەگ و سەید محەمەدی جەباری پەلاماری هێزەكانی ئینگلیزیان داوەو لە ناوچەكە دووریان خستونەتەوە، كاریگەری پەلاماری هۆزەكانی ناوچەكە بە جۆرێك بووە تەنانەت لە ناو سلێمانیشدا ترسیان لێنیشتووە، دواتر هێزەكانیان لە سلێمانی كشاندۆتەوە و بەڕێوەبردنی شارەكەیان سپاردووە بە ئەنجوومەنێك كە “شێخ قادری” حەفید بەڕێوەی بردووە، پاش تێپەڕبوونی یەك ڕۆژ كه‌ریم بەگ و محەمەد ئەمین ئاغا، فەقێ محمدی مۆرتكە و كوڕانی و عەزیز خالە بە خۆیان سوارەكانیانەوە هاتونەتە ناوشار و خۆیان وەك نوێنەری ئوزدەمیر دەرخستووە، مستەفاپاشای یاموڵكیان لەناو مەجلیسەكە هێناوەتە دەرو بەندیان كردووە. دواتر وەك لە بانگی كوردستاندا یادداشتكراوە سوارەكانی هەمەوەند “بە وەسیلەی ئەو مەئمورێتانەوە كە لە تەرەف شێخەوە بۆیان تەخسیس كرا گەڕاونەتەوە بۆ چەمچەماڵ ” حەمە ئەمین ئاغا گەڕاوەتەوە سەركاری خۆی لە قائمقامیەتی قەزای چەمچەمال، “فەقێ محمدی مۆرتكە” ش جارێكیتر كراوە بە بەڕێوەبەری پۆستە لە ناحیەی بازیان.
ئاشكرایە هۆزی هەمەوەند كۆڵەكەیەكی سووپاكەی “شێخ مەحمود” بوون، گەورە پیاوانی وەك كه‌ریم بەگ، محەمەد ئەمین ئاغاو حمە ڕەشید جوامێر هاوكار و هاوسه‌نگه‌ری بوون، تەنانەت كه‌ریم بەگ و حەمە ڕەشیدی جوامێر ئاغا لەو پێناوەدا سەریان دانا، لێرەوە دەردەكەوێت كە ناودار و گەورە پیاوانی ئەو هۆزە هەركات بە هەموو شێوازێك و گشت هۆكارێك لەڕیزی نیشتمان پەروەران و داواكاری نوتقی میللەتەكەیاندا بوون.
سەرچاوەكان؛
دیوانی فەقێ قادر.
چەمچەماڵ لە یادەوریمدا سەید هاشم ئەحمەد، چاپخانەی گوڵزار ساڵی 2000
زه‌نون پیریادی، چەمچەماڵ لە چل و پەنجاكانی سەدەی بیستدا.
شاری چەمچەماڵ “نامەی دكتۆرا”1851- 1991 فەرهاد عبدالعزیز سالێ 2018
چاوپێكەوتن و پرسیاركردن لە نەوەكانی محەمەد ئەمین ئاغای هەمەوەند.
