ئاوارەكانی عەرەب؛ بۆمبێكی قورمیشكراو بۆ كاتێكی چاوەڕوان نەكراو

سێ، تێبینی پێویست:

• بێگومان ئەم نووسینەم لە ڕوانگەی خەمخۆری پاراستنی ئاسایشی نەتەوەییمانە، نەوەك رەگەزپەرستی.

• بەدواداچوونەكەم گشتییە، بەڵام زیاتر كاری مەیدانیم لەشاری هەولێر بووە.

• ئەم هەوڵەم سەرە قەڵەمێكی زۆر سادە و سەرەتاییە، هیوادارم لەشكری زانا و توێژەرە ئەكادیمییەكانمان گرنگی زیاتر بەم پرسە بدەن.

كۆتایی حوكمڕانی عەرەبی سوونە

هەر دوای ڕووخانی حكومڕانی حزبی بەعس و سەرۆكەكەی، “سەددام حوسێن”، بژاردەیەكی تازە لە حوكمڕانەكان هاتنە سەر تەختی دەسەڵاتی ئێراق، كە لە سەركردە و لایەنە سیاسییە شیعییەكان و لایەنە سیاسییەكانی كوردستان بوون، بەمشێوەیە؛ دوای هەشتا و پێنج ساڵ لە حوكمڕانی عەرەبی سوونە مەزهەب، شوێنیك، پێگەیەك، بۆ عەرەبی سوونە لە “ئێراقی تازە” دا نەما و تەنانەت خۆشیان بایكۆت و خۆپارێزیان لەبەشداریكردندا كرد، هەر لە(2003)ه‌وه‌ هەڵمەتێكی پاكتاوكردنی خەڵكی تەكنۆكراتی عەرەبی سوونە دەستیپێكرد، چەندین توێژی گرتەوە لەوانەش؛ (سەرمایەدار و پارەداران، سەرۆك هۆز و كەسایەتییە كۆمەڵایەتییەكان، مامۆستایانی ئایینی و ڕابەر و مەرجەعە ئاینییەكانیان، ئەفسەر و پلەدارانی سوپای ئێراقی هەڵوەشاوە بەهەموو شێوە و رێكخستنە سەربازییەكانی، ئەكادیمی، زاناكانی بواری كیمیا، فیزیا، كارەبا، بایۆلۆجی، پزیشكان، پیشەكار و كارزان و پیشەوەرانی بازاڕەكان هتد…) پاكتاوكردنەكە لە(2004-2005) لە ئاستێكدا بوو تەنها لەبەغداد هەموو بەیانییەك نزیكەی سەد لاشەی كوژراو-فڕێدراو لە دەرەوەی قەراخ شار دەدۆزرانەوە.

ئاوارەبوونی عەرەبی سوونە

سەرەتای ئاوارە بوونی عەرەبی سوونە، تەنها كەسە دیار و كاریزما و تەكنۆكراتەكانیان بوون، لەدەستپێكی ئاوارەبوونیاندا بەرەو وڵاتانی ئەردەن، سوریا، میسر، یەمەن، ئیمارات، قەتەر، ڕۆیشتن. دواتر لێشاوی دووەمی خەڵكی ئاسایی بوون، دوای هەراسانكردن و گەفكردن لەسەر ژیان و نەمانی بژێویی و داڕمانی ژێرخانی ئابووریان، ڕووە و هەرێمی كوردستان بوون،  ئەوسا هیچ كەمپ و ئۆردوگایەكیان بۆ نەكرایەوە، بەڵكو لەناو شار و دەڤەرەكانی كوردستاندا تێكەڵ بە كۆمەڵگەی كوردستان بوون، دواتر لەسەردەمی “نوری مالیكی”دا هەرێمی كوردستان دوو شەپۆڵی بەهێزی ئاوارە بوونی عەرەبی سوونەی بەخۆوە بینی؛ یەكەم شەپۆل، دوای خۆ پیشاندانەكانی شار و دەڤەرەكانی پارێزگای ئەنبار و سەلاحەددین بوو، خۆ پیشاندانەكان زۆر بە توندی سەركوتكران، بووە هۆی هەڵهاتنی زۆرێك لەو خانەوادانەی مەترسییان لەسەر هەبوو، دووەم شەپۆل، زۆر بەهێز، فراوان و گشتگیربوو، ئەویش دوای هێرشی (داعش) و كۆنترۆڵكردنی پارێزگاكانی؛ نەینەوا، سەلاحەددین، ئەنبار، بەشێك لەكەركوك و دیالا لەلایەن ئەم رێكخراوە تیرۆریستییەوە، كە زۆرینەیەك لە عەرەبی سوونە پاڵپشت و پشتیوانیان بوون، ئەوانەیش  ڕووە و كوردستان هەڵهاتن، یان لەو كەسانە بوون لەناو حكومەت و دەزگا ئەمنییەكان كاریان دەكرد، هەندێكیشیان ئەو سەرمایەدار و كەسایەتی و سەرۆك هۆزانە بوون بە دەسەڵات و، حوكمی (داعش) ڕازینەبوون، یاخود زۆربەیان ئەو كەسانە بوون زۆر بێدەرەتان و هەژاربوون، دەرفەتی ژیانیان لە زێدی خۆیاندا نەمابوو، ژیانی كەمپەكانی كوردستانیان لەلا باشتر و ئارامتر بوو.

عەرەبی شیعە، دووجار قازانج

بێگومان، هاتن و مانەوەی لێشاوی عەرەبی سوونە ڕووە و هەرێمی كوردستان بۆ عەرەبی شیعە و دەسەڵاتە مەزهەبی و، سیاسییەكانیان دوو جار بە قازانجی گەورە دەشكێتەوە.

یەكەمیان؛ بەدەركردن و دەرپەڕاندنی ئەو عەرەبە سوونە مەزهەبانەی لەبەغداد و ناوچەكانی دەوور و بەریدا بوون، بەشێوەیەك بووە هۆی ئەوەی كە پشتێنەیەكی ئاسایشی بەهێز لە دانیشتوانی عەرەبی شیعە دروست بێت بۆ سەقامگیری حوكمڕانی سیاسیی تایەفەگەری خۆیان زۆر پێویست بوو، بەتایبەت؛ دوای هێرشە یەك لەدوایی یەكەكانی تیرۆریستانی عەرەبی سوننە، دواتر (داعش) بۆ سەر ناوچەی جەرف ئەلسەخر، ڕاشدیە، تارمیە، مەحمودییە، ئەبوغرێب و، زۆر شوێنی تر كە لە ئێستادا یان بە تەواوی لەعەرەبی سوونە چۆڵكراوە، یاخود لەشێوەی پێكهاتەیەكی بچووك و سنووردار و بێ هەژموون، لەوێ بە زەلیلی ژیان بەسەر دەبن.

دووەمیان؛ تێكدانی هاوكێشەی دیمۆگرافی، قووڵایی جوگرافی و دانیشتوانی هەرێمی كوردستان و نانەوەی ئەم مەترسییە مەزنەی ئێستا و ئایندە، دیسان لەقازانجی دەسەڵاتی ناوەندیی شۆڤێنییەتی عەرەبی شیعە مەزهەبدایە، بەمە هەژموونی كوردستان وەكو جوگرافیای سیاسی و ڕێژەی دانیشتوان كەمدەكەنەوە.

ئاماری ئاوارەكان

بەداخەوە، ئەگەرچی كورد و حوكمرانی كوردستان لەئامار و ئەرشیفكردندا لاواز و كەمتەرخەم، كەم ئەزموون و هەژارە، بەڵام  ئاماری نزیكەیی خەمڵێنراوی ئاوارەكان لەسەردەمی داگیركاری (داعش)دا بەشێوەیەك بوو،  نزیك ببوەوە لە دوو ملیۆن ئاوارە. بۆ هەرێمێك لەبنەڕەتدا ژمارەی دانیشتوانی نزیكەی پێنج ملیۆن و هەندێك بوو (جگە لەناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم)، واتە ئەوسا لە هەر (100) كەس لە دانیشتووانی هەرێمی كوردستان زیاتر لە (40) كەسیان ئاوارەی عەرەب بوون، بە واتایەكیتر؛ لەكوردستان ڕێژەی عەرەبی سوونە نزیك ببوەوە لە ڕێژەی(35-40%) ی دانیشتوانی هەرێم (بێگومان ئاوارەكانی كوردانی ئێزدی، شەبەك، گەرگەر و، كریستیان بەگشتی لەدەرەوەی ئەم رێژەیەدا بوون).

گۆڕستانی ئاوارەكان و لەدایكبووانیان

ئاوارەكان، ئەوەندە زۆر بوون تەنانەت وای لێهات لە هەولێر و شارەكانی تر شارەوانی گۆڕستانی كاتیی تایبەت بە مردووانی ئاوارەی عەرەب تەرخان بكات، لەئێستادا لەگۆڕستانی كەسنەزانی هەولێر، گۆڕستانەكەیان بە سەدان گۆڕی تیادا دروستكراوە و رۆژ دوای رۆژ لەزیادبووندایە. بەهەمان شێوە لە ئاماری ڕۆژانەی لەدایكبووانی تازە، لە خەستەخانە گشتی و تایبەتەكاندا ڕێژەیەكی بەرچاویان لەدایكبووانی عەرەبن.

ژیان و ئازادی و كەرامەت

ئەم ئاوارانە لەزێدی خۆیاندا ژیانیان لێ تاڵ كرابوو، دەرفەتی گوزەران و كاركردنیان لێ بەرتەسكرابوەوە، ئازادییەكانیشیان هەمیشە لێ زەوتكرابوو، بە جۆرێك عەرەبی سوونە لە تایەفەیەكی دەست ڕۆیشتووی هەشتاو پێنج ساڵەی ڕابردووی دەسەڵاتی دەوڵەتی ئێراق بوون بە كۆمەڵگەیەكی فەرامۆشكراوی بێ هەژموون، بێ كەرامەت و شكۆ شكێنراو!

لە كوردستاندا، هەم لەلایەن حكومەت و دەسەڵاتی جێبەجێكارەوە، هەم لەلایەن كۆمەڵگەی كوردستانیشەوە باوەشیان بۆ كردنەوە. چ لە كەمپەكان بن یاخود لەناو شار، گەڕەك، گوند و دەڤەرە جیاجیاكانەوە جێگای ڕێز و پێشوازی و تەنانەت هاوكاریش بوون.

عەرەبی سوونە لە كوردستاندا؛ وەكو میوانێكی لێ قەوماو (ژیان و ئازادی و كەرامەت)یان پارێزراو بوو، بەڵام لەبەرامبەردا عەرەبی سوونە و لایەنە سیاسییەكانیان زۆر بەئاسانی ئەم هەڵوێستەیان نەخستە بەرچاو، بەتایبەتی لەململانیكانی ناو پەرلەمانی ئێراق و لەئاستی كۆمەڵگه‌دا، عەرەبی سوونە مانەوەیان لە كوردستان بە ماف زانیوە، نەوەك بە هاوكاری پشتیوانی گەلی كوردستان و حكومەتەكەی، چونكە بەدیدی ئەوان؛ ئێراق یەك نیشتمانە لە فاو-ەوە بگرە تاكو زاخۆ.

ناگەڕێنەوە زێدی خۆیان

ئەوانەی هاتوون نیوەیان گەڕاونەتەوە، نیوەكەی تر ناگەڕێنەوە، بەردەوام لەزاوزێ و زیادبوونی خێرادان (پێچەوانەی كۆمەڵگەی كوردستان، عەرەبی شیعە و عەرەبی سوونە بەگشتی سیستمی رێكخستن و سنوورداركردنی منداڵ و. وەچە بەگوناهـ دەزانن، بەردەوام لەكێبڕكێدان بۆ زۆربوونی وەچە و زاوزێ ، بەجۆرێك هەر ژنێكی عەرەبی ئێراق ئەگەر (12) منداڵ نەخاتەوە ئەوا (8-9) منداڵ كارێكی ئاسایی و خراپ نییە).

بۆ ڕوونكردنەوەی پرسی نەگەڕاندنەوه‌یان، ئەم نمونەیەتان دەخەمە بەردەست، بەشێوەی مەیدانی پار-ساڵ لە بازاڕی بەختیاری “هەولێر” گفتوگۆم ئەنجامدا (گەڕەكێكە ڕێژەیەكی زۆری عەرەبی دەوڵەمەند و مامناوەندی تێدا نیشتەجێیە).

“وەلید” گەنجیكی جوانكیلە و رووح سوكی تەمەن (23-25)  ساڵانی شاری ڕومادییە  ل (2005)ه‌وه‌ لە گەڕەكی بەختیاریی شاری هەولێر نیشتەجێیە، خانوویان كڕیوە، خۆی و خوشك و براكانی خوێندنی ناوەندی و ئامادەیی و زانكۆیان هەر لە هەولێر تەواوكردووە، باوك و خوشك و براكانی خاوەنی كاری خۆیانن، “وەلید” لەپەڕاوگەیەكدا كاردەكات، خاوەنەكەی خزمی خۆیەتی، بە كوردییەكی زۆر جوان و ڕەوان بە زاراوەی ناو شاری هەولێر قسەدەكات، كاتێك  هاتنە هەولێر منداڵێكی ده‌-دوانزە ساڵان بووە، نزیكەی (15)  ساڵە لە هەولێر نیشتەجێیە و تێكەڵ بە كۆمەڵگەكە بووە، پەیوەندی زۆر بەهێزی لەگەڵ هاوڕێ كوردەكانیدا هەیە، دوور نییە لەئایندە دا ببێتە زاوای كوردانیش!

“وەلید” وتی: (ئێمە بەتەنها نین، ماڵی مامەكان و خزمی ترمان لێرەن)، كاتێك لێم پرسی؛ بۆ ناگەڕێنەوە زێدی خۆتان؟ زۆر بەساددەیی وتی: (لە (2019)ماڵی مامێكم گەڕانەوە شاری ڕومادی، بەڵام دوای سێ مانگ بە پەلە پەل گەڕانەوە هەولێر، هەر باشبوو خانووەكەیان لە هەولێر نەفرۆشتبوو، ئەوان نەیانتوانی جارێكیتر لەزێدی خۆیاندا بژین، خۆم بەسەردان هەفتەیەك لەوێ،  لە ماڵی پورێكم مامەوە، باوەڕ بكە زۆر نەمابوو دڵم بتەقێت، ژیانی ئەوێ لەكوێ و ژیانی كوردستان لەكوێ؟! وەڵا ئەگەر حكومەتی هەرێم بە زۆر دەرمان نەكات، بۆ خۆمان هەتا هەتایە لێر دەمێنینەوە). بێگومان ئەم گەنجە عەرەبە بەسادەیی باس لەمانەوەی  خۆی و خانەوادەكەی دەكات، بێگومان دڵەڕاوكێ و مەترسییەكانی ئێمەی كورد نابینێ و هەستی پێناكات.

لێكەوتەكانی مانەوەی ئاوارەكان

بۆ پێشەكی پرسی لێكەوتە نەرێنی-یەكانی مانەوەی ئاوارەی عەرەبی سوونە، بەشێكی بچووك لەم گفتوگۆیەم دەخەمە ڕوو لە ساڵی 2013دا لە شاری “ڕیبات”ی پایتەختی مەغریب، لەگەڵ (د.مادغیس Madghis M. madi -) سازمكردبوو:

(نەتەوەی عەرەب، لەهەركوێیەك ژیابن ئەوا دەبێتە خاوەنی ئەرد و ئاسمان و خەڵك)، ئەم ڕستەیە، كورتەی گفتوگۆیەكم بوو لەگەڵ پڕۆفیسۆر “د.مادغیس”ی ئەكادیمی “ئەمازیغی” كە ئێستا لە “ئۆتاوا”ی وڵاتی “كەنه‌دا” مامۆستای زانكۆیە، كاتیك پێی وتم:(پێش هاتنی ئایینی پیرۆزی ئیسلام، باكوری ئەفریقا بۆ دەرمان تاكە كۆمەڵگەیەكی تەواو عەرەبی تێدا نەبوو، بە ویستی خۆمان هەموومان بووین بە موسوڵمان، تەنانەت “تاریقی كوڕی زیاد” كە ئەمازیغی بوو، ئیسپانیای بۆ ڕزگاركردن، كردیان بە وڵاتی ئەندەلوس، عەرەب وەكو كەمینەیەكیان هاتن بۆ فیركردنی زمانی عەرەبی، كە زمانی ئاینی ئیسلام بوو. لەگەڵ كەمینەیەك بۆ ڕاهێنان و فێركاری بواری شەریعەت و فیقهی ئاینی ئیسلام، هەروەها بژاردەیەك لەعەرەبی خاوەن دەسەڵات و پلەدار لە بواری سەربازی و ئیداری، بەڵام سەیركە ئێستا دوای هەزار و چەند سەد ساڵێك،  عەرەب بوونەتە خاوەن ئەرد و ئاسمان و خەڵك، ئێمەی نەتەوەی ئەمازیغ كە ئەوسا خودانی شارستانیی و، دەریاوانی و، زمان و، پیت و، ڕێنووس و، زانست و، فەلسەفە و، پیشەسازی بووین، بووین بە بەشێك لەمێژوویه‌كی لەبیركراو، نەتەوەی عەرەب ئایینیان بەتەواوی بۆ گەشەسەندن و بەهێزبوونی نەتەوەیی خۆیان ڕەخساندووە.

 بێگومان، “د.مادغیس مادی” ڕاست دەكات، نەتەوەی (فارس و تورك)ەكانیش هەر وایانكردووە و ئاینیان كردووه‌تە ئەسپی تەڕوادە بۆ برەودان بە پێشكەوتنی نەتەوەیی خۆیان و، داگیركردنی وڵاتان و دەستەمۆكردنی نەتەوەكان. لێكەوتە نەرێنی و مەترسیدارەكانی مانەوەی ئاوارەی عەرەب، بەچەند ئاراستە و قوڵایێكدا لەكۆمەڵگەی كوردستاندا كارایە، لەوانەش:

قووڵایی ئاسایش

گومانی تێدا نییە، عەرەبی سوونەی ئێراق دوای لە دەستدانی پێگەی سیاسی خۆی، بەشێوەیەكی گشتی سۆزی بۆ دوو شت هەیە، دەیانەوێ لەڕێی ئەم دوو شتەوە “سەروەری” و پێگە كۆنە لە دەستچووەكەی جاران بگەڕێننەوە، جووت سۆزەكەشیان بەمشێوەیە:

سۆزی نەتەوەیی عەرەبی

سۆزی نەتەوەیی عەرەبی سوونەی ئێراق، لە بنەڕەتدا هەمان بۆچوون و دونیا بینینی حزبی بەعسە، لەسەر بنەمای یەكێتی خاكی ئێراقی عەرەبی-یەوە بونیادنراوە، كه‌ بە بەشێك لەوڵاتی پارچە پارچەكراوی عەرەب دەزانن، بریتییە لە تواندنەوەی نەتەوە و پێكهاتەكانی تر، لەژێر دەسەڵاتی دەوڵەتی ئێراقدان، لەناو پێكهاتەی نەتەوەی عەرەب، بەتایبەتی نەتەوەی كورد كە لە سەردەمی هەڵگرانی ئەم تێزە ترسناكەدا زۆر بە توندی ڕووبەڕووی بەعەرەبكردن و جینۆساید و دەركردن و گۆڕینی دیمۆگرافی بوونەوە.

سۆزی توندڕەوی ئاینی.

سۆزی توندڕەوی ئاینی، تایەفەگەری و سوونەگەراییە، ئەمە دوای ساڵی (1991) وەكو وەڵامدانەوەیەك بۆ ئەو شكستە سەربازییەی دەوڵەتی ئێراق هاتە ئاراوە، لەبەرامبەر سوپای هاوپەیمانان (سی و چوار وڵاتی جیهان) تووشی گەورەترین شكست و ئابلۆقەی ئابوری بووە وە، ئەم سۆزە توندڕەوییە، ئایینییە، بەئاشكرا له‌ (1992-1993) لەژێر ناوی (هەڵمەتی گەڕانەوە بەرەو باوەڕداری)یەوە بوو، كە ناونیشانە كورتكراوەكەی بە هەڵمەتی باوەڕداری (الحملە الایمانیە)ەوە ناسرابوو، جێگری سەرۆكی ئێراق “عیزەت دوری” ڕابەری ئەم تێزە ئاینییە بوو، تەنانەت “سەدام حوسەین” سەرۆكی ئێراق، لە پەراوێزی ئەم هەڵمەتەدا گۆڕانكاری لەئاڵای ئێراق كرد و بە دەست و خەتی خۆی وشەی (الله اكبر)ی خستە نێوان سێ ئەستێرەكانییەوە.

 بۆیە؛ لەگەڵ ڕووخاندنی حوكمڕانی نەتەوەپەرست، هەر دوو سۆز و هەست لەلایەن عەرەبی سوونەوە زیاتر بەرجەستەبوو، زیاتر باوەڕداری توندڕەوەی تایەفەگەری و شۆفێنییەتی عەرەبی لە ناخیاندا سەقامگیربوو، بێگومان دوای ڕووخاندنی حوكمی بەعس، ئەم تێزە بە ڕوونی لەلایەن گروپە تیرۆریستییەكان بەرجەستە و دیاربوو لەوانەش: (جیش رجال الطریقة النقشبندیة) و (جیش الراشدین) و (كتائب ثورة العشرین) و (جیش المسلمین فی العراق) و (الحركة الإسلامیة لمجاهدي العراق) و(سرایا جند الرحمن) و (سرایا الدعوة والرباط) و (كتائب التمكین) و (كتائب محمد الفاتح) و (جبهة الجهاد والتغییر) و (أنصار الإسلام) و (جماعة التوحید والجهاد) و (قاعدة الجهاد فی بلاد الرافدین) و (دولة العراق الإسلامیة) و (مجلس شوری المجاهدین فی العراق) و (تنظیم القاعدة فی العراق‏) و (الجیش الإسلامي فی العراق) و (جیش المجاهدین) و (قاعدة الجهاد فی بلاد الرافدین) و (جیش الطائفة المنصورة) و (الجبهة الإسلامیة للمقاومة العراقیة) چەندان گروپ و كۆمەڵەی بچووك، بچووكی تر كە دواتر زۆربەیان لە ژێر ئاڵا ڕەشەكەی (تنظیم الدولةە الإسلامیة –  داعش)دا كۆبوونەوە.

سۆزی شاراوە

بۆیە؛ بوونی ئەم ژمارە زۆرەی ئاوارەی عەرەبی سوونە لەهەرێمی كوردستان، دروستكردنی كۆمەڵگەی تایبەت بەخۆیان، هەرگیز بەدەر و سەلامەت نین لەم دوو سۆزە مەترسیدارەیان، هیچ گومان لەوەدا نییە  ئەگەر ئەم دوو سۆزەیان لەئێستادا و لەساییەی بەهێزی ئاسایش و ئارامی كوردستاندا كپ و بێدەنگ و بزرۆكە بێت، بەڵام هیچ گرێنتیەك نییە لەوەی لەئایندەدا لەكات و، دۆخێكی تایبەتدا ئەم دوو سۆزە مەترسیدارەیان نەبن بە گەورەترین گەف و فشار و لەمپەر لە بەردەم دۆزی ڕەوای گەلی كوردستان و قەوارەكەی (بێگومان لە ناوخۆی كوردستانیشدا كەسانی كورد هەن، لەئێستادا شانەی خەوتووی تیرۆرن، هەنووكە بێدەنگن، بەڵام لەكاتی پێویستدا هاوكاری ئەو تیرۆریستە مەزهەبییە نەتەوەییە شۆفێنیانە دەبن هەروەك لە ڕابردوودا ئەمكارە خیانەتكارییەیان لەناو شارەكان و لەبەرەكانی جەنگی تیرۆریشدا بە بیانووی  ئاین و تایەفەگەرییەوە ئەنجامدا).

قووڵایی جوگرافی

 كورد لە باشوری كوردستان، قوڵایێكی جوگرافی باشی هەیە لەهەر چوار پارێزگاكه‌دا، بەرێژەی نزیكەی (%95) دانیشتوانی كوردن، ئەوە جگە لە ناوچەكانی دەرەوەی هەرێم، لەشاری كەركوك،  كورد بەڕێژەی (55-60%) ی دانیشتووانە، لە شارەكانی؛ خانەقین، مەخمور، گوڵاڵە، بەڕێژەی (%90)ه‌،  لە شارەكانی؛ شەنگال، دوز، داقوق، زۆر شار و دەڤەری تر لەنێوان (%70) بۆ (%85)ی دانیشتووانە.

دەوڵەتی داگیركەری ئێراق لەسەد ساڵی ڕابردوویدا، بە بەردەوامی بە چەند قۆناغێك و لەچەند سەردەمیكی جیاجیادا هەوڵی تێكشكاندنی ئەم هاوكێشەیەی داوە، هەوڵی ئەوەی داوە كورد قووڵایی جوگرافی نەمێنیت، هاوشێوەی ئەوەی كە لەتوركیای ئەتاتوركیدا، هەر لە سییەكانی سەدەی ڕابردوودا ئەم هەوڵە دراوە و، بۆتە هۆی ئەوەی لە زۆر شار و دەڤەردا ئەم قوڵاییە وەكو خۆی نەمێنێت، بەهەمان شێوە دەوڵەتی داگیركەی سوریا، هەمان هەوڵی لەشەستەكاندا دستپێكرد و سەركەوتوو بوو لە گۆڕینی دیمۆگۆافی و كەمكردنەوەی قووڵایی جوگرافی كورد، بێگومان لەرۆژهەڵاتی كوردسنتانیشدا هەمان هەوڵ پەیڕەوكراوە، بەڵام لەڕێی گرنگیدان بە نەتەوەی ئازەری (بێگومان رۆژئاواو رۆژهەڵاتی كوردستان لەبنەڕەتدا قوڵاییكی جوگرافی گەورەیان نییە وەكو باشوور و باكوور).

بە نەمان یان بە كەمبوونەوەی قووڵایی جوگرافی، دۆزی نەتەوەیی كوردیش كەمتر دەبێتەوە، دوور نییە بۆ چەند سەدەیەكی تر وەكو باكوری ئەفریقا، بەدەردی نەتەوەی ئەمازیغییەكان بچین!

بۆیە هیچ گومانی تێدا نییە كە لە ئایندەیەكی نزیكدا كورد ناچارە شەڕ لەسەر كوردستانی بوونی هەولێر و دهۆك و سلێمانی بكات، كەركوك شوێنەكانی تریش دەكەونە پشتەوەی بەرەی بەرەنگاربوونەوەی بەعەرەبكردن.

قووڵایی كولتووری و كۆمەڵایەتی

سەرباری داگیركردنمان بۆ ماوەی سەد ساڵ لەلایەن دەوڵەتی ئێراق، نەتەوەی سەردەستەی عەرەب، كەچی نەتەوەی كورد تا ئێستاش خاوەنی كولتوور و زمانی خۆیەتی، تەنانەت تاكی كورد و كۆمەڵگەی كوردستان بەگشتی لەڕووی مەزاج و، ئەتوار و، شێوازە گشتییەكانیدا لەگەڵ نەتەوەی عەرەب و، كۆمەڵگەی عەرەبی ئێراقدا زۆر جیاواز و دژە، كۆمەڵگەی كوردستان بەگشتی،   كۆمەڵگەیەكی خۆ سەپێن و لوتبەرز و توندوتیژ نییە، كۆمەڵگەیەكی كراوە و ئاشتەوا و لێبوردەیە (ئەگەر ناو بە ناو ڕواڵەتی توندوتیژی هەبێ، ئەوە لە كولتووری عەرەبەوە وەرگیراوە)، پێچەوانەی خەسڵەتە گشتییەكانی نەتەوەی عەرەب كە هەمیشە بەگشتی كۆمەڵگەكانیان توندوتیژ و داخراوە  لە بەرامبەر نەتەوە و پێكهاتەكانی تر، لوتبەرز و خۆ سەپێنن و باوه‌ڕیان بە لێبوردەیی نییە، یاخود لاوازە، بەردەوام خۆی بە باڵادەست و گەورەتر بینیوە و دەزانێ، لەم تێزە شۆڤێنییەتەیاندا، پاڵپشتن بە ئایینی ئیسلام و بە كولتووری دەوڵەتبوونیان لەبنەڕەتەوە لەلایەن بەریتانیا و فەڕەنساوە دامەزراون، دوای سەدەیەك لەدامەزراندنیان؛ هێشتا هەر وڵات و دەوڵەتی قووڵی پاشكەوتووی شكستخواردون، عەرەب هەمیشە خەڵكانی تری موسڵمان لە نەتەوەكانی تر بە خزمەتكار ناساندووە و دەرفەتی ژیان و پێشكەوتنیشی تەنها بۆ پێناوی خۆی و دەسەڵاتە جیاجیاكانیان ڕەخساندوە (نمونەشمان لەناو دەوڵەتی ئێراقدا گەلێك زۆرە، دەیان وەزیر، ئەفسەری پلە و پایە بەرزی كورد، لەناو دەوڵەتی ئێراقدا بوون. هەر لە پادشاییەوە بگرە تا دەگاتە ئێستا هەموویان لە پێناو بەهێزبوونی دەوڵەتی ئێراقدا ماندوو بوون و خەباتیانكردووە، كه‌ لەبنەڕەتدا دەوڵەتی نەتەوەی سەردەستەی عەرەب بووە، سەرباری دانپێدانانی فەرمی و نافەرمی بە مافی نەتەوەی كورد لە سەردەمە جیاجیاكانی ئەم دەوڵەتە).

بە مانەوەی ئەم ڕێژە زۆری عەرەب لە هەرێمی كوردستان؛ وردە وردە جیاوازی كولتووری نێوان كۆمەڵگەی كوردستان و كۆمەڵگەی عەرەبی ئێراقدا نامینێ تا دەگاتە ئاستێك، نە لێبوردەیی، نە رەتكردنەوەی تووندڕەوی، كرانەوە وەكو خەسڵەتی كۆمەلگەی كوردستان نامێنن و تەنانەت لە ڕووی مەزاجی گشتی تاك، كۆمەڵگەی كوردستانی دەگاتە ئاستێك هاوتای تووندڕوی و داخران و دواكەوتوویی كۆمەڵگەی عەرەبی ئێراق دەبێت، ئەو كۆمەڵگەیەی كە نووسەری عەرەبی ئێراق (د. عەلی ئەلوەردی) زۆر بە ڕوونی و ڕاشكاوی لەكتێبەكانی (وعاظ السلاطین) و (دراسة فی طبیعة المجتمع العراقی) و (شخصیة الفرد العراقی) و (مهزلة العقل البشری) و (هكذا قتلوا قرة العین) و (دراسة فی طبیعة المجتمع العراقی) و چەندان كتێب و چاپكراوی تر دیاریكردووە (بێگومان لە نووسین و هەڵسەنگاندنەكانیدا هەمیشە باس لە ئێراقی عەرەبی دەكات و كوردستان و كورد لەدەرەوەی هەڵسەنگاندنەكانیدا بوون).

قووڵایی ئابووری

ئەگەر ئامارێكی ڕوون و مەیدانی هەبێ بۆمان دەردەكەوێت؛ لە ئێستادا بەشێكی زۆر لە (بەرژەوەندی دارایی، بانكی ئەهلی، دوكان و شوێنە بازرگانییەكان، كۆمپانیاكان، چێشتخانە و هوتێل، كرێكار و فەرمانبەری كەرتی تایبەت) لە نەتەوەی عەرەبی ئێراقن. لەبنەرەتدا ئەم بەرژەوەندی و هەلی كارانە پێویستە بۆ خەڵكی خۆجێی بێت، بەتایبەتی لە بارودۆخی ئێستاماندا كە كوردستان بەخەڵك و حكومەتەوە لەتەنگه‌ژە و قەیرانێكی قووڵ و، لەژێر فشاری ئابووری و سیاسیدا دەناڵێنن، دەتوانین بەخەمڵاندنێكی سادەی ناو بازاڕی كار ئەوە بڵێین؛  لەشارێكی وەكو هەولێردا نزیكەی (%20) هەلی كاركردن لە كەرتی تایبەت بۆ ئەو عەرەبە میوانانەیە (ڕەنگە هەبوونی هەندێك بەرژەوەندی ئابوری عەرەب لەكوردستان، بڕێك پارە و سەرمایە بخاتە ناو بازاڕی كاری كوردستان، بەڵام ئەو بڕە پارە و سەرمایەیی وەكو قازانج لەبازاڕی كوردستاندا دەیبەن و دەیدورنەوە، سەد ئەوەندەی سەرمایەكەیانە).

قووڵایی زمان

ئەگەر زمانی كوردی بە سەدان و هەزاران وشەی؛ ئینگلیزی، فەڕەنسی، ئەڵمانی، لاتینی تیادا بكەوێت زۆر ئاساییە و مەترسی لەسەر قووڵایی زمانی نەتەوەییماندا نییە، بەڵام تێكەوتنی وشەی عەرەبی بۆ ناو زمانی ڕۆژانەی خەڵك كارێكی زۆر مەترسیدارە، لە ئێستادا خەریكە جیاوازییەكان لەنێوان زمانی كوردی و عەرەبیدا لە هەندێك شاری كوردستاندا كەمتر دەبێتەوە، بە جۆرێك ڕۆژێك كەسێكی عەرەب پێی وتم؛ “زمانی كوردی زۆر ئاسانە، چونكە زۆربەی وشەكانتان عەرەبییە”!

لەناو كۆمەڵگه‌ی كوردستان، ئێستا ئەم وشەو دەستەواژە عەرەبیانە بۆتە وێردی سەر زمان و هەموومان بەخۆشحاڵیەوە دەیڵێینەوە لەوانەش: (ئوستاز، دەرەجە یەكە، مومتازە، عەموو، عەیبی نییە، عافیە، وەحدەم نەما، جەوم نییە، حلی نییە، سەبەبی چییە،  سەوتی بدێ، تەجمیلی كرد، جەماعەت، مونافەسە، سەریعە، حادیسەی كرد، ریسالەم نارد، پارەكەم دەفعكرد، ساقیتە، سقوت، دەمربوو، بەسیتە، موشكیلەیە، غەڵەتە، عینوانەكەمم بدێ، مەوزوعەم باسكرد، ئیعتیادییە، عەفومكە، عافومكە، بەجدی، شارع ئەتیبا‌و، مەتعەم، مەتاڕ، عیادە، ساحێب،  موستەشفا، مەجرا، معاون توبی، موزەمید، شوكر، سەعیكردن، ناجح، فاشل، جسر، عەمەلە، مۆزەف، معاش، راتب، عەمەلیات، مورەتەبات، مەشروب، غەرەت، غەڵەت، پارەكەم واسڵكرد، غەسالە، تەسویر، موسەقەف، سەقافەت، دایع، مەعمەل، قەسر، فەرع، محەلە، موحافەزە، موحافز، زۆر غەبییە، جەزاكە الله، حەیاتی، جامیعە، ریازە، رەشاقە، حامز، و هتد…) بێگومان سەدان وشە و دەستەواژەی تر… لەناو زمانی بازاڕ و خەڵكدا هەن و بە بەردەوامیش دروست دەبن و بە نامۆیی دێنە ناو زمان، لەهەمووش ترسناكتر بەدەیان پەیج و، سایت و، ئەكاونتی تۆڕی كۆمەلایەتی هەن؛ بەزمانی ناو بازاڕ نووسین و دەنگ و رەنگ بڵاودەكەونەوە، ئەویش دەبێتە پالنەرێكی بەهێز بۆ دووبارەكردنەوەو ئاشنا بوونی خەڵك بەم كوردیە شێوێنراو و بەعەرەبیكراوە.

قووڵایی تەندروستی

لە ڕابردوودا لە هەموو هەرێمی كوردستاندا، تاك و تەرا خەڵكی كوردستان نێرگەله‌ی دەكێشا، بەڵام دوای ڕووخاندنی ڕژێمی “سەدام” و هاتنی لێشاوی ئاوارە و كریكار و گەشتیاری عەرەب، كێشانی نێرگەلە بوو بە كولتوورێكی باو لەناو كۆمەڵگەی كوردستان، بەجۆرێك لە ئێستادا جگە لە پیاوان، هەندێك ژنانی كوردیش فێری هەڵمژینی ئەم ژەهرە بوون، لە ئێستادا لەچایخانە و كافتریا و شوێنە گەشتیارییەكان و زۆرێك لەماڵەكانی شار و شارۆچكە و دێهاتی كوردستاندا نێرگەلە بوونێكی بەهێزی هەیە. بێگومان زیانی نێرگەلە هەمەجۆرە، جگە لەزیانی گەورەی ماددی و كۆمەڵایەتی، زیانێكی گەورەتری بۆ تەندروستی هەیە، كە مەترسییەكانی گەلێك لە زیانی جگە زیاتر و كوشندەترە.

قووڵایی بەشداریی سیاسی

لە ئێستادا دەنگدانی ئەم عەرەبانە لە هەرێمی كوردستان، تەنها لەهەڵبژاردنی گشتیی ئێراق سنوورداركراوە و دەنگەكانیان لەدەرەوەی بازنەی دەنگدەرانی هەرێمی كوردستان هەژمار دەكرێن، بەڵام لە دە ساڵی ئایندەدا ئەگەر لێشاوی هاتن و مانەوەی ئەم شەپۆلانەی عەرەب بەردەوامبوون، لە پەرلەمانی ئێراق، دەوڵەتی ئێراقیشدا دەسەڵاتی ناوەندی زاڵ بوو بەسەر دەسەڵاتی فیدراڵی و زیاتر برەو بە چەمكی زۆرینە درا لەسەر حسابی (سازانی سیاسی)، ئەوا بە دوور نازانرێت ئەم عەرەبە ئاوارە و هاوردانەی هەرێمی كوردستان لە هەردوو هەڵبژاردنی (ئێراق و هەرێمی كوردستان) پاڵێوراویان لەسەر بازنەی پارێزگاكانی كوردستان هەبێ، ئەوسا لە پارێزگاكانی كوردستان ڕەنگە لە هەردوو هەڵبژاردندا دە-دوانزە كورسی بهێنن و لە هەڵبژاردنەكانی ناوخۆیی و شارەوانییەكانیش چەندین عەرەب بە دیشداشە و، عەگال و، عەبای عەرەبییەوە لەسەر ئەم كورسیانەدا، دانیشن و بەرگری لەمافە نەتەوەیی و، كولتوورییەكانیان بكەن.

ئەوسا دەبێ نەوكانمان خەبات بۆ كوردستانی بوونی هەرچوار پارێزگاكەی هەرێمی كوردستان بكەن، ماددەی (140) و ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم بە تەواوی وەكو باكوری ئەفریقا بەعەرەب دەكرێن!

ئەی چی بكرێت؟

لەژێر ڕۆشنایی مەترسییەكانی باسمان لێوەكرد، بەكورتی و بەكوردی لێرەدا ئەوە تۆمار دەكەم و دەڵێم:

ناچاركردنی ئاوارەكانی عەرەب بۆ گەرانەوەیان، بۆ زێدی خۆیان، پێویستە ئەركێكی هەنووكەیی و لە پێشینەی حكومەتی هەرێمی كوردستان بێ، پێویست ناكات چیتر بڕیاردەرە سیاسییەكان ئومێد لەسەر ئەم ئاوارانە دابنێن، چیتر نەیانكەن بە بیانوو بۆ مەبەست و مەرامی كورتبینی ئابوری یان سیاسی، لەبری ئەمە پێویستە حكومەتی خۆمان  زیاتر گرنگی بە كوردستان و گەلی كوردستان بدات، ئەركی لە پێشنەی كاركردن بێ بۆ گەڕاندنەوەی شار و ناوچە كوردستانییە داگیركراوەكانی دەرەوەی هەرێم.

كوردستان وەكو خەڵك-حكومەت، ئەركی مرۆڤدۆستی و نێودەوڵەتی و تەنانەت ئاینیشی بەرامبەر بە ئاوارە عەرەبەكان بەزیادەوە بە جێگەیاندووە، ئێستا حكومەتی هەرێم و گەلی كوردستان بە كات و ساتێكی سەخت و دژواردا تێدەپەڕێت، گەمارۆدراوە. بۆیە پێویست دەكات ئاوارەكان بگەڕێنەوە و چیتر كێشەی ئەوان نەكەین بە كێشە و گرفتی خۆمان، حكومەتی خۆمان، تەنها و تەنها بۆ خۆمانە،  چیتر جێگای ئەوە نابێتەوه‌، چیتر سەركێشی بە بوونی كوردستان (وەكو خەڵك و قەوارەی سیاسی) بكرێت.