بێكاری؛ كەسی بێكار، ئەو كەسەیە لەتەمەنی كاركردندابێت و ئارەزووی كاركردن بكات، بەدوای كاردا بگەڕێت و بەوكرێیەی لە بازاڕی كاردا هەیە ڕازی بێت،بەڵام كاری دەست نەكەوێت.
مێژووی بێكاری:
سەرەتای دەركەوتنی بێكاری لە كیشوەری ئەوروپا بۆ سەردەمی دەرەبەگایەتی دەگەڕێتەوە، ئەو زەوییانەی هەیانبوو بە شێوەی بۆماوەیی لە باوكەوە بۆ كوڕی گەورە دەمایەوە، كوڕەكانی دیكە دەبوونە سوارچاك و نەدەبوایە لە شوێنەكەیان بمێنن، بۆیە سەریان هەڵدەگرت و دەچوونە شوێنی دیكە، هەندێكیان بە كاری چاك و هەندێكی دیكەیان كاری ناڕەوایان دەكرد، لە گرنگترین ئەو رێكخراوانەی ئەو كات لە ئەنجامی بێكارییەوە دروست ببوو “سوارچاكەی پەرستگاكان” كە لە هەموو “خاچپەرستەكان” توندڕەوتر بوون و شەڕیان دژی موسڵمانەكان دەكرد. لەگەڵ ئەوەشدا ناكرێ ئەمە وەك ئاماژەیەكی راستەوخۆ بۆ بێكاری دیاری بكرێ، بەڵكو بێكاری بە شێوە زانستییەكەی لە سەردەمی شۆڕشی پیشەسازی دەستی پێكرد كە خەڵكی لە گوندەكانەوە كۆچیانكرد بۆ شارەكان، شوێنی دەوروبەری شاریان داگیركرد، دیاردەی تاوانكاری و بێكاری و نزمبوونی نرخی دەستی كار پەیدا بوو.
لەسەردەمی دەسەڵاتی عوسمانیدا؛ ئەگەر ژمارەی بێكاری لە ئەستەنبوڵ لە (7000) كەس زیاتر بوایە،ئەوە سوڵتانی عوسمانی بڕیاری دەدا پارچەیەك زەوی تەرخان بكەن و كۆمەڵێك كەسی بێكار دابنێن بۆ دروستكردنی مزگەوتێك،ماوەی دروست كردنی مزگەوتەكە (15) ساڵی دەخایاندو دوای ئەو ماوەیەش سەرجەم كرێكارەكان خانەنشن دەكران،چونكە(15) ساڵ خزمەتیان هەبوو.
لە كوردستان، بێكاری بە شێوەیەكی فراوان لە سەردەمی شەڕی ناوخۆوە فراوانتریش لە دوای ساڵی (2003) سەری هەڵدا. دواین ئاماری هەرێمی كوردستان؛ باس لەوە دەكات ڕێژەی بێكاری لەهەرێمی كوردستان بریتیە لە (15%) واتە دیاردەیەك و كێشەیەكی ئابووری هەیە لەهەرێم كەپێی دەوترێ (بێكاری)، ڕێژەكەشی زۆرە بە بەراورد لەگەڵ ڕێژەی ئاساییدا،ئەمە لەكاتێكدا لەئێراقدا هاوكات رێژەی بێكاری لە وڵاتەكەدا 20% زیاترە.
بێكاری لەجیهاندا:
دیاردەیەكی ئابوورییە لەزۆربەی ووڵاتانی دونیا بوونی هەیە، بەڵام رێژەكەی جیاوازە لەوڵاتێكەوە بۆوڵاتێكی تر ،ئەو وڵاتانەی كەڕێژەی گەشەی دانیشتوان كەمە،ڕێژەی بێكارییان كەمە وەك وڵاتانی (ئەسكەندەنا ڤیا).
•ڕێژەی بێكاری ئاساییە لەنێوان (1%) بۆ (5%) هەندێك جاریش زیاتر دەبێت كەپەیوەستە بە بارودۆخی ئابوری ئەو وڵاتە، لەلایەك و ئابوری جیهانیش لەلایەكی ترەوە.
•هەرمرۆڤێك تەمەنی لەنێوان (18بۆ 65) ساڵ بێت،پێی دەگوترێت ماوەی كاركردنی هەر تاكێك لە جیهاندا.
•لە جاڕنامەی مافی مرۆڤدا(یاسایی كاردا) هاتووە لەمادەی (23) لەبڕگەی (1-2) هەر تاكێك بەئارەزووی جەستەیی، یاخود هزری، كار بدۆزێتەوە و بەئازادی ئەوكارە بكات و، خۆی بەدوایدا بگەڕێت بەكار هەژمار دەكرێت، بەڵام ئەگەر ئەو مەرجانەی تێدا نەبوو، ئەوا بە یەكێك لە جۆرەكانی بێكاری دادەنرێت هەرچەندە پارەی دەست بكەوێت .
ڕێژەی بێكاری، لە وڵاتە (تازەپێگەیشتووەكان) و(وڵاتەپیشەسازییە گەورەكان):
گەر سەیری گرافیكەكە بكەین؛ دەبینین وڵاتی (هیند) زۆر ترین ڕێژەی بێكاری هەیە، كە(9.90) ئەویش بەهۆی دواكەوتوویی ئەو وڵاتەوە لەسەرجەم كەرتە ئابور ییەكاندا،هاوكات وڵاتی (یابان) كەمترین ڕێژەی بێكاری (4.40)هەیە بە بەراورد لەگەڵ وڵاتانی تر.
كاریگەری بێكاری لە بواری ئابووریدا:
سەبارەت بە كاریگەرییەكانی بێكاری؛ كرێكار، فەرمانبەر، مامۆستا… هەموو چین و توێژێك بڕبڕەی پشتی ئابورییە لە هەموو شوێنێك، ئەگەر هاتوو ئەمانە ئیشیانكرد، واتە داهاتیان دەبێت، كاتێكیش داهاتیان هەبوو خۆشگوزەرانی-یان دەست دەكەوێت و، دێنە بازاڕ و، مامەڵە دەكەن و، شت دەكڕن. كە شت-یان كڕی، واتە سەرمایەدار خۆی وە بەردەهێنێت و ناچار دەبێت جارێكی دیكە كرێكار دابمەزرێنن بۆ كارەكانیان، ئەمە دەبێتە هۆی بە گەڕخستنی ڕەوڕەوەی ئابوری، ئەگەریش بێكار بوو، واتە ئەو توانا ئابورییەی كە هەیانبوو، ئەوا كزدەبێت و كەمدەبێت و، دواجار ڕادەوەستێت، بۆیە توانای پەیداكردنی ئیش نامێنێت و، داهاتی خەڵكی ئاسایی كەم دەبێتەوە و، كڕین لە لای هاووڵاتییان كەمدەبێتەوە، بەمەش سەرمایەداران ناتوانن پڕۆژەی وەبەرهێنان ئەنجامبدەن، هەر ئەمەشە دەبێتە هۆی قەیران. لە كوردستاندا بێكاری بوونی هەیە، بەڵگە بۆ ئەمە؛ زۆربەی گەنجان ڕوو لە دەرەوەی وڵات دەكەن، بە هۆی نەبوونی كار و دانەمەزراندنیان، هەرچەندە دەبینین ئەو هەموو چێشتخانە و هوتێل و …هتد، دەكرێتەوە، بەڵام ئەوانە دروستكەری كار و داهات نین، بەڵكو زیاتر ئیستهلاكین-بەكاربردنن.
هۆكار و كاریگەریەكانی بێكاری:
1)كیشەی گەشەی دانیشتوان: بەهۆی كەمی سەرچاوە(موارد)ی مالی، كە دەبێتە هۆی كەمكردنەوەی وەبەرهێنان و پێشكەوتنی ئابووری ، وە كەمكردنەوەی هەلی كار ، بەشێوەیەكی گشتی لەهەر وڵاتێكدا ژمارەی دانیشتوان زۆر بوو ڕێژەی بێكاریش زۆرە بە بەراورد بە وڵاتێكی تر.
2)گواستنەوەی پیشەسازی: بەهۆی گواستنەوەی چەند كارگەیەكی بەهەمهێن یان كۆمپانیا پێشكەوتووەكان، لە وڵاتە پێشكەوتووەكانەوە بۆ وڵاتە تازە پێشكەوتووەكان، ئەوانیش پێویستیان بەدەستی كاری پێشكەوتوو هەیە، یان لە وڵاتانی پێشكەوتوو دەستی كاریان بۆ دەهێنن.
3)كەمبوونەوەی خەرجیەكانی حكومەت: كەمبوونەوەی خەرجی حكومی(دەوڵەت)، ئەویش دەبێتە هۆی كەمبوونەوەی وەبەرهێنان لە بوارە جیاوازەكاندا، بەجۆرێك حكومەت توانای پارەداركردنی سەرمایە دارەكانی نامێنیت، تاكو بەردەوام بن لە پرۆژەكانیان و كەمبوونەوەی داواكاری بۆ دەستی كار.
4)كاری وەرزی (كاتێكی دیاری كراو): ئەم جۆرە، لە هۆكاری بێكاری تاكەكانی كۆمەڵگا بێكار دەبن لە چەند وەرزێكی دیاریكراودا، بەنموونە؛ ئەگەر كشتوكاڵ بهێنینەوە، دەبینین گەنم جۆرێكە لەو كشتوكاڵكردنە كە لەكۆتایی ساڵدا دەكرێت و پاشان جووتیار چەند وەرزێك چاوەروان دەبێت (بێكار) دەبێت تاكو بەرهەمەكەی دەگاتە بازاڕ.
5)خاوی گەشەی پیشەسازی: لە وڵاتانی تازە پێگەیشتوودا (وڵاتانی نامی) گەشەی پیشەسازی كەمە بەراورد بە وڵاتانی پێشكەوتوو، بەجۆرێك ئەمەش كاریگەری دەكاتە سەر كەمبوونەوەی وەبەرهێنانی پیشەسازی لە وڵاتاندا، ئەمەش وادەكات هەلی كاری كەمتر بڕەخسێت لەوڵاتە تازە پێگەیشتووەكاندا بە بەراورد بەوڵاتە پێشكەوتووەكان.
6)پەروەردەو فێركردن و لایەنی زانستی: ئەوانیش وەك بەرپرسێكی گرنگ، لەو ئەركەیاندا دەبێ بەپاڵپشتی دەسەڵات و پلان دانانی ژیان و گوزەرانی كەسایەتی كورد گۆڕانی بەسەر دابێت و، بازاڕەكانی كاركردن بەشێوەیەكی زانستییانە بونیاد بنرێن، كە هەموو سوچێكی بازاری كار و بەرهەمهێنان لەڕێگای زانست و پەروەردەوە ڕێنمایی بكرێت، وەك چۆن لەم وڵاتە پێشكەتوانەدا سادەترین شێوەی كار دەبێ بەشێوەیەكی زانستییانە فێر بیت و، لەڕێگەی خوێندنگە پیشەییەكانەوە بەدەست بهێنرێت … بەم شێوەیە؛ كرێكارێكی زانستی و شارەزا و پسپۆر دروستدەكەین، نەك بەم شێوەیی ئێستا كە دەبێ بۆ هەموو كارێك هانا بۆ كرێكاری بیانی لە دەرەوەی هەرێم بەرین و، بازاڕەكانمان لەژێر ڕەحمەتی ئەوان دابێت … بۆیە گرنگە دەزگا بەرپرسە پەروەردەییەكان بەخێرایی و بێ سستی كار لەو شێوە هەنگاوانە دا بكەن، دەبوو ئەوەش زۆر زووتر بكرایە و ئێستا دەتوانرا سود لەنەوەیەك وەربگیرێت. بەڵام بەداخەوە هەمیشە سستی و بیركردنەوە لە كاری لا بەلا و تەنها ڕوانین لەهەندێ بەرژەوەندی تایبەتی، هەمیشە لە ڕەوتی بنەڕەتی بنەماكانی ژیان و گوزەرانی هاووڵاتیان بە دوورین و لەدوای لەدەستچوونی هەل ئەو كات بیریان لێدەكەینەوە .
7)گرنگی نەدان بەژیانی لادێ: دوایی ئەوەی ڕژێمە یەك لەدوایەكەكانی ئێراقی، لەتێكدان و كاولكردنی دێهاتە كوردییەكان بەو لاوە كاری دیان نەبوو، بەڵام لەدوای ڕاپەڕینیشەوە، دەسەڵاتی كوردیش بەدەیان هۆیی جۆراو جۆر كەم تەرخەمی لە ئاوەدانكردنەوە و، دروستكردنەوەی دێهاتەكان نەك وەك جاران، بەڵكو دەبوو زۆر باشتر و مۆدێرنانەتر دروستیان بكردنایەتنەوە، بەڵام بەداخەوە ئەوانەی ڕوویان لە لادێكانیان كردەوە، دوایی كورتترین ماوە دووبارە بەرەو شارەكان گەڕانەوە؛ چونكە ژیان و گوزەرانی لادێ بەدەیان كۆسپ و كێشە بەرە و ڕوویان بووە وە، بۆیە بەناچاری گەڕانەوە شارەكان ئەمەش ڕێژەی بێكاری زیاد كرد و دێهاتەكانیش بەخراپی مانەوە. ئەمەش دیسان یەكێكە لەو ئەرك و كارانەی دەسەڵات كە هێندەی بەدەور و شانی شارەكاندا دێن، دەبوو یەكەم هەنگاو، بە هانای دێهاتەكاندا بچونایە، كارێكیان بكردایە خەڵكی بەویستی خۆیی و بەپەرۆشەوە بەرە و دێهاتەكانیان بگەڕانایەتەوە تا بەرهەمی خۆماڵی ببوژایەتەوە و، هێندە خۆراك و پێداویستی بەسەرچووی دراوسێكانمان بەسەر ئێمەدا ساخ نەكرانایەتەوە ، ئەویش هۆكارەكانی زۆرن هەموو لایەك دركیان پێدەكەین .
چارەسەری بێكاری:
دیدگای جیاواز هەیە بۆ چارەسەركردنی بێكاری، بەڵام بەشێوەیەكی گشتی چارەسەرە دیارەكانی بێكاری لە وڵاتی ئێراق بەگشتی و هەرێمی كوردستان بەتایبەتی، لەمانەدا بەدیار دەكەوێت.
پێویستە ڕێگری بكرێت لەهێنانی دەستی كاری بیانی بۆ نێوخۆی وڵات لە سەرجەم كەرتەكاندا، بەجۆرێك دەستی كاری ناوخۆیی جێگەی دەستی كاری بیانی بگرێتەوە، پێویستە پڕۆژەكانی وەبەرهێنان زیاد بكرێت بەو مەبەستەی هەلی كاری زیاتر برەخسێنرێت، هاندانی سەرمایەدارە ناوخۆییەكان شانبەشانی سەرمایەدارە بیانیەكان كاربكەن بۆ پێشكەوتنی وەبەرهێنان لە سەرجەم بوارەكاندا، پێویستیشە لەسەر حكومەت كاربكات بۆ دابینكردنی ڕێسا و یاسای گونجاو بۆ پڕۆسەی وەبەرهێنان لە وڵاتدا.
چاككردنی سیستەمی خوێندن، گونجاندنی لەگەڵ بازاڕی كار بەجۆرێك زانكۆكان بە هاوكاری خوێندنی باڵا كاربكەن، بۆ كردنەوەی ئەو بەشانەی گونجاوە بۆ بازاڕی كار لە كوردستاندا، بە نموونە؛ ئەگەر بەشی (جیۆلۆجی) وەرگرین دەبینین ئەو بەشە زۆر گرنگە بۆ بازاری كار لە ئێستادا، بە جۆرێك خوێندكار دەرچووی ئەو بەشە بێت دەزانێت، ئەو زەوییەی لەسەر وەستاوە لە مێژەوە لە باو باپیرانییەوە بۆی جێماوە بزانێت ئەو موادە خاوانەی كە لە ناو كروكی زەوییەكەیدایە سودی چیە بۆ وڵات، سەرچاوەی ڕەخساندنی كارگە و پڕۆژەی گونجاوە لە سەرجەم بوارە كشتوكاڵی وپیشەسازییەكاندا، دیارترین نموونەشمان دەشتی (شارەزوورە). شانبەشانی گرفتەكانی پێشوو قۆرغكردنی بازاڕ لەلایەن چەند كەسێكەوە گرفتی سەرەكی دەست بەسەرداگرتنی بازاڕی كارە لە لایەن چەند (دەستەو گروپێكە)وە، پاشان چاككردن و ڕێكخستنی سیستەمی ئابوری وڵات یەكێكە لە چارەسەرە بنەڕەتییەكانی كێشەی بێكاری، لە جیهاندا وەك دەبینین وڵاتان مومارەسە-پەیڕەوكردنێكی لە سیستسمە ئابورییەكان دەكەن، كە ئەوا نیش پێكهاتوون لە (حكومی، ئیشتراكی- سەرمایەداری- تێكڵاو) كە هەریەك لەمانە، لایەنی ئەرێنی و نەرێنی هەیە. بەڵام ئەو فۆڕمەی كە لەوڵاتی ئێراق و هەرێمی كوردستاندا ڕەنگی داوە تەوە ئەوەیە؛ زۆربەی تاكەكانی كۆمەڵگە هەوڵدەدەن هەلی كاریان بۆبڕەخسێت لە كەرتی حكومی، بەومانایەیی لەو كەرتەدا كەمتر كاردەكەن، ئەو ماف و، ئیمتیازیاتانەی كە هەیە بو كارمەندێكی حكومی زۆر زیاترە بە بەراورد بە كارمەندیكی كەرتی تایبەت.
بەنموونە؛ گەر توێژێكی دیاری كۆمەڵگە وەربگرین وەك ،مامۆستا پێش ڤایرۆسی كۆرۆنا جگە لە پشووی هاوینەی لە كاتی دەوامی ئاسایدا، كە وەرزی خوێندنە لە كاتژمێر هەشتی بەیانییەوە دەڕوات تاكو دوانزەی نیوەڕۆ، دەبینین كاتێكی زۆری ماوەتەوە، بۆیە بیر لەكاری دووەم دەكاتەوە. ئەمەش، خۆی لە خۆیدا ئەوە دەگەینێت هەلی كار كەم دە كاتەوە بۆ ئەو كەسانەی یەك كار دەكەن، پێچەوانەی ئەوەی باسمانكرد لە كەرتی تایبەتدا، خاوەن كار دەڕوات لە بەیانییەوە بۆ سەركار تاكو دوای نیوەڕۆ، ئەمەش دەرفەتی كاركردنی ناهێڵێت تاكو بیر لەكارێكی دیكە بكاتەوە .
