كاتێك ئایدیۆلۆجیا مێژوو دەنووسێتەوە

“كاتێك ئایدیۆلۆجیا مێژوو دەنووسێتەوە یەك میتۆد‌و دوو ئایدیۆلۆجیا”

ئەم بابه‌ته‌، بەراوردێكە لە نێوان دوو كتێبدا، كە دەربارەی پرسی (پرۆسەی فتوحاتی ئیسلامی) و (موسوڵمانبوونی کورد) نووسراون، نووسینی كتێبەكان لە دوو ئایدۆلۆجیای جیاوازەوە سەرچاوەی گرتووە، بەڵام بە یەك میتۆدی تویژینه‌وه‌.

یەكەم: كوردستان ‌و پرۆسەی بە ئیسلامكردنی كورد

كتێبی (كوردستان‌ و پرۆسەی بە ئیسلامكردنی كورد – لێكۆڵینەوەیەكی مێژوویی سیاسییە)، لە نووسینی (د. شوان عوسمان)ە، لەبنەڕەتدا ئەم كارە ماستەرنامەی ناوبراوە.

ناوەرۆكی ئەم توێژینەوەیە لە پێشەكی‌ و سێ‌ بەش ‌و دەرەنجام پێكهاتووە، بەشی یەكەمیش لە سێ‌ باس پێكهاتووە، ئەوانش: جوگرافیای هەرێمە كوردنشینەكان‌ و ئاینەكانی كورد بەر لە هاتنی ئایینی ئیسلام ‌و بارودۆخی سیاسی كوردستان لەنێوان بەرداشی فارس ‌و ڕۆم تا هاتنی ئیسلام تەرخانكراوە (1).

بەشی دووەم (بە تێڕوانینی نووسەر) تایبەتە بە میكانیزمی پرۆسەی بە ئیسلامكردنی كورد. لەمیانەی شەش باسدا لە پەیوەندی كورد ‌و ئایینی ئیسلام پێش هاتنی لەشكری (عەرەبە موسوڵمانەكان) بۆ نێو نیشتمانی كوردان ‌و دواتر لە (پرۆسە سەربازییەكان بۆ ناوچە كوردنشینە جیاوازەكان) كۆڵراوەتەوە.

بەشی سێیەمیش لە میانەی سێ‌ باسدا هەڵوێستەی لەسەر دەرەنجامەكانی پرۆسەی لەشكركێشی عەرەبە موسڵمانەكان بۆ سەر نیشتمانی كوردان كردووە.(2) تێیدا باس لە تەعریبكردنی هەرێمە كوردنشینەكان ‌و دواتر هەڵگەڕانەوە‌ و ڕاپەڕینی شار ‌و شارۆچكەكان ‌و پاشان دەرەنجامە ئابووری‌ و كەلتووری ‌و كۆمەڵایەتییەكان خراوەتەڕوو(3).

ئەم كتێبە وەك لە ناونیشانەكەیەوە دەردەكەوێت، لە میانەی (توێژینەوەیەكی مێژوویی سیاسی)یەوە هەوڵیداوە پرۆسەی بە ئیسلامكردنی كورد بخاتەڕوو! واتە سیاسەت ئەو سەربەن (منطلق)ەیە كە لێوەی هەوڵی ئاشكراكردنی (موسڵمانبوونی كورد) دراوە! بۆیە ئەم كتێبە لە ڕوانگەی ناونیشانەكەیەوە دەچێتە خانەی (مێژووی سیاسیی)ەوە، نەك (مێژووی ئایینی)! لێرەدا پرسیارە بنەڕەتییەكە ئەوەیە: ئایا دەكرێت پرسێكی گرنگی هزریی‌ و بیروباوەڕی ئایینی لە چێوەیەكی سیاسیدا لێتوێژینەوەی لەسەر بكرێت؟! ئایا ئەو میتۆدەی لە كایەی سیاسیدا كاری پێدەكرێت، بەهەمان شێوەش دەتوانرێت لە كایە ئاینییەكەدا كاری پێبكرێت‌ و دەرەنجامەكان بەشێوەیەكی ڕاست گەڵاڵە بكات؟!

نووسەر باسی یەكەمی بەشی یەكەمی كتێبەكەی تەرخانكردووە بۆ جوگرافیای هەرێمە كوردنشینەكان، بەڵام زیاتر هەوڵی (ساغكردنەوە)ی ناوچە ‌و شار ‌و شارۆچكە كوردییەكان‌ و سنوور‌ و كەشوهەوا‌ و تایبەتمەندییە كشتوكاڵییەكان ‌و دووری نێوان ناوچەكانی داوە، (كە ئەمە جێگەی نرخاندنە).

لێرەدا زانیاری وردی خستووەتەڕوو، بەڵام ئەوەی جێگەی سەرنجە ئەوەیە كە ئەم جوگرافیایە چ ڕۆڵێكی لە (پرۆسەی بە ئیسلامكردنی كورد)دا گێڕا؟! واتە چ پەیوەندییەك لە نێوان مێژووی مرۆڤ ‌و ئەو ناوەندە جوگرافییەی گەمارۆی داوە هەیە؟! جوگرافیا لە خودی خۆیدا ئامانج نییە، بەڵكو دەبێتە ئامرازێك كە حەقیقەتە بونیادییە هێواشەكان ئاشكرا بكات، واتە دەبووایە مەبەست لە توێژینەوەی ئەم جوگرافیایە (كە مێژوو هێواش دەكاتەوە!) پەیبردن بووایە بەو ڕۆڵە بنەڕەتییەی كە لە (موسڵمانبوون) یان (ڕەتكردنەوەی ئیسلام)دا گێڕای. واتە باس لە جوگرافیا وەك ڕەگەزێكی بێچرپە كراوە! نەك وەك ڕەگەزێكی بونیادنەری مێژوو! لەم كتێبەدا ئەو جوگرافیایە شتێكی ئەوتۆمان پێناڵێت دەربارەی ئەو (بەئیسلامكردن)ەی كە بابەتی بنەڕەتی توێژینەوەكەیە! ئەمە لەكاتێكدا بە ئەندازەی جیاواز (جوگرافیا مێژوو ئاڕاستە دەكات ‌و مێژوو هێواش دەكاتەوە‌ و لە كۆتایشدا مێژوو دروست دەكات). چونكە ڕەگەزێكی بنەڕەتی دروستكردنی مێژووە!(4).

لەهەمان كاتدا ئاماژە بە (ئایینەكانی كورد بەر لە ئیسلام) كراوە‌ و تێیدا نووسەر باس لە (ئایینە سەرەتاییەكان ‌و ئاینەكانی وەك زەردەشتی، مانەوی، مەزدەكی، جولەكایەتی، مەسیحێتی) كردووە، لەنێو ئەم ئاینانەشدا ئاینی زەردەشتی‌ و دواتر ئاینی مەسیحێتی زۆرترین شوێنكەوتە ‌و باوەڕداری هەبووە.

تەنانەت خودی نووسەر باسی موسڵمابوونی ناوچەی هەورامان دەكات، كە لە ساڵی (482ك-1089ز) موسڵمان بوون. یاخود دەڵێت:” بەشێوەیەكی سەرزارەكی ببوونە ئیسلام، لە ژێرەوە زەردەشتی بوون”(5).

لەم سەربەنەوە نووسەر پێمان دەڵێت لە سنووری ئەو ناوچانەی كوردستان كە لە ژێر دەسەڵات‌ و حوكمڕانی فارسەكاندا بوو، ئاینی زەردەشتی ئاینێك بوو ڕەگ‌ و ڕیشەی بەقوڵایی دەروونی كوردەكان ‌و واقعی كوردستاندا ڕۆچووبوو! هاوكات لەنێو سنووری ئەو ناوچانەی كوردستان كە لە ژێر فەرمانڕەوایەتی ڕۆمەكاندا بوو، ئاینی مەسیحی تێدا بڵاوبووەوە ‌و بنەماكانی ئاینی مەسیحی لە كوردەوە نزیك بوون‌ و پێی نامۆ نەبوون.(6).

لە باسی سێیەمدا ‌و لە میانەی دوو تەوەردا (پێش زایین)‌ و (دوای زایین) نووسەر باسی لە (كوردستان لەنێو ململانێی بەردەوامی فارس ‌و ڕۆم) دا كردووە، ئەو پێیوایە ئەو قۆناغە ئەوەندە كاولكارانە بووە، كە هەموو شتێكی لەگەڵ خۆیدا ڕاماڵیوە. بۆیە بەشێوەیەكی گشتی زانیاری مێژوویی ئەوتۆ لەبەردەستدا نییە، كە شتێك لەسەر ژیانی ماددی ‌و ڕۆحی‌ و ئاستی شارستانییەت‌ و كەلتوور ‌و … تاد، ئەو سەردەمەی كوردستان بخاتەڕوو!(7) هەربۆیە ئەم باسە بەتەواوی پانۆڕامایەكی ململانێ ‌‌و جەنگەكانی نێوان هەردوو ئیمپراتۆرێتی فارس ‌و ڕۆمە! واتە بە پلەی یەكەم (كرۆنۆلۆجیای مێژووییەكی سەربازییە) (8).

بەشی دووەمی كتێبەكە بۆ (میكانیزمەكانی پرۆسەی بە ئیسلامكردنی كورد) تەرخانكراوە، بەڵام ئەوەی جێگەی سەرنجە تەنها باس لە میكانیزمی بەعەرەبكردن كراوە، ئەمەش لە میانەی بەڕێوەچوونی پرۆسەی لەشكركێشی عەرەبە موسڵمانەكاندا. واتە بۆ تەواوی هەرێمە كوردنشینەكان ئەم میكانیزمە خراوەتەڕوو!

تەنانەت ئەگەر (داگیركاری)‌ و (نیشتەجێكردن)ی عەرەبە موسڵمانەكان یەكێك بێت لەو میكانیزمانەی كە ڕۆڵی لە بە ئیسلامكردنی كورددا گێڕا، ئەوا خودی نووسەر پێیوایە ئەو عەرەبە موسڵمانانە – بەپێی زۆر دەقی مێژوویی كە دەسەڵاتی خیلافەتی ئیسلامییان بەدەستەوە بووە، بە پێچەوانەی دەقەكانی ئیسلامەوە كاریان كردووە (9). هاوكات پێیوایە زۆرینەی عەرەبەكان لەژێر كاریگەری كەلتووری ڕابردووی خۆیاندا بوون ‌و پەیوەست بوون پێوەی، نەك بە بنەماكانی ئایینی ئیسلامەوە(10)

لێرەدا پرسیارە لۆجیكییەكە ئەوەیە كە كەسانێك خۆیان وابەستەی بنەماكانی ئیسلام نەبووبن، چۆن توانییان گەلێكی خێڵەكی خاوەن ئاین، موسڵمان بكەن؟! ئەمە سەرەڕای ئەوەی كە تا چەند لەشكركێشی‌ و پرۆسە سەربازییەكان دەتوانن (بیروباوەڕی ئایینی گەلێكی وەك كورد) كە (جوگرافیایەكی فراوان) ‌و (بونیادێكی كۆمەڵایەتی خێڵەكیی)انەی هەیە، لە ماوەیەكی كورتدا بگۆڕن ‌و بە ئیسلامی بكەن؟!

بەشی سێیەمی كتێبەكەش تەرخانكراوە بۆ دەرەنجامەكانی پرۆسەی لەشكركێشی عەرەبە موسڵمانەكان بۆ سەر نیشتمانی كوردان، لێرەشدا جارێكی تر باس لە تەعریبكردن‌ و هەڵگەڕانەوە‌ و ڕاپەڕینی شار و شارۆچكەكانی هەرێمە كوردنشینەكان‌ و دواتر باس لە دەرەنجامە ئابووری ‌و كەلتووری ‌و كۆمەڵایەتییەكان كراوە.

ئەوەی جێگەی سەرنجە لەم بەشەدا (ئابووری)‌ و (سیاسەت) نەك (ئاین) ‌و (موسڵمانبوون) كرۆكی بەشەكەی پێكهێناوە! لە هەرێمی جەزیرەدا سیاسەتی بەعەرەبكردن بە مەبەستی جێگیركردنی دەسەڵات‌ و چاودێریكردنی داهاتی ئابووری بووە(11)

هەروەها ئاماژەدان بەوەی كە ئەوان وەك ئۆردووییەكی سەربازی سەركوتكەر ماونەتەوە ‌و هۆزە عەرەبە نیشتەجێبووەكان وەك ئۆردوییەكی سەربازی (حامیە عسكریە) هەمیشەیی لە شارەكاندا دادەنران، چونكە دەسەڵاتی ناوەند لەوە دەترسان شارە داگیركراوەكان ڕاپەڕن ‌و دەسەڵاتی عەرەبە موسڵمانەكان وەدەرنێن(12)، لەگەڵ ئەوەشدا تەعریبكردنی (هەرێمی چیاكان) هۆكاری ڕامیاری ‌و ئابووری لە پشتەوە بوو(13)، هاوكات دامركاندنەوەی ڕاپەڕینی هەرێمی ئازەربایجان‌ و ئەرمینیا و پێگەی ئابووری ڕۆڵی سەرەكی هەبوو تێیدا(14).

بۆیە توێژەرجەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە، كە عەرەبە داگیركەرەكان ئەركی یەكەمی خۆیان بەوە دەزانی كە چۆن دەوڵەمەند بن ‌و سەروەت ‌و سامانیان زیادبكەن، تەنانەت ئەگەر لەسەر حسابی بنەماكانی ئاینی ئیسلامیش بووبێت(15).

لێرەوە دەتوانین بڵێین ئەم كتێبە (مێژووییەكی سەربازی) سەرنجڕاكێشە! كە تێیدا پانۆڕامایەكی ڕووداوە سیاسی ‌و سەربازییەكانی مێژوویەكی ماوەكورتی خستووەتەڕوو، بەڵام ئەوەی ئەم كتێبە ناتوانێت بە خوێنەری بدات بریتییە لە (چۆنێتی موسڵمانبوونی كورد)، یاخود بە گوزارەی ناونیشانی كتێبەكە (پرۆسەی بە ئیسلامكردنی كورد).

دووەم: كوردستان لەبەردەم فتوحاتی ئیسلامیدا

ئەم كتێبە لە نووسینی ( م. حەسەن مەحمود حەمەكەریم)ە، لە دووتوێی (448) لاپەڕەدا‌و لە (10) بەشدا باس لە پرۆسەی فتوحاتی ئیسلامی لە كوردستان‌ و سیاسەتی سوپای ئیسلامی بەرانبەر بە كورد‌و هەڵوێستی كوردەكان بەرانبەر بە هاتنی موسڵمانەكان دەكات!

لە ڕووی ناونیشانەوە تا ئەندازەیەك بێلایەنی پێوە دیارە، چونكە (لەبەردەم) لەیەك كاتدا بۆ ڕووبەڕووبوونەوە‌ و دانووستاندنیش بەكاردێت، بەڵام (لەبەردەم) قایلبوونێتی پێوە دیارە، ئەمە لەكاتێكدا (لەبەرانبەر) زیاتر ڕووبەڕووبوونەوە دەگەیەنێت! دیارە نووسەریش مەبەستی قایلبوونەكەی پێشخستووە، وەك لە سەرەتادا ئاماژەی بۆ دەكات، كوردەكان هەر لە سەرەتاوە “بەنهێنی لەگەڵ سوپای ئازادی بەخشی ئیسلامیدا ڕێك كەوتن”.(16) ئەمە لە كاتێكدا وێنەی سەر بەرگی چاپی یەكەمی كتێبەكە بێلایەنی پێوە دیار نییە! چونكە تێیدا كوردەكان بە ئاهەنگگێڕانەوە بەپیر سوپای ئیسلامی دەچن‌ و پێشوازییان لێدەكەن(17).

ئەگەر بەوردی ‌و بەشێوەیەكی زانستییانە لە نووسینەكە ڕابمێنین، ئەوا بەدەگمەن لاپەڕەیەكمان بەرچاو دەكەوێت كە قسە هەڵنەگرێت ‌و ئایدیۆلۆجیا ڕۆڵی خۆی لە داڕشتنیدا نەگێڕابێت!

ئەم كتێبە هاتووە ‌و لەنێو مێژووییەكی ماوەكورتدا (مێژووییەكی سەربازی) دەیەوێت قسە لەسەر مێژووییەكی ماوە مامناوەند‌ و درێژ بكات! ئەو دەیەوێت لە ڕوانگەی فتوحاتی ئیسلامییەوە بە موسڵمانبوونی كورد ئاشنامان بكات! واتە لە ماوەی پرۆسە سەربازییەكاندا ئەوەمان نیشان دەدات، كە (كوردەكان!) – وەك ئەوەی كوردەكان خاوەن گوتارێكی یەكگرتوو بووبن بەرانبەر بەو گۆڕانكارییە گەورەیەی كە هاتنی سوپای ئیسلام لە ناوچەكەدا هێنایە ئاراوە!- هەل (فرصە)ی هاتنی سوپای ئیسلام دەقۆزێتەوە‌ و بە نهێنی لەگەڵ (سوپای ئازادیبەخشی ئیسلامیدا) ڕێك دەكەوێت!

هەر لە پەڕەی یەكەمی بەشی یەكەمی ئەم كتێبە (سوپای ئیسلامی) بە (سوپایەكی ئازادیبەخش) وەسفكردووە! ئەم وەسفكردنە دوو لایەن لەخۆ دەگرێت:

1) گومان لە بێلایەنی نووسەر دروست دەكات، كە پێشوەخت بڕیاری ستەمكاری فارس ‌و هاوكات ڕزگاریخوازی سوپای ئیسلام دەدات!

2) نووسەر پێشتر هیچ ڕوونكردنەوەیەكی لەسەر پێكهاتەی سوپاكە پێشكەش نەكردووە! واتە ئەو مرۆڤە ئازادیبەخشانە كێ‌ بوون؟! ئایا ئەو موسڵمانە خێڵەكیانە بوون كە لە سەردەمی خەلیفە ئەبوبەكری سدیقدا لە ئیسلام هەڵگەڕانەوە‌ و دوایی سوپای خیلافەت بەسەریاندا زاڵ بوو ‌و بەزۆر چوونەوە ناو چوارچێوەی دەسەڵاتی ئیسلامی ‌و خەلیفە عومەریش ڕەزامەندی دەربڕی كە بنێردرێن بۆ عێراق ‌و وڵاتی فارس، تا بەشداری لە پرۆسەی فتوحاتدا بكەن(18) یاخود ئەو خێڵانەی كە تازە موسڵمان ببوون لە یەمەن ‌و بەهەمان شێوە نێردران بۆ عێراق (19)، ئایا ئەمانە بەڕاستی لە ئازادی گەیشتبوون‌ و ئازادیبەخش بوون؟! واتە نووسەر بەبێ‌ ئەوەی پێمان بڵێت ئازادیخوازەكان كێ‌ بوون، جاڕی ئازادیخوازییان دەدات! هاوكات گەواهی (ئازایەتی ‌و پاكی ‌و دادپەروەری)یان بۆ دەدات ‌و پێیوایە كوردەكان بە باشی ئەم سوپایەیان ناسیوە! ئەمە لەكاتێكدا هەموو خاكی كوردەواری لە ماوەی شەش ساڵدا فەتح كرا، بەڵام نووسەر پێمان دەڵێت هەر لە سەرەتادا كوردەكان بە باشی ئەم سوپایەیان ناسیبوو! هاوكات ئەو ڕێكەوتنامەیە كامە بوو كە لە نێوان (كوردەكان) لەلایەك‌ و سوپای ئازادیبەخشی ئیسلامیدا لەلاكەی ترەوە بەنهێنی واژۆكرا؟!(20)، ئایا ئەوانە كێ بوون كە بۆ ئەو ڕێكەوتنە نوێنەرێتی نەتەوەیەكی پەرتوبڵاوی وەك نەتەوەی كوردییان دەكرد؟! ئەمە لەكاتێكدا خودی نووسەر دواتر ئەم ڕێكەوتنە ڕەتدەكاتەوە، وەك دەڵێت:” ڕزگاربوونی كوردستان بە ئاشتی، سەروەرییەكی گەورەیە، خۆلادان لە شەڕی فارس ‌و ڕۆم ژیریە، دژایەتینەكردنی سوپای ئیسلام كارێكی حەكیمانە بوو بۆ كورد. بەڵام سەد حەیف كە ڕێكەوتنێكی تۆماركراوی نێوان كورد ‌و سوپای ئیسلام دیار نییە، باسێكی ڕوونی دانیشتنێكی نێوان سەردارێكی كورد‌ و سەردارە ئیسلامییەكان باسی نییە. بە مەرجێ كە دەنگواسی ئیسلام لەگەڵ گەلە بچوكەكانی وەك ئەرمەن ‌و نیتاق ‌و ئازەر ‌و قەبەچ ‌و تەبرستان‌ و ئاران ‌و موقان‌ و باب‌ و ئەوانی تر هەیە‌ و هەر هەمووی نووسراوە، كە بە مەرجێ‌ كورد لە ڕووی خاكەوە ‌و لە رووی دانیشتوانەوە چەند قاتی هەموو ئەو گەلە بچوكانە دەبێت.”(21).

دواتر دەڵێت: ناوی كورد بەهیچ جۆرێك نەهاتووە، نە بە كورد یان گورد یان كوردۆ یان كاردۆخی یان كاردا كە مێژووی پێش ئیسلام ناوی بردون. ئەی نەدەبوو سەردارێكی كورد بهاتبایە ‌و خۆی بناسانایە ‌و خۆی ‌و گەلەكەی‌ و ویست‌ و داواكارییانی ببردایە‌ و شتێكی لە شێوەی نامە یان ڕێكەوتن یان دانیشتن تۆمار بكردایە، وەك هەموو ئەو گەلە بچوكانەی تر كە پێشتر باسكران، یان دواتر باسیان دێت. ئۆباڵی ئەم گلەییانە بەڕای من هەر هەمووی لە ئۆباڵ ‌و ئەستۆی سەردارە كوردییەكانی ئەو كاتانەدان‌، لەوان ناترازێ‌، ئەگەر بهاتنایەتە پێشەوە ‌و ناوی خۆیان ‌و گەل ‌و داواكارییەكانیان ببردایە، ئێستا عەقڵییەتی ئەو كاتە ‌و ناوی چەند شار ‌و پاشا‌ و سەردارمان دەزانی ‌و هەندێ‌ لە باری كۆمەڵایەتی ‌و ئایدۆلۆژی ‌و سیاسییان حاڵی دەبووین. بەڵام سەد حەیف‌ و داخ‌ و ئۆف. یان دەبێ‌ كورد سەردار ‌و دەمڕاستی نەبووبێ ‌‌و خاوەنی هیچ نەبووبن‌، بە هەڵاتنی فارس‌و ڕۆم شیرازەی ناوچە كوردییەكان شێوابێت، یان كورد هەر ویستوویانە فارس ‌و ڕۆم ‌و شەڕی هەزارساڵەیان لە خاكی كوردستاندا لە كۆڵ ببێتەوە‌ و هیچی تریان نەویستووە كە ئەمەش هەر لاوازی دەردەخات، یان دەیان ئەگەری تر كە هەر هەموور ئەو بۆشاییە پڕناكەنەوە كە شتێكیان بۆ كوردی دوای خۆیان ‌و مێژوو جێ‌ نەهێشتووە!”(22). ئەوە جێگەی گومان نییە كە ئەم گلەیی‌ و دانپێنانەی نووسەر كە لەم دەقەدا خستووییەتەڕوو تەواوی بیرۆكەی (موسڵمانبوونی كورد) كە بەناو كتێبەكەی لەسەر دامەزراوە ڕەتدەكاتەوە!! بە ناڕاستەوخۆش پێمان دەڵێت هەموو ئەوانەی پێشتر ئاماژەم پێكردوون بریتین لە شێواندن (التشویە)‌ و خەیاڵپڵاوی (الوهم)‌ و بیانووهێنانەوە (التبریر) بۆ ئەو قایلبوون (قناعە)ە پێشوەختانەی كە هەمبوون ‌و باوەڕم پێیان هەبووە!

شێواندن ‌و خەیاڵپڵاوی ‌و بیانووهێنانەوە ئەو سێ‌ ئامرازەن كە ئایدیۆلۆجیا لە میانەیاندا ئەركەكانی خۆی جێبەجێ‌ دەكات! (شێواندن) بە‌واتای خستنەڕووی‌ وێنەیەكی هەڵگەڕاوە دەربارەی‌ واقیع‌، و (خەیاڵپڵاوی) بەواتای گومانی خراپ، یا هەڵخەڵەتاندنی هەستیی (الخداع الحسی) یاخود ئەو هزرانەی لە ‌‌واقیعدا بەرانبەریان نییە، (بیانوهێنانەوە)ش بۆ بارودۆخی‌ وەستاو (الاوضاع القائمە)(23).

ئەمە لەكاتێكدا لە توێژینەوە مێژووییەكاندا هەوڵ دەدرێت زۆرترین ئەندازەی (خستنەڕووی ‌واقیع ‌وەك ئەوەی هەبووە) نەك ‌وەك ئەوەی مێژوونووس یاخود دەسەڵات دەیخوازێت ئاشكرا بكرێت. بۆ ئەمەش (سەربەخۆبوون، بێلایەنی، تێگەیشتن، ڕەخنەگرتن، هەڵسەنگاندن، بەراوردكردن، دڵفراوانی، ئارامگرتن، تامەزرۆیی، شارەزایی‌ و… تاد) كۆمەڵە تایبەتمەندییەكن كە ئەستەمە توێژینەوە مێژووییەكان بەبێ‌ بوونیان ئەنجام بدرێن، یاخود بەبێ‌ ئەم تایبەتمەندییانە ئەنجام بەدەست بێت(24).

بەڵام لێرەدا دەبێت خاڵێكی گرنگ فەرامۆش نەكەین، ئەویش ئەوەیە كە ئایدیۆلۆجیا بەردەوام هەوڵیداوە مێژوو بەشێوەیەك (ڕاڤە) بكات، كە خزمەت بە جیهانبیینییەكانی بكات‌ و بەشێوەیەك بەگەڕی بخات كە بوونی لە‌ واقیعدا چەسپاوتر بكات. بێگومان ئەم كارەش لە ڕێگەی (دەسەڵاتی ئایدیۆلۆجیا)‌و (كەسایەتی مێژوونووس)ەوە ئەنجامدراوە. هەركاتێك ئایدیۆلۆجیا توانیبێتی خۆی بخزێنێتە هزر‌ و دڵی مێژوونووسەوە ئەوا مێژوویەكی شێواو بەرهەم هاتووە.

ئایدیۆلۆجیست ئەو كەسەیە كە لە ئەندێشە ‌‌و جیهانبینی ‌و هزرگەلێكی دابڕاو لە ‌‌واقیعی بابەتیدا ژیان دەگوزەرێنێت. بەڵام مێژوونووس ئەو كەسەیە كە پابەندی پێودانگە زانستییەكانە ‌‌و ئەركی بنەڕەتی هەوڵدانە بۆ ئاشكراكردنی ئەو حەقیقەتانەی لەمیانەی توێژینەوەكەیدا پێیان دەگات، ئەمە ئەگەر دژ بە بیروباوەڕ‌ و تێڕوانیینەكانی خۆشی بێت(25).

لە ئیبن خەلدونەوە تا پۆڵ ڕیكۆر ئاماژەیان بە ڕۆڵی نەرێنی ئایدیۆلۆجیا لە مێژوونووسیدا كردووە‌، بەتایبەت ئیبن خەلدوون لە دەسپێكی ئەو هۆكارانەدا دایناوە كەوا لە مێژوونووس دەكات لە كارەكەیدا درۆ بكات‌ و بونیادێكی ساختە دابمەزرێنێت(26).

نووسەر دەربارە كوردەكان دەڵێت: خۆیان لە شەڕەكانەوە نەدەئاڵاند، دووریان دەگرت ‌و خۆیان پسكە كردبوو هەتا بزانن بەچی دەگات، وەك بڵێی چاوەڕوانییان دەكرد، هەتا بكەوێت بە بارێكی خێردا. ئەو بارەی كە ئەوان دەیانویست، ئەمەش لەخۆوە نەبوو، یان لە ترسان نەبوو، كێ‌ هێندەی كورد ئازایە بەتایبەت ئەگەر بداتە لایەنی شەڕ هەر نایبڕێنێتەوە! خۆی دەفەوتێنی‌ و وازناهێنێ‌! كە ئاینی زەردەشتیان لە كورد داڕنی‌، كرایە ئاینی فارس ‌و ئیمپراتۆرێتی فارس، هەموو ناوە كوردی ‌و پاشای كورد‌ و خاكە كوردییەكانیان لە ئاوێستا گۆڕی، دەسكاری كرا‌ و زیاد‌وكەمی بۆ كرا، ئیتر كورد لە بۆشایدا دەژیا، دەبوو ئەو بۆشاییە پڕببێتەوە، ئەوە یاسای سروشتە! ناچاربوو بگەڕێ بەدوای مژدەكانی زەردەشت ‌و ئاوێستا‌ و ماریفەتی پیر شالیاردا. لە دوی ئاینی نوێ‌‌ و پێغەمبەری نوێ‌ دەگەڕا، كە ئیسلام سەری هەڵدا، هەر خێرا لە چەند جێی كوردستانەوە بە نهێنی نوێنەریان نارد بۆ حیجاز، هەر كە ناسیان خۆیەتی، ڕاوەستان، دەسبەرداری فارس‌ و ڕۆم بوون، چاوەڕوانیان كرد هەتا سوپای ئیسلام گەیشتە سنوورەكانی كوردستان، ئەوسا لە خاكی كوردا بەیەك شاد بوون ‌و ئازاد بوون‌ و حەوانەوە. پڕ بە سییەكانیان هەناسەی بەختەوەریان هەڵمژی! زۆر سودیان لە ئاین وەرگرت، بەرهەمی زۆریشیان دایە ئیسلام، كاتی خۆی ئاینی زەردەشتیان كردە فاكتەری دروستكردنی دەوڵەتی میدیا ئەمە پێش ئیسلام لە ژێر سایەی ئیسلامیشدا زیاد لە (60) دەوڵەت ‌و میرنشینی كوردییان دروستكرد. كورد عەقڵییەتێكی بەهێزی هەیە بۆ حكومەتداری(27).

دواتر دەڵێت: كە سوپای ئیسلام دەگاتە كوردستان. كورد دەسەوسان دانانیشن، وەڵامی ئیسلام دەدەنەوە‌ و بە گیان ‌و بەلاشە تێكەڵی دەبن. ژیانی دۆزەخیان بۆ دەبێتە بەهەشت، لە بەندایەتی خەڵك دەبنە بەندەی خوا، ئەو هەموو ئاینە جیاوازە لە زەردەشت‌ و ئاگرپەرستی ‌و مانی ‌و مەزدەك‌ و گاور‌ و جولەكە بە لقەكانیانەوە گۆڕیان‌ و كردییانە یەك ئاین، یەكێتی ‌و یەكڕیزی‌ و یەك دڵی بۆ كورد دروست كرد‌ و جیاوازی نێوانیانی نەهێشت. ئەو هەموو ئاغایەتی ‌و میرایەتی‌، هەر ناوچەیەك ڕای جیاواز ‌و پیاوی لایەك بوون، كۆی كردنەوە ‌و كردنیە یەك مەبەست، جاران دوژمنی فارس ‌و ڕۆم ‌و عەرەب ‌و ئازەر ‌و ئەرمەن بوون‌ و ئەوانیش دەیان چەوساندنەوە، ئێستا بوونەتە برا ‌و لە ئاست ‌و ڕیزی ئەواندا خۆیان دەبیننەوە. زوڵمی فارس ‌و ڕۆمیان بەسەرەوە نەما. لە تەسكایی كوردستان خرانە ناو دەوڵەتێكی فراوان، هەتا خۆی ‌و دەوروبەر بناسێت، ئێستا زۆری كەسیان بەسەرەوە نییە، خۆی خاوەنی خۆیەتی. ئەگەر جاران لە كاتی جەنگدا دەخرانە پێشەوەی سوپای فارس‌ و ڕۆم ‌و قەڵای دوژمنیان پێ‌ دەڕوخاندن. لە ئاشتیدا كرابوونە خزمەتكاری كۆشك‌ و تەلار ‌و ئاگردان ‌و پەرستگاكانی فارس‌ و ڕۆم. ئێستا بوونەتە بەندەی یەك خوا‌ و كێ‌ لە خواترس تر بێ‌ ئەوە لە پێشترە لای خوا (لافرق لعربی علی عجمی الا بالتقوی)(28).

ئەگەر لەم دەقانە ڕابمێنیین ئەوا نەسازیی‌ و شێواندنەكان لە ئاستێكدان كە خودی نووسەریشی دوولەت كردووە‌ و نەیتوانیوە لە ئاست وشەكانی خۆیدا خۆی كۆبكاتەوە‌ و یەك بخاتەوە.

ئەركی بنەڕەتی لە مێژوونووسیدا بریتییە لە دروستكردنی پرسیار، نەك ‌وەڵامدانەوە، لەبەرئەوەی مێژوونووس مامەڵە لەگەڵ ‌واقیعێكدا دەكات، كە ئێستا ئامادەیی نییە، واتە لە بنەڕەتدا مێژوونووس عەوداڵێكی ڕاستەقینەی ئەو ڕووداو‌ و ‌واقیعە نەزانراوانەیە، كە مرۆڤەكان لە زەمەنە جیاوازەكاندا پێی هەڵساون، پرسیار چەكی دەستی مێژوونووسە، پڕۆسەی مێژوونووسی بەبێ‌ بوونی پرسیار پڕۆسەیەكی نەزۆكە، پرسیار ئەو مۆمەی دەستی مێژوونووسە كە پانتاییە تاریكەكانی میژوو ڕووناك دەكاتەوە.

بەڵام ئەوەی لە تەواوی ئایدیۆلۆجیاكاندا بەدیدەكەین، بریتییە لە بوونی (وەڵام)گەلێكی گشتگیر بۆ تەواوی ئەو پرسیارانەی لای مرۆڤ بەرانبەر بە گەردوون ‌و ژیان ‌و مرۆڤ دروست دەبێت، ‌واتە ئایدیۆلۆجیا هەوڵی دروستكردن‌ و پێكهێنانی نەوەیەك دەدات پێش ئەوەی فێری پرسیاركردنیان بكات، ‌وەڵامەكانیان پێشكەش دەكات، هەر لێرەوە دەتوانین پەی بە پانتایی (ئازادی‌ و كپكردنی) بەرین، لەو نیشتمانەی ئایدیۆلۆجیا تێیدا دەسەڵاتدارە.

بەمشێوەیە ئەگەر ئایدیۆلۆجیا لەسەربەنی بوونی مەعریفەیەكی دیاریكراو بەرانبەر بە گەردوون‌ و ژیان ‌و مرۆڤ دەستپێبكات ‌و كۆمەڵە ‌وەڵامێكی ئامادەی پێبێت بۆیان، ئەوا مێژوو لەسەربەنی ئەو پرسیارە ‌‌ورد ‌و ژیربێژییانەوە دەستپێدەكات كە مێژوونووس بۆ ئاشكراكردنی نەزانراوەكان دایدەڕێژێت. لێرەوە پەی بەو ڕاستییە دەبەین كە ئایدیۆلۆجیا‌ و مێژوو سەر بەدوو جیهانی جیاوازن، هەریەكەیان (بنەڕەت)‌ و (ئەرك)‌ و (ئامانج)‌ و (ئەنجام)ی تایبەت بەخۆی هەیە(29).

لێرەوە بەو ڕاستییە ئاشنا دەبین كە ئەم كتێبە چەند لە (مێژوو)ەوە دوورە‌ و چۆن لە قوڵایی ئایدیۆلۆجیادا نوقم بووە، ئەم كتێبە لە بابەتی (كورد ‌و فتوحاتی ئیسلامی) زیاتر لە پەخشانێكی ستایش ئامێزی بێ‌ بنەما دەچێت، كە لە هەناوی ئایدیۆلۆجیاوە سەرچاوەی گرتووە! نەك سەر بە جیهانی مێژوو بێت! نووسەر ئەوەندەی هەوڵی بونیادنانی چیرۆكی ئەندێشەیی داوە، نیو ئەوەندە هەوڵی نەداوە مێژوو بنووسێتەوە، واتە بە كورتی نووسراوێكە لێوان لێوە لە (شێواندن)‌ و (خەیاڵپڵاوی) ‌و (بیانووهێنانەوە).

پەراوێزەكان:

1 – شوان عوسمان مستەفا: كوردستان‌و پرۆسەی بە ئیسلام كردنی كورد، چاپی یەكەم، سلێمانی، 2002، ل5،6.

2 – هەمان سەرچاوە، ل7.

3 – هەمان سەرچاوە، ل8.

4 – بۆ زیاتر شارەزابوون بڕوانە: كامەران محەمەد: لە نێوان مرۆڤ‌و شوێن‌و كاتدا دیمانەیەك بۆ تێگەیشتنی مێژوو، چاپی یەكەم، سلێمانی، 2015، ل55‌و دواتر، كامەران محەمەد: فێرنان برۆدێل‌و گوتاری مێژوویی، بەڕێوبەرێتی چاپ‌و بڵاوكردنەوەی سلێمانی، چاپی یەكەم، سلێمانی، 2012، ل 2004‌و دواتر.

5 – شوان عوسمان مستەفا: سەرچاوەی پێشوو، ل101.

6 – هەمان سەرچاوە، ل298.

7 – هەمان سەرچاوە، ل127.

8 – هەمان سەرچاوە، ل127-140.

9 – هەمان سەرچاوە، ل299.

10- هەمان سەرچاوە‌ولاپەڕەی پێشوو.

11 – هەمان سەرچاوە، ل259.

12 – هەمان سەرچاوە، ل255.

13 – هەمان سەرچاوە، ل211.

14 – هەمان سەرچاوە، ل263.

15 – هەمان سەرچاوە، ل264.

16 – حەسەن مەحمود حەمەكەریم: كوردستان لەبەردەم فتوحاتی ئیسلامی دا، چاپی چوارەم، 2007، ل15.

17 – بڕوانە بەرگی یەكەمی كتێبی حەسەن مەحمود حەمەكەریم: كوردستان لەبەردەم فتوحاتی ئیسلامی دا، ناوەندی ڕۆشنبیر، چاپی یەكەم، سلێمانی، 1998.

18 – غیدا‌ء خزنە كاتبی: أولیات الفتوح حروب الردە فی الاسلام، دار المدار الاسلامی، الطبعە الاولی، بیروت، 2009، ص173.

19 – المصدر نفسه، ص169.

20 – حەسەن مەحمود حەمەكەریم: سەرچاوەی پێشوو، ل25.

21 – هەمان سەرچاوە، ل207-208.

22 – هەمان سەرچاوە، ل208.

23 – كامەران محەمەد: ئایدیۆلۆجیا، گۆڤاری خاڵ، ژمارە (12)، 2017، ل12.

24- هەمان سەرچاوە، ل12-13.

25 – هەمان سەرچاوە‌ولاپەڕەی پێشوو.

26 – هەمان سەرچاوە‌ولاپەڕەی پێشوو.

27 – حەسەن مەحمود حەمەكەریم: سەرچاوەی پێشوو، ل174-175.

28 – هەمان سەرچاوە، ل176-177.

29- كامەران محەمەد: ئایدیۆلۆجیا، ل13.