جەنگە گەورەکە هێشتا نەکراوە
ئەوەی دەگوزەرێت لەهەر وڵاتێک دەکەوێتە سەر بڕیاری عاقڵانەی سیاسیەکان، دەکەوێتە سەر خۆیان کامە ژیان هەڵدەبژێرن، سەردەمانێک پارە بۆ جەنگ و سەربازی خەرج دەکرا لەجیهاندا لەلایەن ئیمبراتۆرەکان و پادشاکان، ئێستا لە 40 ساڵی رابردودا جیهان سەردەمێكی ئاشتی هەبوە کە لەمێژودا نەبوە بەبەراورد بە رابردوو.گەرچی شەڕ لەهەندێک ناوچە هەر هەبوە. زۆرینەی بودجەی جیهان چوە بۆ پەروەردەو چاودێری تەندروستی گەشەپێدانی مرۆییی. بە پێی وتەی (یۆڤاڵ هەررای) فەیلەسوفی سەردەم دەڵێت “لە ئێستادا له‌جیهان بەریژەی%6.5 لەکۆی بودجەی جیهان دەچێت بۆبواری سەربازی و جەنگ، ئەوروپا بە ڕێژەی %3یە خەرجی سەربازی لەکۆی بودجەی گشتی، ئەویتری دەچێت بۆ پەروەردەو چاودێری تەندروستی. ئەمە نەشازە ودەستکەوتە لەمێژووی مرۆڤایەتی . بۆیە جیهان لەم چەند دەیەیی رابردوو باشترین قۆناغی ئاشتی بوو ئەمە چی و ای لێکرد؟ خۆمان بریارمان دا، سەرکردەکان و سیاسیەکان بڕیاریان دا لەبری جەنگ ئەمە بکەن.کەواتە دەکەوێتە سەرخۆمان چ ژیانێک هەڵدەبژێرین، ئەم گۆڕانە چۆن روویدا لەجیهان؟ رووینەداوە بەهۆی گۆڕانی یاساکانی سروشت بەڵکو سەریهەڵداوە لەوەی مرۆڤ بڕیارەکانی گۆڕیوە، بڕیاری باشی هەڵبژاردوە و دامەزراوەی باشمان دروست کردوە. ئەمرۆ جیهان پێویستی بە ئاسن و خەڵوز نیە پێویستی بە مێشک و پەروەردەیە” لەمێژووی ئیراقدا ئەم بڕیارە باشانە نەدراوە،لەلایان هیچ کام لەسەرکردە یەک لەدوای یەکەکانی دوای سەردەمی پادشایەتی، هەمیشە بڕیاری جەنگ و یەکتر قڕکردن و هێزیان هەڵبژاردوە. وڵاتانی زلهێزیش هەموو دەستێوەردان و هاوکاریەکیان بۆ ئێراق ئەوبڕیارە حەکیمانە نەبوە کە ئێراقیەکان فێرکەن پێکەوە بژین، یارمەتیان دان کۆتاییان بە دەسەڵاتی رژێمی بەعس هێناو بردیانەوە،یارمەتیان دان جەنگی داعش ببنەوە،کەمێک یارمەتیان داون وڵات لەرووی پردو باڵەخانەوە بونیات بنێنەوە، بەڵام یارمەتیان نەدان ئێراقیەکان فێرکەن چۆن بە ئاشتی بژین، چۆن شەڕی ئایندە بکەن، چۆن بەشداری ئایندە بکەن، چۆن ببن بەبەشێک لەهاوکاری وچارەسەر بۆ کێشە جیهانیەکان، لە عەقڵیەتی ئەوەسەرکردە ئێراقیانەش کە ئێستا لەمەیدانەکە هەن باس باسی ڕابردوە، چی ڕوویداوە لە ڕابردوو، چۆن تۆڵە بکەنەوە وهێز بەکاربهێنن.
ناوکرۆکی بابەتەکە ئەوەیە هاوکاریان نەکردن تا کۆتایی بەجەنگێکی ترسناک بێنن کەئەویش (جەنگی کەلتوریی ناوخۆییە) کە بناغەدەگرێت نەک تەنها لەسەر جیاوازی رەگەزی، مەزهەبی ،نەتەوەیی، بەڵکو بناغەش دەگرێت لەسەر ئەوەی کە زۆرێک لە سەرکردەو پارتەکان لە ئێراق باوەڕیان بە ئینتیمای نیشتمانی نیەو پێیان وایە کە دین و دیموکراسیەت و دەوڵەت وناسنامەی نەتەوەیی ونیشتمانی پێکەوە ناگونجێن. (ئیوجێنی تارتاسکۆڤسکی) لە توێژینەویەکی بەناونیاشانی (ناسنامەی نەتەوەیەتی) دەڵێت “لەوڵاتدا هەر ئایدیایەک هەبوو دژی ئایدی نەتەوایەتی وبیری نەتەوایەتی ونیشتمانی ویەکی نەگرتەوە لەگەڵیدا، ئەوە دەبێتە هۆکاری جەنگی کەلتووری ناوخۆیی و لاوازبوونی ناسنامەی نەتەوایەتی) لەم پێناسەوە بڕوانینە ئێراق، ئەمە هۆکار وداینەمۆی ئەو جەنگە یەک لەدوای یەک وناسەقامگیریە یە کەسەدەیەکە بەردەوامە. وەک چۆن لەئەوروپا جەنگی کەلتوری ناوخۆیی لەهەندێک شوێن بوونی هەیە و ئایدیاکەی لەسەر ئەوە بناغەی گرتوە کە پێی وایە ناسیۆنالیستی و دیموکراسی و لیبراڵیزم دژبەیەکن وپێکەوە ناگونجێن، ئێستا چاوەڕێ دەکرێت جەنگی ڕووسیا ئۆکرانیا کۆتایی بەم جەنگە کەلتوریە ناوخۆییە بهێنێت، وئوکرانیەکان بیسەلمێنن بەو ناسنامە ناشناڵیزمە نیشتمانیە هەیانە دیموکراسیەت وناشناڵیزم و ولیبراڵیزم پێکەوە ئیش دەکەن، چۆن (زینلسکی) کە جولەکەیەو لەکەمایەتیەکانی ناو ئۆکرانیایەو لەباغەدا لەخێزانێکە بە ڕووسی قسە دەکەن، ئۆکرانیەکان دەنگی پێ دەدەن پارێزگاری لێدەکەن، شەڕی ئایندە دەکەن. لەکاتێکدا پۆتین کە شەڕی تەنها ناسنامەی ڕووسی بوون بە زمانی ڕووسی قسەکردن دەکات و پێی وایە تەنها ئەوانە رووسین و دەبێت پارێزگاری لەم ناسنامەیە بکرێت ولەدەرەوەی ئەوانە ڕووسیی نیە، ئەم جەنگە کەلتوریە ناوخۆییە وای لێکردوە لەبری شەڕی ئایندە بکات، شەڕی هۆش وپەرووەردە بکات ئەوەتا لە%20 بودجەی وڵاتەکەی بۆ سەربازی و جەنگ د ەڕوات.
ئێراقیەکان دەبێت بگەنە ئەو ئینتیما ناسنامە نەتەوەیی و نیشتمانیە٠ ئەوکات دەتوانن پێکەوبژین و بەشداربن لەئایندەی جیهان و بۆ ئاینده بژین نەک رابردو، شەڕی سەربەخۆیی خۆیان بکەن، کەئەمە نەک کاری بۆ نەکراوە بەڵکو جەنگە کەلتوریە ناوخۆیەکە تۆختر کرایەوە، وڵاتانی کاریگەر لەسەر ئێراق ئەوەندەی تر ئەم شەڕە یان پەرە پێدا، نەک لەنێوام شێعەو سونەو کوردو عەرەب ، بەڵکو لەناو یەک مەزهەب چەندین جۆر ناسنامەی جیاواز دروست بوە ،کە بەرامبەر نەک رەت دەکاتەوە بەڵکو تەکفیر و تەفسیدی دەکات، تائەو ئاستەی بەرامبەر بەشەیتان دەزانن و بریاری(هجر)یه یەکیتر دەدەن. بەردەوامیش ئەم جەنگە کەلتوریە ناوخۆییە کە دەتوانین هەموو جەنگە رەگەزی ومەزهەبی و نەتەوەییەکانی تێدا کۆبکەیەنەوە فراوانتر دەبێت، ناسنامەی سەیرو سەمەرە پەیدادەبێت. بەهەمان شێوە وڵاتانی هاوکار یارمەتیان نەدان ئیراقیەکان چۆن سوود لەسەرچاوە ئابوریەکانیان وەرگرن شەڕی ئایندەی پێ بکەن، بەڵکو فێریان کردن بۆ جەنگ دژی یەک بەکاری بهێنن، هەڵاوسانی ئابوری دورست بوو لە ئێراق. ئەم هەڵاوسانەش تەنها خۆی زەرەرمەند نەبوو بەڵکو ئێستا جیهان وای لێهاتوە کاتێک هەڵاوسان لە وڵاتێک دروست دەبێت یان جەنگ دەبێت وڵاتانی تریش زیانیان پێدەگات. ئەمریکا و هاوپەیمانەکان وئەووڵاتانەی کاریگەرن لەسەر ئێراق شەڕی بەرژەوەندی و دەست کەوت و پێگەی خۆیان کرد لەئێراق، هیچ کام لەوانەش هێندەی زیانەکان ئەو دەستەکەوتەی نەبوو. ئەمریکا سەرقاڵ بوو پێوەی لەولاوە سین بووبەهاوبەشی و کێشەی بۆ نایەوە وەک ترامپ لە لێدوانێکی وتی “ڕووم لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بوو لام کردوە سین رۆیشتوە و جەنگی بایۆلۆجی بۆ خولقاندم، هاوکێشەکانی هێزی تێکداـ ئەمڕۆ جیهان بە هاریکارین دەچێت بەڕێوە، نەخۆشی لەپارچەیەکی ئەم جیهانە هەبێت ئەوانی تریش پێوەی گیرۆدەن. بۆیە دروست کردنی ناسنامەیەکی نیشتمانی بۆ ئێراقیەکان دەیتوانی بەشداری ئەو هاریکاریە جیهانیە بکات یان هیچ نەبێت نەبێتە کێشە بۆیان، یان بتوانن لەناو خۆیاندا بژین پێکەوە. نەتەوەیی بوون و هەستی نیشتمانی بوون بەمانای رق لێبونەوە رەت کردنەوەی خەڵکی بیانی ونەتەوەی تر نیە، ئەگەر بەراستەقینە دروست بێت ئەم هەستە، (یۆڤاڵ هەراری) دەڵێت “ناشناڵیزم و وهەستی نیشتمانی بەردی بناغەی دیموکراسیە، ئەستەمە بێ ئەم هەستە دیموکراسیەت دروست ببێت” چونکە نیشتمانی بوون خۆشەویستی نیشتمان و واتە خۆشەویستی هاوڵاتیانی وڵاتەکەت، ئاگاداربوون لێیان وهاوکاری کردنیان” (سێرهی) دەڵێت “ئامانجی هاوبەش و تێگەیشتنی هاوبەش زەمینە بۆ دیموکراسی فەراهەم دێنێت” ئێستا هیچ ئامانجی هاوبەش وتێگەیشتنی هاوبەش نیە لەنێوان ئێراقیەکان، ئیتر دیموکراسیەت چۆن دروست دەبێت.
دیموکراسیەت بە راستەقینەی واتە تەنها بوونی هەڵبژاردن نا ،بەڵکو بەمانای ئەوەی قەبوڵی دەرەنجامەکانی بکەیت ئەگەر براوەش نەبیت، لایەنەکانی بەرامبەر بەدوژمن نەزانیت و تەنانەت ئەگەر یاساکانیشیانت بەدڵ نەبن ،ئەمە دیموکراسیەتە.عێراق دیموکراسیەتی بۆ دروست نەکراوە ،چونکە هەستی نیشتمانی بوون بۆ هاوڵاتیەکانی دروست نەکراوە ،یەکێک لەهەڵەکان سیستمی تەوافوق بوو کە دانرا ،ئەوە گەشەی بەم جەنگە کەلتوریە دا، کە وای کردوە تا ئەمڕۆش متمانە نیە، دەبێت یان هەموومان لەناو کەشتی حوکم بین یان بایکۆتی دەکەین یان تێکی د ەدەین. گەرچی شکست لەئێراق و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست تەنها لۆکاڵی نیە بەڵکو هەندێک رەهەندی جیهانیشی هەیە، جیهان کێشەی تری هەیە کە کێشەی رابەرایەتی کردن و نەبوونی دامەزراوەی چالاک بۆ دروست کرنی ئاشتی، (سێرهی پلۆخی) پرۆفیسۆر لە زانکۆی هارڤارد دەڵێت “لەدوای جەنگی جیهانی دووەم براوەکان و وڵاتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا لەساڵانی 1944 بۆ 1945 کۆمەڵێک دامەزراوەیان بۆ دروست کردنی ئاشتی دروست کرد، بەڵام ئەمانە ئێستە لاوازبوون، ئێستا دامەزراوەکان کە کاریگەریان لەسەر جیهان هەیە زۆربەیان لەدەروەی وڵاتە یەکگرتوەکانن، بۆیە وڵاتەیەکگرتوەکان و دامەزراوەکانی دروست کەری ئاشتی و رابەرایەتی جیهان خۆیان پێویستیان بە ریفۆرمە” لەبارەی دیموکراسیەتیش لە جیهان خۆی کەوتوەتە ژێر پرسیارەوە، ئۆباما دەڵێت “ئێمە هەوڵمان دا بۆ گەشەپێدان و پیادەبوونی دیموکراسی لە جیهاندا، بەڵام دەبێت ئیعتراف بکەین شکستمان هێنا، دیموکراسی بە ناشیرینی گەشەی کرد، نموونەش دێنێتەوە دەڵێت ئەوەتا تازە پیاوێک لە ڕووسیا سەرهەڵدەدات هەموو بنەماکانی مافی مرۆڤ پێشیل دەکات یاسا نێو دەوڵەتیەکان پێشێل دەکات دیموکراسی وێران دەکات، لەئەمریکاش کابرایەک دەرەنجامەکانی هەڵبژاردن ڕەت دەکاتەوە نەک خۆی پارتەکەشی کار بۆ ئەنجام دانی توندوتیژی دەکات، ئەمە وریاکردنەوەو هاوارێکە دەبێت ئیعترافی پێ بکەین، دیموکراسیەت بەڕەزامەندی خۆی گەشەی کرد بەشێوەیەکی ناشیرن، دەبێت نەقدی خۆمان بکەین، ڕیفۆرم بکەین، بۆ دیموکراسیەتیێک نەک بۆ بوون بەڵکو بۆ گەشەکردن بەجوانی نەک ناشیرینی”
(سێرهی پلۆخیش) دەڵێت “لەسەدەی 20 هەوڵێکی زۆردرا بۆ دروست کردنی حکومەتی گڵۆباڵی بەڵام هەوڵەکان سەرکەوتونەبوون، غیابی ئەمریکا لە ئەوروپا لەهەندێک شوێن بەئیجابی و هەندێک شوێن بە سلبی کەوتەوە، وایکرد پۆپۆلیستەکان سەریان هەڵدا سیاسەتی رووسی و سیاسەتی ئەمریکی بوونە ڕکابەر.
لە ئێستا دا بەجێ هێشتنی ئێراق بۆئەوەی ئێراقیەکان خۆیان چارەسەری خۆیان بکەن هەڵەیەکی گەورەیە، نەک ناتوانن بژین پێکەوە بەڵکو ئەو جەنگە کەلتوریە ناوخۆیە هێندە فراوان دەبێت، هەموو چرکە ساتێک ئەگەری تەقینەوەیەک هەیە کە پرشکی بەر هەموو جیهان بکەوێت. بۆیە بارودۆخی ئێراق وەڵامێکی جیهانی وچارەسەرێکی جیهانی دەوێت. ئەوان ئامادە نەبن لەیەک مزگەوت لەگەڵ یەکتر نوێژبکەن چۆن ئامادەدەبن پێکەوە حوکم بکەن ؟یان بە حوکمی یەکتر رازی بن؟ جگە لەدۆزینەوەی میکانیزمێک بۆ بەرگرتن لەو جەنگە کەلتووریە ناوخۆییە، ئێراقیەکان فێری پێکەوەژیان بکەن، نیشتمانی بوون و دروست کردنی نانسامەیەکی ئێراقی ونەتەوەیی بۆیان کە ئامادەبن کێ سەرۆکیان بێت تەنها ئێراقی بێت پارێزگاری لێ بکەن وەک ئۆکرانیەکان، هیچ چارەسەرێکی تر نیە تەنانەت دابەش کردنیش،چونکە جەنگە کەلتورەیەکە بەدابەش کردنیش کۆتایی نایەت.
بەڵام سەرباری ئەم ڕەهەندە جیهانیانە ئێستا بارودۆخی ئێراق ئاڵنگاریەکی جیهانیە، خۆی خاوەنی ئەو ناسنامە نیشتمانیە نیە، خۆی لەم بارودۆخە رزگاربکات بۆیە وەک کێشە جیهانیەکانی وەک گۆڕانی کەش و هەواو، چەکی ئەتۆمی و پەتا جیهانیەکان و قەیرانی گازی سروشتی ..هتد، قەیرانی ئێراق و کۆتایی هێنان بەو شەڕە کەلتوریە هاریکاری جیهانی دەوێت. هیچ چاوەڕوانیەکی باش لە ئێراق ناکرێت تا ئەوجەنگە کەلتوریە ناوخۆییە کۆتای پێ نەهێنرێت، ئێراق بەهێزبکرێت لەڕوی ناسنامەی نیشتمانیەوە ئەوکاتە دەتوانرێت چۆن ئێستا چاودێرانی سیاسی چاوەڕێی ئەوە دەکەن ئۆکرانیەکان بەم جەنگە کۆتایی بەجەنگی کەلتووری ناوخۆیی رۆژئاوا بهێنن، ئەوکاتەش ئێراق دەتوانێت جەنگی کەلتوری ناوخۆیی لە رۆژهەڵاتی ناوەراست کۆتایی پێ بهینێت.
ئەگینا ئێراق ئێستا مەترسیەکە نەک بۆ ئێراقیەکان بەڵکو بۆ ناوچەکەو جیهانیش کە بتەقیتەوەو شتی تر سەرهەڵبدات وەک (هەراری) فەیلەسوفی سەردەم دەڵێت “تا جەنگی کەلتوری ناوخۆیی رۆژئاوا کۆتایی نەیەت هەموو کەس لەجیهان دەترسێت ودەستی لەسەر دڵیەتی، بەڵام گەر ئەم جەنگەی ئۆکرانیا و ڕووسیا کۆتایی پێ بهێنێت کەس لەجیهان ئیتر ناترسێت” ئەگەر ئەم جەنگە ناوخۆییە کەلتورەیە لەئێراق کۆتایی نەیەت ئەوە چۆن هۆکاربوە لەمێژوو ئێستاو داهاتودا بۆ جەنگەکان وسەرهەڵدانی گروپە توندڕەو وتوندوتیژەکان کە لە ئێراق سەدام و داعش و چەندنی گروپ وتاقمی توندڕەوی وئەو سەرکردانەی بەرهەم هێناوە کەلەدەرەوەی خۆی قەبوڵ ناکات، هۆکاریش دەبێت بۆسەرهەڵدانی کەس وجەنگی لەمانە خراپتر، چونکە هەرئەو جەنگە کەلتوریە ناوخۆییە بوو لە ڕووسیا لە بەهاری ڕووسیا ساڵی 2014 تا ئەم جەنگە کە دژی ئۆکرانیا دەیکات، لەکاتێکدا ئۆکرانیا جەنگی ئەوەەدەکات کە لەناو یەک ئینتیمای نەتەوەیی جیاوازی زمانی ئاینی رەگەزی کۆبکاتەوە، خەڵک ئامادەیە خۆی بخاتە مەترسیەوە بۆی ئامادەیەی گیانی خۆی ببەخشێت بۆ ئەمە.
بەکراوەیی هێشتنەوەی جەنگی کەلتوری ناوخۆیی، مانا بۆ پێکەوەژیان ناهێڵێت، دەوڵەت بوون بە روکەش تەنها ئامرازنیە بۆ مانەوە، چونکە مێژووی مرۆڤایەتی چەند ملیۆن ساڵە بەڵام کۆنترین دەوڵەت لەجیهان تەمەنی 5هه‌زار ساڵ زیاتر نیە، کەواتە مرۆڤ دەتوانێت بە بێ دەوڵەتیش پێکەوەبژی. (سێرهی دەڵێت) ئەگەر ئەوروپا دەرگای بۆ جەنگی کەلتوری بکردایەتەوە خەڵکی زۆرتری وەک پۆتین لەدایک دەبوو، بە یەکێتی ئەوروپا کە بوەتە چەترێک بۆ ئەودەوڵەتانە بە جیاوازی کەلتوری خۆیان کە بژین پێکەوە ریگەی لەجەنگی کەلتوریی گرتوە لەگەڵ ئەوەی کە یەکێتی ئەوروپا سەرچاوەی کێشەو گرفت و بیرۆکراسیە.
بۆیە بوونی هەستی نیشتمانی مانای سڕینەوەی هیچ کەلتورێک نیە بەڵکو چەترە بۆ پێکەوەژیانی کەلتورەکان، بەڵکو وەستانی هەمو کەلتورە جیاوازەکانە لەسەر یەک هێڵ. وەک چۆن ئێستا ئەمریکا و یەکێتی ئەوروپا لەگەڵ کۆمەڵێک وڵاتی دیموکراسی لەجیهاندا وەک ئوسترالیاو یابان و هیندستان هێشتا خاوەن هێزێکی ئابوری کەلتوری وسیاسین، خۆیان هێشتوەتەوە بەوەی دەرگایان بەڕووی شەڕی کەلتوری ناوخۆیی داخستوە.
ئەمە ئەستەمە بۆ ئێراق ئەم چارەسەرە بێ پلان و میکانیزم و ئەجندایەکی جیهانی ، چونکە بڕیارەکان نەشناڵی نین، سەرچاوەکان بەدەست نەشناڵیوە نین، ئاڕاستەکان نەشناڵی نین، ئینتیماکان نەشناڵی نین، بۆ چارەسەری ئەم بارودۆخەش بە نەشناڵی ناکرێت وهاوکاری جیهانی د ەوێت.
