پلان دانانی ئابووری ڕێگە و شێوازێكی زانستییە، بەمەبەستی ئامانجی بەڕێوه‌بردنی كایە جیاجیاكانی وڵات لە ئێستاو داهاتوودا، پلان دانانی ئابووری لەلایەن كەسانی شارەزا و كەسانی پسپۆرەوە دادەنرێت، تیایدا ڕەچاوی دۆخ و فەلسەفەی ئابووری وڵات دەكرێت، بەپشت بەستن بە ئامار و زانیارییەكان دادەنرێت. تیایدا لەو میانەیەدا سەر لەبه‌ری ڕەنگڕێژی بۆ سەرتاپای بوارەكانی وڵات بەمەبەستی هێنانەدی ئامانجی ئابووری كۆمەڵایەتی سەرجەم تاكەكانی كۆمەڵگا، پلاندانانی ئابووری لەهەریەك لەكەرتەكانی ئابووریدا گرنگی و بایەخی خۆی هەیە ،پەیوەندی بە ئێستا و ئایندە و چارەنووس و سەركەوتن و شكستی ئەو لایەنەوە هەیە، كە پلانەكەی لە هەمبەر دادەنرێت. چونكە پلاندانان نەخشەكێشان خوێندنەوەی پێشوەختە، بۆ واقیعی ئابووری و پێشبینیكردن و بەرێوه‌بردنی كاروباری دەوڵەت، هاوكات بەرنامە ڕێژی بۆ هەر ئەگەرێكی چاوەرواننەكراو لەئایندەدا كە خۆی لە كارەساتە (سروشی و مرۆییەكاندا) دەبینێتەوە.
چەمكی پلان؛ تێروانینێكی سەرەتایی هزرییە كە مرۆڤ ئامادەی دەكات بۆ بەدەستهێنانی ئامانجێك دواتر جێبەجێی دەكات، یان بریتییە لە پێشنیاركردنی كۆمەڵێك كردار و هەنگاو بۆ ئەوەی ئامانجێك مسۆگەر بكرێت.
پێناسەی پلاندانانی ئابووری؛ پلاندانانی ئابووری له‌ڕاستیدا واته پێشبینی به‌وه‌ی له داهاتوودا چی ڕووده‌دات له‌گه‌ل خۆ ئاماده‌کردن بۆ ئه‌و پێشبینییه.
“مێژووی پلاندانان ئابووری”
ڕەنگە هەموو كتێبخانەكانی جیهان بگەرێین مێژوویەك بۆ وڵاتانی دواكەوتوو-تازەپێگەیشتوو نەدۆزینەوە، باس لەئەزموونێكی سەركەوتووی پەرەپێدانی خۆیمان بۆ بكات، تاوەكو لە “هەرێمی كوردستان” پیادەی بكەین، وڵاتانی تازەپێگەیشتوو مێژووی شەڕیان هەیە، هاوكات بارودۆخەكە و واقیعەكانیش جیاوازە، ئەوەتا ئەزموونی (مەنگۆلیا و بیلارووسیا) وەكو ئەزموونی (چیك و سلۆڤاكیا) نییە، لە (پیرۆ)ــش ئەزموونی پەرەپێدانی ئابووری كەموكورتی تێكەوت و هاوڵاتیانی (پیرۆ) پۆلیس بە دوژمن دەزانن نەك بەپارێزگاریكردنی یاسا.
لە دەوڵه‌تە دیموكراسییەكاندا؛ پۆلیس داری بەدەستەوەیە بۆ چەسپاندنی یاسا لەدەوڵەتانی تازە پێگەیشتووەكانیش چەكی پێیە، لەوڵاتانی دیموكراتییەت میللەت یاسا جێبەجی دەكات و پۆلیس دە یپارێزێت، بۆیە ئاساییە لەم قۆناغە راگوزەری ئابووری “هەرێمی كوردستان” كەموكورتی هەبێت.
هه‌تا سه‌ره‌تای سەدەی نۆزدەی ڕابردوو به‌شێكی گه‌وره‌ی ئابووریناسان و بیردۆزه ئابوورییه‌كان پێیانوابوو وڵاته دواكه‌وتووه‌كان پێویسته به‌هه‌مان هه‌نگاوه‌كانی وڵاتانی پێشكه‌وتوو تێپه‌ڕ بن ئه‌گه‌ر بیانه‌وێت پێشكه‌ون، واتا ئه‌گه‌ر وڵاتێكی وه‌ك “به‌ریتانیا” دوو سه‌د ساڵی پێویست بووبێت بۆ پێشكه‌وتن ئه‌وا هه‌ر وڵاتێكی تر له وڵاته دواكه‌وتووه‌كان بیه‌وێت بگاته ئاستی وڵاتی “به‌ریتانیا” پێویسته به دوو سه‌د ساڵ هه‌مان هه‌نگاوه‌كان ببڕێته‌وه.
لەبەرچاوگرتنی لایەنە جیاوازەكان مەفهوم و جۆرو گرنگی و دەرئەنجامەكانی پلاندانانی ئابووری فرەن، وڵات و هەرێمەكان بەپێی واقیعی ئابووری خویان، پلانی ئابووری بۆ ولاتەیان دادەنێن، كەپێویستە لایەنی بابەتی و مرونەت و كات و توانا مادی و مرۆییەكانی دەوڵەت ڕەچاو بكرێت، كە شوێنەوار و ڕەنگدانەوەی لەسەر جێبەجێكردنی پلانەكە دەبێت، دیارە دانانی پلانی ئابووری لە هەر كەرتێكی ئابووریدا بەچەند قۆناغێكدا گوزەر دەكات، پاش دانانی بوار و شێوە و چوارچێوە و رێوشوێن و گرنگی و دەرئەنجامەكانی پلانی ئابووری، هەڵسەنگاندن و لێوردبوونەوە و سەرنجدان، لەلایەن كەسانی بە ئەزموون و پسپۆڕ گەڵاڵە دەكرێت.
“جۆرەکانی پلان دانان”
1- پلانی درێژخایه‌ن؛ کاته‌که‌ی له‌نێوان سێ بۆ پێنج ساڵه، هه‌ندێ جار بیست و پینج ساڵ ده‌بێت که‌تیایدا ڕێکخراو یان حکومه‌ت هه‌ڵده‌ستێ به‌دیاریکردنی هیڵه فراوان و جۆراوجۆره‌‌کان بۆئاراسته‌کردنی گه‌شه‌سه‌ندنی ئابووری و کۆمه‌ڵایه‌تی، ڕوونکردنه‌وه‌ی کاره‌کان گشتگیر و گونجا و کورت ده‌بێت و ده‌بێته هۆی به‌رده‌وام بوونی له‌سه‌رپلاندانان.
2- پلانی مام ناوه‌ند؛ ماوه‌که‌ی ده‌که‌وێته نێوان ساڵێك بۆ سێ ساڵ، ئه‌م جۆره پلانه به‌وه ده‌ناسرێته‌وه که ڕوونکردنه‌وه‌که‌ی زیاتر ده‌بێت به گوێره‌ی ئامانجه دیاری کراوه‌کان، که‌متر گشتگیرتره به به‌راورد به پلانی درێژ خایه‌ن.
3- پلانی کورت خایه‌ن؛ ماوه‌که‌ی که‌متره له‌ساڵێك، به‌وه ده‌ناسرێت لایه‌نی به‌گه‌ڕخستنه، ئه‌م جۆره زیاتر ڕوونکردنه‌وه‌ی بۆ کراوه له ڕێگای دیاریکردن و ڕوونکردنه‌وه‌ی ئامانج، ئه‌م جۆره‌ش بواری گشتگیریشی که‌متره به به‌راورد به پلانی مام ناوه‌ند.
پێویستە لەكاتی پلانداناندا كۆمەڵێك هۆكار ڕەچاو بكرێت. تاوەكو بەشێوازێكی ئاسان پلانەكە بێتە دی. بێگومان رەهەندەكانی كات و شوێن و پێداویستی پلان دانان لە ئەولەویاتی كارەكانی پلاندانەرانن. بۆ نموونە پلانی (ماوە كورت-مام ناوەند-درێژ) مان هەیە بەپێی بوار و شوێن و پێداویستی وڵاتەكە لەبوارێكی دیاریكراودا، كاتێك باس لەپلانی ستراتیژی كشتوكاڵ دەكرێت، چەندان لایەنی بابەتی و پێداویستی و گرنگی و دەرئەنجام ڕەچاو دەكرێت، پێشوەخت مەبەست و ئامانجەكانی رادەگەیەنرێن.
بەدڵنیاییەوە تەواوی كەرت و دامودەزگا و یەكە ئیدارییەكان پێویستە پلانی تایبەت بەخۆیان هەبێت، بەرژەوەندی ئابووری وڵات، هاوكاتیش لەكاتی جێبەجێكردندا رەچاوی ئەو لایەنانە بكەن، دوابەدوای ئەوە لە ڕێگەی یاساو رێسا و بریارە كارگێرییەكان هەوڵی هێنانەدییان بدرێت، پاشان بە پێی سیستەمێكی رێكوپێك چاودێری و بەدواداچووونی وورد بۆ ئەدای جێبەجێكردنی پلانەكە بكرێت، شانبەشانی جێبەجێكردنی پلان تێبینی بكرێت، ئایا بەپێی ئەوپلانە پێشوەختەی دانراوە، ئەدای پلاندانان كراوە، ئەگەر نا؛ لەكاتی هەر كەموكورتی و نا-تەواوییەك لەجێبە جێكردندا، یاخود ئەگەرە لەناكاوەكانی وەكو شكست و كارەساتی سرووشتی تێكچوونی پلانەكە بە گوێرەی واقیعی حاڵ رێوشوێنی پێویست لەلایەن سەرپەرشتیار و لایەنی پەیوەندیدار گیراوەتەبەر، بۆئەوەی دووبارە نەخشەو ئاڕاستەی پلانەكە بخرێتەوە سەر رێڕەوی پێشووی بەمەبەست و ئامانجی بەردەوامی و سەرخستنی پلانەكە، دیارە ئەگەر سیستم (یاساو رێسا) لەوڵاتدا هەبێت، هەرلەگەورەترین یەكەی ئیداری وڵات، یاخود بۆ نموونە لەوەزارەتەكانەوە بگرە تاوەكو بەرێوەبەرایەتی و بچوكترین فەرمانگەی دەوڵەت ئەوا بەڕێگەو شێوازێكی ئاسانتر دەتوانرێت ئەدای پلاندانانی ئابووری بكرێت، ئامانجە دەستینشانكراوەكانی پلانەكە بهێنرێنە دی، كەلەو ڕێگەیەوە بارودۆخی وڵات بەگوێرەی ئەو پلانە بەرەو بوژانەوە و پێشكەووتن و پەرەپێدان هەنگاو دەنێت، كە لەبەرژەوەندی ئابووری وڵات و تێكرای تاكەكانی كۆمەڵگادا دەشكێتەوە.
“دەرئەنجام”
بە شێوەیەکی گشتی دەکرێت پلاندانان بەوە دابنێین؛ جۆرێکە لە دەستوەردانی دەوڵەت بۆ گونجاندنێکی هۆشیارانەی نێوان بەرهەمی نەتەوەیی پەیکەر بەندییەکەی لەلایەک و، پێداویستییە کۆمەڵایەتییەکانی لەلایەکی تر، لە شێوەی دیزاین کردن و جێبەجێکردنی بەرنامەیەکی سەربەخۆ لە پێناو فەراهەم کردنی ئاراستە و بەهای گۆڕاوە ئابوورییە گشتییەکان.
بەڵام كاتێك بمانەوی پلانێكی ئابووری لە ماوەیەكی دیاریكراودا جێبەجی بكەین؛
بەنمونە سەپاندنی باج بەسەر سەرجەم تاكەكانی كۆمەڵگادا، دەبینین كۆمەڵێك بەربەست(تەنگ و چەلەمە) دیتە بەردەم پرۆسەكە ئەویش لە نەدانی باجە لەلایەن پلە باڵاكانەوە لەوڵاتدا.
وڵاتێكی وەك “بەریتانیا” زۆربەی كایەكانی وڵات بەرێوەدەبرێت لەلایەن كەرتی تایبەتەوە، دەبینین باج سەپێنراوێكی گشتیە بۆ سەرجەم كەسانی (ناوخۆی وڵات) هەرتاكێك دەبێت مانگانە بڕی 20% باج بدات بەحكومەت لە بەرامبەر خزمه‌تگوزارییە سەرەتایەكاندا ئەوانیش خۆی لە پاراستن(ئاسایش) و ئاگركوژێنەوە و دڵنیایی (تأمین)و شارەوانیدەبینیتەوە. بەنموونە ( ئەگەر تاكێك مانگانە 400 پاوەنی هەبێت، دەبێت بری (80)پاوەن باج بدات لە كۆی ئەو داهاتەی هەیەتی، بۆیە دەبێت كاتێك پلانێك جێبەجێ دەكرێت لە ئێراق بەگشتی و لە كوردستان بەتایبەتی سەرجەم كەسانی دەسەڵات دارانیش بگرێتەوە، لەپێناو بەدەخستنی داهاتی هاوسەنگ و ئاشتی كۆمەڵایەتی لە سەرجەم کۆمەڵگادا.
لە ئێستادا ئەم دۆخەی كە بەسەر ئێراق و كوردستان تێدەپەڕێت ئاساییە لەڕووی ئابوورییەوە كەم وكورتی ڕوبدات، گرنگ ئەوەیە زۆر لە رێگای هەڵسەنگاندنەوە خەلەلەكان دەستنیشان بكرێن و چارەسەریان بۆبدۆزرێتەوە، ئەوەتا ئابووری “هەرێمی كوردستان” ئاراستەی ئابووری بازار دەكرێت، جێبەجێكردنی ئەم سیستەمەش كارێكی وائاسان نییە و بی ئاستەنگ و بەربەست نییە، پێویستە ئەوئاستەنگانە هەڵگرێت تاوەكو بەهاوشێوەی ئەزموونە سەركەوتووەكانی وڵاتانی جیهان ئابوورییەكەمان بگاتە دۆخی پەرەپێدانی ئابووری.
“هەرێمی کوردستان” لە کاتی ئێستادا سەرقاڵی جێبەجێکردنی بەرنامەی چاکسازییە بۆ زاڵبوون بەسەر ئەو قەیرانانە و دروستکردنی ئابوورییەکی گەشەسەند و لە داهاتوودا. ڕێکارەکانی بەپەلەی دەست پێوەگرتن (تەقەشوف) و هەناردەکردنی ڕاستەوخۆی نەوت بۆ دەرەوە بووە هۆی کە حکومەت بتوانێت باڵانسی پارەی نەختینەی باشتربێت، هاوکات چاکسازی کارگێڕی دەسپێکێک بوو بۆ چارەسەرکردنی گرفتە درێژخایەنەکان ئەویش لە ڕێگای گۆڕانکاری لە کەرتی گشتی و هەوڵدان بۆ هەمەجۆرکردنی سەرچاوەکانی ئابووری
