زۆربەی وڵاتان توانیویانە لە رێگەی گەشەپێدانی كەرتی كشتوكاڵ بگەن بە ئامانجی وەك كەمكردنەوەی هەژاری، مسۆگه‌ركردنی مۆدێلی پەرەپێدانی شارنشینی، دابەشكردنی داهات و دادپەروەری كۆمەڵایەتی. هەروەها بیرۆكەی وەها لە ئارادایە بۆ گەشەپێدانی ئابووری نیشتیمانی سەرەتا پێویستە بەرهەمی جووتیاران گەشە پێبدرێت و پاشتر خواست زیاد بكات و پشتگیری لە جوتیاران بكرێت. لە لایەكی تر گرنگی كشتوكاڵ لە پاراستنی ژینگەدا جێگەی تێرامانە، چونكە دەبێتە هۆی پاراستنی حەوزی هایدرۆلۆژی، كۆنترۆلكردنی لافاو، دابینكردنی ئاوی ژێرزەوی، پاراستنی خاك، باشتركردنی ژیانی ئاژەڵە كێوییەكان و پاراستنی دیمەنی سرووشت. بەڵام لە گەڵ ئەمەشدا بەكارهێنانی قڕكەر و پەینی كیمیایی زیان دەگەینێتە سروشت و كاردانەوەی نێگاتیڤی لە سەری هەیە.
“کەرتی کشتوکاڵ لەهەرێمی کوردستان”
كشتوكاڵ لە هەرێمی كوردستان تایبەتمەندێتیی خۆی هەیە و دەكرێت لە ڕێگای بە مۆدێرنكردنی كشتوكاڵەوە ئابووری نیشتیمانی پێش بخرێت و ئەم كەرتە ببێتە كۆڵەکەیەكی گرنگی ئابووری، بەتایبەتی لەهەرێمێكدا؛ خاوەنی زیاتر لە 1 ملیۆن و نیو هێكتار لەزەوی ئاودێری و دێمی هەیە، ژینگەیەكی لەباری چوار وەرزەی هەیە، بێگومان بوونی زیاتر لە 3500 گووند و چەندین ناحیە و قەزا، كە پێشتر خاوەنی ژێرخانێكی لەباری كشتوكاڵییان هەبووە و بەسەدان دەستی كار لەكێڵگە كشتوكاڵی و ئاژەڵدارییەكان سەرقاڵی پیشەی بەرهەمداریی بوون، هەمووی كۆمەڵە فاكتەرێكی لەبارن بۆ پەرەپێدانی كەرتی كشتوكاڵی و پێشخستنی ئابووری و كردنەوەی دەرگایەكی گرنگی بەدەستهێنانی داهات. بەڵام وێرانكردنی 4500 گووند و تێكدانی ژێرخانی ئابووریی هەرێمی كوردستان بەدرێژایی سێ دەیە لەلایەن حكومەتەكانی بەغداد-وە دژ بەهەرێمی كوردستان و دانیشتوانەكەی پیادەكراوە، دۆخێكی وای خوڵقاندووە پەرەپێدانی كەرتی كشتوكاڵ لەهەرێمی كوردستان بكشێتەوە بۆ دواوە و تەنیا لە9%ی هێزی كاری كوردستان، كار و پیشەی كشتوكاڵی بكەن، بگرە بەرێژەی 10%ی بەرهەمی ناوخۆی كوردستان دابین بكرێت. لەم دۆخەدا حكومەتی هەرێمی كوردستان پێویستی بە پلانێكی درێژخایەن هەیە بۆ ئەوەی چارەسەری كەم و كوورتییەكانی ژێرخانی كەرتەكە بكات، بەسەر شوێنەوارە وێرانكارییەكانی تێكداندا زاڵ بێت؛ تەنانەت بووژانەوەی ئەم كەرتە پێویستی بە بوودجەیەكی زیاتر و بەرنامە و پلانی درێژخایەن و تۆكمە هەیە، تاوەكو لەرێگای بوژانەوەی ئەم كەرتەوە هەنگاو بەرەو بەدیهێنانی ئاسایشی خۆراكی بنێین و هەلی كار بۆ سەدان كەس بدۆزرێتەوە، ئەمە جگە لەوەی بووژاندنه‌وەی كەرتی كشتوكاڵی رێگرە لەبەردەم كۆچكردنی دانیشتوانی گووند و ناحیە و قەزاكان، ئێستا زۆر لە گووندنشینەكان بەرەو سەنتەری شارەكان كۆچ دەكەن و زەوییە كشتوكاڵییەكانیشیان بە پارچە پارچەكراوی دەفرۆشن و پرۆژەی غەیرە كشتوكاڵی لەسەر دادەمەزرێت .
“دەوری كەرتی كشتوكاڵ لە ئابووری نیشتیمانی”
1- هێزی کار: – ئابووریناسان ڕایان وایە؛ ئاستی پێشكەوتن و گەشەكردنی ئابووری هەر وڵاتێك پەیوەندی هەیە لە گەڵ ژمارەی ئەو كەسانەی لە سێ كەرتی سەرەكی) كشتوكاڵ، پیشەسازی و خزمەتگوزاری (دا چالاكی ئەنجام دەدەن. هەروەها دەوترێت، لەگەڵ خێراتربوونی گەشەسەندن ژمارەی هێزی كار لە كەرتی كشتوكاڵ زیاتر بەرەو كەرتەكانی تر دەگوازرێنەوە. بۆیە دەكرێت بووترێت؛ زیادبوونی هێزی كار لە كەرتی كشتوكاڵ وەك نیشانەیەكی دواكەوتوویی ئابووری لە قەلەم دەدرێت. هەڵبەت بیرۆكەكە وەهایە كە بە كەمبوونەوەی ژمارەی هێزی كار لە كەرتی كشتووكاڵ، نابێت ئاستی بەرهەمەكانی كشتوكاڵی دابەزێت. هێزی كاری زیادە لە كەرتەكانی تردا چالاك دەبن یان دەبنە هۆی بەدیهاتنی دیاردەی (بێكاری شاراوە) ئەگەر پلان و پرۆگرامی گونجاوی بۆ دانەنرێت.
2- ئاسایشی خۆراك: – واتای ئاسایشی خۆراك بریتییە لە دەستەبەربوونی خۆراك لەرووی) فیزیكی و ئابووری (بۆ سەرجەم هاووڵاتییان لە هەموو وەرزەكانی ساڵدا بە بڕی پێویست و لە گوێرەی خواستیان. 2.3 میلیار لە دانیشتوانی جیهان بە هۆی كەم خۆراكی توشی تەنگەژە هاتوون و 16 %ی دانیشتوانی وڵاتانی لە دۆخی پەرەسەندن لە گەڵ كێشەی كەم خۆراكی دەست و پەنجە نەرم دەكەن. هەرچەند ئێستا كێشەیەكی زۆر زەق بەم شێوەیە لە هەرێمی كوردستاندا بەدی ناكرێت، بەڵام ئاشكرایە كە پەرەپێدانی كەرتی كشتوكاڵ دەتوانێت دەوری گەلێك ستراتژیك بگێرێت لە دابینكردنی ئاسایشی خۆراك بۆ هاوڵاتیان.
3- گەشەپێدانی سەرچاوەکان: – كەرتی كشتوكاڵ دەتوانێت بە بەكارهێنانی سەرچاوەكان بە شێوەی گونجاو بەرەو پێشەوە هەنگاو بنێت. بەرنامەی وەك:-
•گۆڕانكاری لە شێوەی بەكارهێنانی زەوی كشتوكاڵ لە رووی زانست و تەكنیكی نوێ.
•ڕاهێنانی جووتیاران بە ئسلوبی زانستی سەردەمیانە.
•پەرەپێدانی سەرچاوەكانی ئاو و زیادكردنی رووبەری زەوی بەراو.
•ئاوەدانكردنەوەی گووندەكان و باشكردنی بواری ژیان و گوزەرانیان بۆ ئەوەی تووشی كۆچی رووبە شارەكان نەبن.
•پێشگرتن لە تێكدانی سرووشت.
•بەرەنگاری لە پیسبوونی ئاوی سەرزەوی و ژێرزەوی.
•گرنگی دان بە پەرەپێدانی باغەوانی، بەخێوكردنی ئاژەڵ و پەلەوەر.
•پێشخستنی پیشەسازی خۆراك.
بە گشتی گەشەپێدانی كەرتی كشتووكاڵ دەبێتە هۆی دابینكردنی بەشێكی زۆر لە پێداویستی بازارەكانی ناوخۆ، بەرگرتن لە چوونە دەرەوەی سامانی پارە. تەنانەت دەكرێت بەرهەمە كشتووكاڵییەكان بنێردرێنە دەرەوە لە جیاتی فرۆشتنی كانەكان و سامانە سرووشتیەكانی تر، لەم ناوەدا دەكرێت میكانیزمێك دابنرێت تاكو بتوانرێ بەرهەمی جوتیاران بە رێك و پێكی و بە شێوەیەك كە بە قازانجیان بێت، بخرێتە بازارەوە و چاودێری باشی بۆ بكرێت تا مافی بەرهەمهێنەر واتە جووتیار و هەروەها كڕیار دابین بكرێت كەرتی كشتووكاڵ لە پرۆسەی گەشەكردندا دەورێكی سەرەكی هەیە، هەڵبەت ئاشكرایە كە لە پرۆسەی گەشەكردنی ئابووری و پەرەسەندنی پیشەسازییشدا دەوری گەورەی دەبێت. لە وڵاتانی وەك (ئۆسترالیا و نیوزلاند) كەرتی كشتووكاڵ زۆر بەرچاوە و داهاتی جوتیاران زۆر لە ئاستێكی بەرز دایە، بۆیە زۆربەی هەناردەكانی ئەم دوو وڵاتە بریتین لە بەرهەمەكانی كشتوكاڵی.
“روانین بەرەو ئایندە”
پلانێكی تۆكمە بۆ كەرتی كشتووكاڵ دەتوانێت باری ئێستا بە تەواوی بگۆرێت چونكە توانای گەورە بەدی دەكرێت لە هەرێم وەك:-
1- كەشوهەوا: – زۆر لە بارە بۆ بەرهەمەكانی باغ، ئاژەڵ، ماسی، دارستان، لەوەرگە و بەروبوومی كێڵگەیی. هەروەها چەندین وەرز لە یەك كاتی ساڵدا بەدی دەكرێت كە ئەمەشیان زۆر لەبارە بۆ دابینكردنی بەروبوومی جیاجیا بە درێژیی ساڵ.
2- سامانی بۆماوە: – هەرێمی كوردستان زیاترین ژمارەی جۆری رووەكی تێدا بەدی دەكرێت و گونجاویشە بۆ جۆری نوێ هەڵبەت پاش تاقیكردنەوە.
-3 سەرچاوەكانی ئاو:- قەبارەی ئاوی سەرزەوی كوردستان بە هۆی بوونی چەندین ڕووباری گەورەوە دەگاتە چەندین میلیار مەتری سێجا كە دەكرێت بە باشی لە كەرتی كشتووكاڵدا بەكار بێت.
4- سامانی خاك: – چەندین میلیۆن هێكتار خاكی گونجاو وەك (دەشتی هەولێر، دەشتی هەریر، دەشتی شارەزور، دەشتی كەكێرڤ، دەشتی دهۆك و … هتد) هەن كە دەكرێت باشترین و بەرفراونترین پرۆژەكانی كشتوكاڵی تێدا جێبەجێ بكرێت.
5- دارستان و لەوەرگە: – كوردستان رووبەرێكی باشی لە دارستان و لەوەرگە هەیە كە دەكرێت بۆ پرۆژەی پیشەسازی و بەخێوكردنی ئاژەل سوودی لێوەر بگیرێت.
6- هێزی كار: – ئەگەر پلانێكی باش هەبێت هەر ئێستا هێزی كاری شارەزا و ناشارەزا بۆ كەرتی كشتووكاڵ زۆرە هەڵبەت بە پێدانی گرەنتی داهات دەكرێت لەم كەرتەدا دەست بەكار بكرێن.
“دەرئەنجام”
یارمەتیدانی جووتیاران بۆ گۆڕینی شێوازی كۆنی كشتوكاڵی دەبێتە هۆی پێشكەوتنی بواری كشتووكاڵی و هاندانی هاتنە پێشەوەی وەبەرهێنەر، هەروەها چارەسەركردنی كێشەی زەوییە كشتوكاڵییەكان هەمووی سەرەتای ڕێگایە بۆ بەرزكردنەوەی ئاستی بەروبوومە كشتوكاڵییەكان و پاراستنی ئاسایشی خۆراك و پەرەپێدانی ئابووری و دۆزینەوەی سەرچاوەی تری داهات. یەكلاییكردنەوەی خاوەندارییەتی زەویە كشتووكاڵییەكان لەسەرتاسەری كوردستان، بەمەرجێك لە بەرژوەندی جوتیاران بێت. ڕاگرتنی كاركردن بەیاسای ژمارە 4ی ساڵی2006 ی تایبەت بە وەبەرهێنان. راگرتنی دابەشكردنی زەوی بەتایبەت لەو ناوچانەی بۆ كشتوكاڵ شیاون، هاندانی فراوان بوونی شارەكان بەشێوەی ستوونی لەبری ئاسۆیی. تەرخانكردنی بەشێك لە بودجەی هەرێم ساڵانە بۆ كشتوكاڵ كە 10% كەمتر نەبێت. پشت بەستن بەرێگا پێشكەوتووەكانی كشتووكاڵ كردن بەتایبەت سوود وەرگرتن لە سیستمی ئاودێری پێشكەوتوو. هاندانی جووتیاران بە فراوانكردنی زەویە كشتوكاڵیەكان بەشێوەیەكی بەرنامە بۆ دانراو، بەتایبەتی كە بەشێك لە زەویە كشتوكاڵیەكان لەگووندەكان دەتواندرێت سیفەتی كشتوكاڵیان بۆ بگەڕێندرێتەوە بە كەمكردنەوەی بەردەڵان و لەوەرگای سرووشتی.
رێگری لەهێنانی بەرهەمی بیانی لەكاتی پێگەیشتنی بەرهەمی ناوخۆیی بەنموونە:- لەوەرزی بەرهەمێکی دیارکراودا بەنموونە (شووتی-هەنار) کەساڵانە بەرهەمێکی زۆرمان هەیە لەکاتی پێگەشتنی ئەم بەرهەمەمانەدا کەچی دەبینرێت وەک پێویست ساغ نابێتەوە، ئەم بەرووبومانە بەهۆکاری ڕێگری نەکردن لە هاوردەکردنی ئەم بەرهەمانە لە دەرەوەی هەرێمی کوردستان بۆ ناوچەکانی هەرێم، بۆیە دەبێت بگەینە ئەو ڕاستییە؛ گرنگیدان بەکەرتی کشتووکاڵ هۆکاری سەرکەوتنی ژێرخانێکی ئابووری بەهێزە لەپاڵ کەرتەکانی تردا، تاکو (ئێراق و هەرێمی کوردستان) لە ئەگەری دابەزینی نرخی “نەوت” گرفتی دارایی و کێشەی بوودجەیان بۆدروست نەبێت.
