ناسیۆنالیزم بە مانا گشتییەکەی دیاردەیەکی سرووشتی و ئاساییە، چونکە مرۆڤ هەر لە کۆنەوە ویستویەتی و دەیەوێت لەگەڵ ئەو کەسانەدا تێکەلاوی و پەیوەندی هاوبەشی هەبێت کە لە زمانیان تێ دەگات، هەست دەکات کە کولتوورێکی هاوبەش یان مێژوویەکی هاوبەش و کۆمەڵە ئامانجێکی هاوبەشی لەگەڵیاندا هەیە، لە هەمان کاتدا لەوی تر واتا لە کەسان و خەڵکی بیانی کە سەر بە کولتوورێکی جیاواز بوون سڵەمیوەتەوە، چونکە لە زمان و کەلتوریان نەگەیشتووە، لێیان ترساوە یان بە سووک بۆی روانیون و ویستوویەتی خۆی ڵیان بە دوور بگرێت، یان ئەگەر توانیبێتی پەلەماریان بدات و کۆنترۆلیان بکات.
ناسیۆنالیزم لە رەوشی مێژووی خۆیدا بە دوو شێوەی سەرەکی خۆی دەرخستووە، یەکەمیان؛ ناسیۆنالیزم لەسەر بنچینەی هاووڵاتیبوون، ئەمە ئەو مۆدێلەبوو کە رۆشنگەرانی فەڕه‌نسا داوایان دەکرد، ئەوان پێیان وابوو کە دەوڵەت نەتەوە دروست دەکات، بە واتایەکی دی نەتەوە کۆمەڵگایەکە لە تەواوی ئەو هاووڵاتیانە پێک دێت کە لە سنووری وڵاتێکدا و لە سایەی سیستەمێکی هاوبەشی سیاسییدا یەکیان گرتووە، بەبێ لەبەرچاوگرتنی رەگەز، کولتوور، ئایین، رەنگی پێست، ئینتیمای ئێتنیکییان…هتد، دەبێت یەکسان بن و هەمان مافیان هەبێت. دەوڵەتی نەتەوەی فەره‌نسا و کۆمەڵە دەوڵەتێکی دیکەی نەتەوەیی لە ئەوروپای رۆژئاوا بە پێی ئەم مۆدێلە کە بنەمایەکی دیموکراتانە دەستەبەر دەکات دامەزرێندران. هەروەها دووەمیان؛ ناسیۆنالیزم لەسەر بنچینەی ئێتنیکی-کولتووری، ناسیۆنالیزم ئەو مۆدێلە بوو کە رۆمانتیکەکانی ئەڵمان داوایان دەکرد، بە بۆچوونی ئەوان دەوڵەت نەتەوە دروست ناکات، بەڵکو بە پێچەوانەوە نەتەوە دەوڵەت دورست دەکات، بە واتایەکی دی ئەوە مافە یاساییانە نین کە خەڵک یەک دەخەن و هەستی ئینتیمای نەتەوەیی هاوبەشیان لەلا دروست دەکەن، بەڵکو ئەوە بنەمای ئێتنیکی، زمان و کەلتووری هاوبەشن کە هەستی ئینتیمای هاوبەش و هاوچارەنووسی لای گەڵ دروست دەکەن. دەوڵەتی نەتەوەیی ئەڵمانیا لەسەر ئەم بنچینەیە دامەزرێندرا، لێرە لە جیاتی ئینتیما بۆ دەوڵەت، زمان یان رەچەڵکی ئێتنیکی کرا بە بنچینەی هاووڵاتیبوون.
“ناسیۆنالیزم و شوناس”
ئەگەر بیانوو هێنانەوە بۆ دروستكردنی دەوڵەتی نەتەوەیی، پاراستنی شوناس بێت یان نەتەوەخوازی، ئەوا لە شوێنێكی تر و بەتایبەت لەنێو زمان و خێزاندا زیاتر كۆمەكی پێدەكرێت، لە كولتوورەكان و پێكەوە ژیان و ئازادی تاك و فەلسەفەی ناتورالیزم، ئەگەر بەو ئەندازەیە تەماشای پراكتیزە كردنی بیرۆكەی ناسیۆنالیزم بكەین واتە هەموو جۆرە پەیوەندییەك دەبێت بخرێتە نێو فكرەی نەتەوەیی و بەرژەوەندیەكانی، بەمەش كۆمەڵگە دووچاری ئەو كێشانە دەبێتەوە كە جێگەی بۆ كولتووری دواكەوتوویی دەكاتەوە، ناسیۆنالیزم بریتیە لە هەستكردن بە شوناسی نەتەوە، بەهەمان شێوەی عەشیرەت گەری كاردەكات و خێزان بەهۆی هەستی لێك نزیكی و پێكەوە دەنرێت، بەبڕوای پڕۆفیسۆر “لیا گرین فێڵت” ناسیۆنالیزم یان بەشێوەیەكی دەستەجەمعی كۆیی دەبێت یاخود لەتاكە كەسیدا رەنگدەداتەوە، بەمانایەكی تر هەركام لەم دوانە گرینگتربوو ئەوا ناسیۆنالیزمە مۆرك و خەسڵەتی ئەویتریان وەردەگرێت، ئەگەری ئەوەشی هەیە كە ناسیۆنالیزمی دەستەجەمعی بەرەو زۆرداری هەنگاو بنێت، لەكاتێكدا ناسیۆنالیزم وەكو چەمكێكی فكری سیاسی بەرەو لیبڕالی دەبات، بەپێچەوانەوە پاراستنی مێژوو و كولتووری خەڵكانێكە كە كۆمەڵێك خاڵی هاوبەش پێكەویانی دەبەستێت، وەئەگەر بەپێچەوانەوە وەك تەكتیكێك رەوایەتی بەم چەمكە دەدەین بە ئەندازەی یەكێتیەكی فرەیی لە مەزهەب و نەتەوە.
لە جوگرافیایەك ژیانیان پێكەوە كردووە، دیسان دەبێت ناوی دەوڵەتی نەتەوەیی وەلا بنرێت، چونكە مێژووی ئەو قەوارە جوگرافیایە بریتییە لە مێژووی تەواوی مێژوو و كولتووری نەتەوە جیاجیاكانی تر، بەپێچەوانەوە مافی ئەو نەتەوانە فەرامۆش دەكرێت كە لەو یەكێتیەدا بەشدارییان كردووە، لەبارەی گشتیدا شەرعەیەتدان بە گوتاری شوناسی نەتەوەیی بەرامبەر بە گوتاری خۆ رزگاركردن كە وەختێك نەتەوەیەك راستەوخۆ لەو ماوەیەی كە داگیر كراوە و كێبەركێ لەگەڵ داگیركەران دەكات، ئەمە دوفاقیەتێكە لەنێوان ئیدیۆلۆژیا و دووفاقی سیاسی، چونكە ئەو گەلانەی پێشتر كێشەی بەسەردەم كردنی خۆیان هەبووە، ماهیەتی خۆیان لەدەستداوە و ئێستا ئەو نەتەوانەی خاوەنی هەمان ستایلن ماهیەتی خۆیان لەدەست دەدەن، لە كاتێكدا هەڵویست وەرگرتن لە نەتەوەیەكەوە بۆ نەتەوەیەكیتر، هەڵوێست وەرگرتنە بەرامبەر داگیركەر، سەرهەڵدانەوەی بزووتنەوەی ناسیۆنالیزم لە دوای هەرەسی سۆڤیەتەوە و هانی چەمكی جهانگەرایی، بەشێوەیەكی فراوانتر لە دیاردە سیاسیەكانی تر پەڕەی سەند، ئەم مەیلە بەپێی قسەی كۆمەڵناسە سیاسیەكان، مەیلێكی ئێجگار ئانارشی ترە لەوەی كە لەسەردەمی سۆڤیەت هەبوو سەبارەت بە بزوتنەوەی ناسیۆنالیزم و مافی چارەی گەلان.[1]
“ناسیۆنالیزم و شارستانییەتەكان”
رەنگە هەڵبژاردنی شارستانیەت كە ئێستا پێوەرێكە بۆ مێژوو یەكێكە لە پێگە بنچینەییەكانی نەتەوەیی مێژووی نوسراوی نوێ، چونكە ئەم سیستمەی ئێستا بەو سیاسەت جهان بەڕێوە دەبات، هەموو شارستانییەكان لە شوێنی خۆیدا كەڵك لێوەردەگرێت، بۆ هەر نەتەوەیەكیش یان ئەو كۆمەڵگەیانەی دەبن بە بەشێك لە سیاسەت، شارستانیەتەكەیان دەخاتە نێو بەرنامەی خۆیەوە وەكو ئەولەویەتی كار، ئیدی شارستانیەت یان بەشێكی جیانەكراوەیە لە تایبەتمەندییەكانی نەتەوە، چونكی ژیانی گوندی پێشتر ئینسان بەگشتی جۆرێك لەخڕبوونەوەی كۆمەڵەكان كۆچەری بوون، هەروەها مامەڵە كردنی ژیانی رۆژانەیان لەگەڵ سرووشت بووە، جگە لە یاساكانی سرووشت و ئەو رێورەسمانەی هەیان بووە، هیچ یاسایەكی تر لە ئارادا نەبوون لەدوای سەركەوتنی سەرمایەداریەوە گوند نشینەكانیش لەژێر سایەی یاسادان، ئەگەرچی ئەم سیستمەی فەزا جۆراو جۆرەكانی فەرهەنگی و تەكنۆلۆژی و سیاسی و كۆمەڵایەتی و تەنانەت ئابووری ئێستای خوڵقاندووە، تاكە دەرفەت بووە بۆ ئەوەی كەسێكی وەكی ئەتاتورك هەڵكەوێ بۆ توركەكان، كەچی بەپێچەوانەوە بۆ عەرەب زیاتر دەمارگیری دروست كرد و ملیان نەدا بەوەی ئاین لەدەوڵەت جودا بكەنەوە و پێشكەوتنێكی دیكە و دابڕانێكی دیكەی كۆمەڵایەتی و فەرهەنگی بەخۆیانەوە ببینن، ئەم مەترسییە لەو تێگەیشتنەوە هاتووە كە رەسەنایەتی خۆیان ون نەكەن، هەرچی فارسیشە كە لەناوچەكەدا خاوەنی شارستانیەتێكی جیاوازتر لە شارستانیەتی رۆژئاوا و رۆژهەڵاتن، هەر لەسەردەمی قاجارییەكانەوە تادەگاتە سەفەوی و تاكو هاتنی شۆڕشی ساڵی 1979 كە ئایەتولڵا خومەینی رابەرایەتی كرد، بەڵام فارس بەسەرهەڵدانی شۆڕشی مەشروتەی 1979 تەواوی سیستمی سیاسی دەوڵەت و خوێندن و تەنانەت جل و بەرگیشیان گۆڕی بۆ ستایلێك كە رەهبەرانی حەزیان پێدەكرت.
تا ئەو رادەیەی ئەگەر دەوڵەتیشیان لە ئایین جودا نەكردووە، بەڵام توانییان دەوڵەتێكی فیقهی شیعە مەزهەبی لە ناوچەكەدا دابمەزرێنن و جیاواز بێت لە هەموو سیستمەكانیتر، شارستانیەت تەنها تەلارسازی و كەرەستەی كۆنی بۆماوە نییە و تەنها تێكستی ئایینی نییە، بەڵكو بریتییە لە بوونی مرۆڤی نەتەوەیەك كە بانگەشەی موڵكداری لەناوچەیەكی دیاریكراو دەكات، بۆ نمونە جولەكەكان بۆیە بانگەشەی تەل ئەبیب و ئەمازیغیەكان بانگەشە بۆ سەحرای رۆژئاوایی دەكەن و قیپتییەكان بانگەش بۆ موڵكدارییەتی میسر دەكەن و…هتد، لەسەر كوردە كە مادام بانگەشە بۆ چەرمۆ دەكات كە دەكەوێتە رۆژهەڵاتی شاری چەمچەماڵ و بەرەبەیانی سەرهەڵدانی یەكەم رۆژی تۆوی دانەوێڵە وەكو سەرەتای شارستانییەتە، كەوابوو گنگە بەدوای ئەو داتا مێژووییەوە بچین و كەڵك لەو مێژووە وەریگرین و بەهەر كلۆجێك بێت كورد خۆی بخێزێنێتە نێو مێژووییەك كە تائێستا باسی نەكردووە وەكو خاوەندارێكی شارستانی لەناوچەكە، لەحاڵێكدا كشتوكاڵی كە یەكەم هەنگاوی دابڕانی مەعریفیی ئینسانە لە ئاژەڵ خواردن بە كاڵی بەرەو دۆزینەوە و ئاشكرا كردنی خۆراكێكی تر كە كشتوكاڵ و بەروبوومی زەوییە، هەقی ئەوەی هەیە لاف و گەزافی ئەوە لێبدات كە خاوەن شارستانییە، بەڵام وەختێک دەبینین كورد ئەمەش وەبەرنەهێناوە و كەڵكی لێوەرنەگرتووە، لەوێوە تێدەگەین كە هەرگیز نەیویستووە خۆی بێت نەك ئەوەی ناسیونالیستیانە بیر بكاتەوە تاكو نەفەوتێت و بزر نەبێت لەنێو مێژوودا.
یەكێك لە تایبەتمەندییەكانی نەتەوە، بوونی فرەییە لەپێكهاتە و مەزهەب و ئاین و كولتوور و هتد، ئیدی لێرەوە هەڵبژاردن كە هەندێ جار گوتاری سیاسی و دەستەبژێری سیاسی ئاراستەی دەكەن، لە هەڵبژاردنی كۆ دەردەچێتە دەرەوە، مەبەستم لەوەیە كە هەڵبژاردنی شارستانیەت چیدی ئەو كۆمەكە ناكات كە لەسەردەمی كلاسیكیزمی نەتەوەكاندا پێی دەناسران، رەنگە ئەمە بۆ تەواوی نەتەوەكان و كۆمەڵگەكانی تری گۆی زەوی كە دەركەوتوون نەك ئەوانەی كە تائێستاش یاخین لەژیانی باو، هەر وابێت، بەڵام هاتنی سیستمی جهانگەرایی لەپەنا گۆڕینی سیستمی سیاسی ئابووری، بڕێك كەمیش كۆمەكی بەهەندێ نەتەوە كرد كە تائێستا ناویان لە ریزی دەوڵەتان نەبوو سابەهەر هۆكارێكی سیاسی بێت، ئەمەش پارادۆكسێكی سیاسیە كە سیستمی نوێ خوڵقاندوویەتی، یەعنی وردە ناسیونالیزمی نوێ بۆ ناسیونالیزمی باڵاتر كە لەنێو هاوكێشە سیاسیەكان زیاتر دەبینرێت.[2]
“ناسیۆنالیزمی کوردی”
بە درێژایی مێژوو زۆر سەرکردەی کوردستان لە رێی بزاڤی چەکداریی و جوڵانەوە و راپەرین و شۆرش و پەیوەندی دیبلۆماسی لە هەوڵی دروستکردنی دەوڵەتی کوردیدا بوونە، بەلام هەموو ئەو هەولانە بەهۆکاری ناوخۆی و هەرێمی و نێودەوڵەتی لەباربردراون. ئەم سەرکردە کەوردانە هەندێکیان هەوت ئینتیمای نەتەوەیان و هەندێکیان ئینتیمای ئاین یان هەبوو. گەلی کوردستان تەواویی فاکتەرەکانی ناسیۆنالیزمی تێدایە لە مێژووی هاوبەش، خاکی هاوبەش، نەتەوەی هاوبەش، رەگەزی هاوبەش، زمانی هاوبەش، ئالای هاوبەش، نەریت و کولتووری هاوبەش، لە سەروی هەموو ئەمانەوەش خواستی هاوبەشە، لەبەر ئەوری تەواوی کورد دەخوازن ببنە خاوەن دەوڵەت و قەوارەیەکی سیاسی سەربەخۆ، خاوەن یەکەیەکی جوگرافی دیاریکراوی سەر نەخشە و واقیعیانە بێت. ناسیۆنالیزمی کوردی بە پێچەوانەی ناسیۆنالیزمی تورک و فارس و عەرەب دەرفەتی ئەوەی بۆ نەرەخساوە پرۆسەی ناسیۆنالیزمی خۆی لە هزر و ئایدییاوە بگۆرێت بۆ لایەنی کردەیی، هەر لەسەرەتاوە لایەن سەرکەوتووەکانی جەنگی جیهانی یەکەم کوردستانیان دابەش کرد، بەمەش ناسیۆنالیزمی کوردی بەر پەلەمارێکی گەورەی دەوڵەتی ناسیۆنالی نەتەوە سەردەستەکانی تورک و عەرەب و فارس کەوت، ئەوەش وەک ناسیۆنالیزمێکی پەلاماردراو و ژێردەستەکراوی لێهاتووە.
بۆیە ناسیۆنالیزم چ وەک ئایدۆلۆژیا چ وەک هەوست نەست و بەهێز، لەبەر ئەوەی لە باشووری کوردستان جەماوەر لە ئێستا دا بە پرۆسەکانی نەتەوەیەیی و دەوڵەتسازیی هەنگاو دەنێ و لە رۆژئاوای کوردستان وەک دیفاکتۆ ئازاد و خاوەن ئۆتۆنۆمین، هەموو ئەو نەتەوانەیە بە درێژایی مێژوو لەگەڵ کورد ژیان لە تورکمان و مەسیحی و کلدان و ئاشووری و سریانی و ئەو نەتەوانەی خۆیان بە کوردستانی داناوە شان بەشانی کورد بەرگریان لە خاکی پیرۆزی کوردستان کردووە. بەدرێژایی میژوو کوردستان بەهۆی گرینگی هەڵکەوتەیی جیۆپۆلەتیک و ڕۆڵی لە یەکلاییکردنەوەی رووداوە مێژووییەکان، کێبرکێی نێوان ئیمپراتۆریەتییەکانی ناوچەی خۆرهەلاتی ناوەراست بووە، هەر ئەم هۆکارەش وایکردووە دەوڵەتان شەڕئ لەسەر بکەن و بەردەوام هەولی داگیرکردنی بدەن،ئەویان هۆکارێک بووە بەردەوام ئیمارات و میرنشین و دەولەتی کوردی پێی روخاوە، لە پال ئەمەش هۆکاری ناوخۆی هەبووە، ئێمە لە ناوخۆ دژایەتی یەکتریمان کردووە، هیچ کاتێک لەسەر ئەوە رێکنەکەوتوین هەموومان بەیەکەوە بەیەک هێز و بەیەکگرتوویی رووبەرووری دوژمنان و داگیرکەران ببنەوە،بۆیە هەولەکانمان بۆ بوون بە دەوڵەت یان خۆمان لە ناومان بردووە یان بە پلانی هەرێمی و نێودەولەتیی لە نێوچووە.[3]
“ڕووخساری ناسیۆنالیزمی کوردی”
لەم سەردەمە و لە نێو گۆرەپانی نێونەتەوەیدا، ناسیۆنالیزمی کوردی چ وەک هزر چ وەک سیاسەت، دوو روخساری ئامانجی و واقیحی پێوەدیارە، رووی ئامانجی ناسیۆنیزمی کورد لە بەرهەمە زانستی و هەونەرییەکانت نوخبەی کورد لە وڵاتانی رۆژئاوا و وڵاتانی رۆژهەڵاتی نزیک سەرەرای فشار و سەرکوتی راستەوخۆ بە شێوەیەکی بەربڵاو و بە سەربەستی بەرجەستە دەبێتەوە و هەروەها لە هاموشوو داهێنانەکانی خەڵکی ئاساییدا دەبیسترێ. لەو بەرهەمانەدا لایەنی سەرەکی بە خەبات و قارەمانی کورد لە پێناو ئازادی و سەربەخۆی دراوە و دڵنیایی دەدرێ بۆ ئازادی لە چەنگ سەرکوت و ستەمکاری دەسەلاتدارانی ناوچەیی و کۆلۆنیالیستە بیانییەکان و باورمەندی بە دامەزراندنی یەک دەوڵەتی ئازادی کورد بلاودەکاتەوە. بیر و هزری ئازادیخوازانەی نەتەوەیی چۆتر نێو ناخی ئەقڵییەتی گەلی کوردەوە و بەشێکی جیانەکراوە و سەرەکی کولتووری گشتگیری کوردی پێکهێناوە. ڕووخساری دووەم واتا رووی واقیعی ناسیۆنالیزمی کوردی هەڵگری تایبەتمەندییەکی تەواوی سیاسی و رۆژانەیە. لێرەدا دژواری ئامانجی نەتەویی بۆ کارتێکەری لە ئاستی هەنوکەیی پرسی کورد برکار بێنن و بە گشتی ئەو کارە گونجاو نییە و پێویستی بە راستکردنەوەی جدیی هەیە.(لاپەرە ٧٢)
تایبەتمەندی ناسراوی ناسیۆنالیزمی کوردی سۆزداری پان و بەرینێتی، زۆربەی راپەرینەکان لایان سەرۆک عەشیرەتەکان دەستیپێکردووە کە زۆرجاریش کەسانێکی نەریتی و هاوکات رێبەرێکی پایەبەرزی ئایینی و خاوەن هێزگەلێکی سەربازی ئازا و تەیار بوون و زۆر خێرا لە تەواوی کوردستاندا لایانگریان پەیدا کردووە و دەستە دەستە کۆمەلانی خەڵک لە ژێر ئاڵاکەی کۆبوونەتەوە و کەوتونەتە خزمەتی رێبەر و تا کۆتایی پێی وەفادار بوون، بەلام نیشتیمان پەروەری گشت کوردی هەندێک زۆر جار درێژخایەن نەبووە لەبەرامبەر بەرژەوەندییە پارتیکۆلیارانەی هێندێک خان یان بەگ یان شيخدا کورتی هێناوە خامۆش بووە، ئەمە دیاردەیەکی کلاسیک و بەرچاو سەردەمی فیۆدالی و عەشیرەتییە کە لە رەوتی سەقامگیری نەتەوەی کورد و ناسیۆنیزمی کوردی دەبیندرێ. پێ بە پێی لەناوچوونی سرووشتیانەی سامان و هزری نەریتی و کۆنی بە جێماو لە رابردوو، ناسیۆنالیزمی کوردی هێدی هێدی نێوەڕۆکی نۆێ لە خۆی دەگرێ و رەوتگەلێکی دیموکراتیک تێدا بەهێز دەبێت. بەکورتی؛ پرسی کورد کە رەنگدانەوەی شارستانيانە ناسيۆناليزمی کــوردە، لەبــاری ئۆبژەکــتيڤەوە بەشــێکی یاســایی و هەرە سەرەکی سيســـتەمی نـــوێ جيهـــانی و بەتـــایبەت بـــابەتەکی دیسکۆرســـی زانســتيانە پێکــدێنێت. لەکاتێکــدا رۆژهەڵاتــی نزیکــی ئەم سەردەمە بەدەســت گێــژاوە و ئاژاوە بەردەوامەکــانی سەر بەســتێنێکی کــارای ئەتنۆپۆليــتيکی نــاوچەکە دەنــاڵێنێ و مەترســێکی زۆر ئاشــکرای بــۆ سەقامگیری ناوچەکە و دەوروبەری پێکهێناوە.[4]
“شوناسی کورد”
لە کاتێکدا قورسە شوناس یان ناسنامەی کورد پۆلێن بکرێت، بەهۆی جیاوازییەکانی نێوان کوردەوە لە ناوچە جیاجیاکانی کوردستان، کورد وا تەماشای خۆیان دەکەن کەو گەلێکی تایبەتمەند و جیاکارن و چەمکێکی هاوبەشیان تێدا رەنگدەداتەوە و ئەو بوارە لە تاکی کوردا دەرەخسێنێت کە خۆیان لە گرووپێکی کۆمەلایەتیدا ریزبەند بکەن و سنووری نەتەوایەتیان جیاوازبێت. هەر چەندە کۆمەڵگای کورد تا ئاستێکی گەورە لە هەندێ رووەوە دابەشبووە بە هۆی ئەو ته‌حەدا گەورەیەوە کە بەرەو رووی کوردەکان دەبێتەوە لەو وڵاتانەی کە تێیدا دەژین کۆمەڵگەکانیانی تێدا پەریسەندووە و وا لە خۆیان تێگەیشتوون کە گەلێکی جیاکارن و بەڵگەی دەرکەوتووشیان ناسنامەی کوردییانە. بەو پێیەی شوناس دابەشدەبێتە سەر دوو توخمی سەرەکی کە بریتیین لە توخمێکی هەستپێکراو کە لە جیاوازییەکانی چەشنی ئیتنیک و ئایین توخمێکی هەستپێنەکراوە، کەوا لە وێناکردن و ئەندێشەی ناوەکی و دەرەکیی گرووپەکە پێکدێت، بەواتایەکی تر شوناس یان ناسنامە پێکهاتەی بنەرەتی و دواکەوتووی هەیە و ناکرێت لە شوناس تێبگەیت بێ ئەوەی گرینگی بە هەردووکیان بدەیت.
فاکتەری یەکەم رەنگە ئاسانتر بێت لە رێگایەوە شوناسی کورد بناسینەوە ئەویش ئیتنیکی کوردە هێزی ئەو پەیوەندییەیە کە لەمیانەی ئیتنیکی هاوبەشەوە دروسبووە و بەدەگمەن زیادەرۆیی تێدایە، وەک چۆن جۆرج دەی ڤۆس ڕونیکردووەتەوە کەوا “پێکەوەژیان لە یەکەیەکی کۆمەلایەتیدا رێگە بە ئەندامانی ئەو یەکەیە کە هۆکاری گونجاوی وا پەرەپێدەدەن کەوا هەردوو لا لێی تێبگەن و بەشێوەیەکی رادیکاڵانە حاڵەتەکانی ئەگەری رووبەرووبوونەوە و ململانێ کەمبکاتەوە. لە ڕووی میژووییەوە کردوەکان وایدەبینن کەوا جیاوازیی ئیتنیکی نێوان خۆیان و ئەوانیتر دا لە ولاتانەی کە تێیدا هۆکاربێت بۆ جیابوونەوە، شیخ عوبەیدوڵڵا کە کەسایەتییەکی نەتەوەیی و ئایینی بوو لە كۆتاییەکانی سەدەی نۆزدە دا باسی لە “هاوشێوەیی ڕەگەزی و کولتووری و زمانەوانی خەڵکی کورد کردووە کە مۆرکی جیاکردنەوەیان وەک نەتەوەیەکی جیاکار” لە دیاریکردنی هۆکارەکانی بۆ مەسەلەی شوێنکەوتنی سەربەخۆی کوردستان. لە پاش رووخانی ئیمپراتۆری عوسمانی یەک لە گۆرانکارییە گرنگەکان وەچەرخان بوو لە ئایینەوە بۆ ئیتنیک، لە پۆلێنکردنی ناسنامەی گرووپدا. هەروەها ناسنامەی گرووپ زیاتر دەرکەوت و گرووپەە گەورەکانی وەک عەرەب و فارس و تورک بە شێوەیەکی بەرچاوتر جیانوونەوە بەپێی بنەما ئیتنیکییکەکان.
فاکتەری دووەم لە شوناسی کورد ئایینە و زۆربەی کورد موسلمانی سوننەن و ئیسلام بەشێکی گرینگ و بەرچاو پێکدەهێنێت لە میراتی کەلەپوری کورد. پێکهاتەی سێیەمی شوناسی کوردی زمانە زۆربەی کوردستانیان بە زمانی کوردی قسە دەکەن کە ئەم زمانە دابەش دەبێتە سەر دوو دیالێکتی سەرەکیدا، دیالێکتی کرمانجی لە ناوچەکانی باکوور و رۆژئاوای کوردستان قسەی پێدەکەن لەگەڵ بەشێک لە کوردانی رۆژهەلات و باشوری کوردستان، دیالێکتی سۆرانیش لە لە رۆژهەلات و باشووری کوردستان قسەی پێدەکرێت، لەگەل ئەوەش شێوەزاری تری کوردیش هەیە قسەی پێدەکرێت وەک کەلهوری و هەورامی. سەڕەرای گشت هەوڵ و تەقەلاکان بۆ سیرنەوەی ناسنامەی کورد، بەڵام هێشتا هەر ماوە بەرچاوە و کورد کۆدەکاتەوە لە کولتوور و کەلەپوریاندا سەرباری ئەو هێلە نیشتیمانی و نەتەوەییانەی لە نێوانیاندا کێشراوە. کوردەکان بە ڕەنگرێشتنی کۆلکە هابەشەکانی نێوانیان توانیویانە ئەو شوناسە بەهێزەی خۆیان بپارێزن بۆ بەیەکەوە بەستنەوەی یەک گەل کە وا سەر گەلێ سنووردا بڵاوبوونەتەوە و بەردەوامن لەسەر خەبات و تێکۆشانێکی مێژوویی لە پێناوی بەدەستهێنانەوەی خاکێکدا کە تێیدا ئاهەنگ بۆ شوناسە بگێرن لە جیاتیی ئەوی لە لایان هێزە دەرەکیەکانەوە سەرکوت بکرێت.[5]
“ناسیۆنالیزم و هەستی نەتەوایەتی کوردی”
ناسیۆنالیزمی کوردی وەک ئایدۆلۆژیایەک گرنگە بۆ ئەو قۆناغەی کە کوردستان پێیدا تێپەردەبێت، پێویستی بە شەن و کەوکردن هەیە، سەرەرای گەراندنەوەی ریشەیی هەستی نەتەوەیی کوردی بۆ سەردەمی شاعیری مەزن “ئەحمەدی خانی” لە هەمان کاتدا بەهۆی داگیرکردنی کوردستان و دابەشبوونمان بەسەر دەوڵەتان و نەتەوەکانی سەردەست “تورک و فارس و عەرەب” پێویستمان بە بیناکردنەوەی نەتەوەیی و نەهێشتنی ناکۆکییەکانمان و پاراستنی یەکریزیی و یەکگرتوویی نەتەوەییمان بۆ بیناکردنی نیشتیمانێکی کوردستانی هەیە. هەر کاتێک باس لە هەستی نەتەوایەتی ناسیۆنالیزم دەکرێ دەبێ جیاوازی لە نێوان ئەو دوو چەمکە و خاڵە هاوبەشە و بەیەکبەستراوەکانیان بکەین، نەتەوایەتی هەستێکە لە ناخی هەر تاکێک بە رەگەز و نەریت و زمانی هاوبەش دروست دەبێ و بنەمایی پێکهاتەیەی فەرهەنگی و ئەدەبی و هونەری و کولتووری پێکدێنێت. لەبەرامبەردا ناسیۆنالیزم ئایدۆلۆژیایەکە بۆ ستراتیژی سیاسی، کۆمەڵایەتی، ئابووری، هەروەها میتۆدیی دەستەمۆکردنی نەریتی ئەرێنی بۆ پارستنی کولتوور و بەها نەتەوەییەکانمان، بۆ دەرباز بوون بۆ قۆناخێکی نۆێ لە رەوتی نیشتیمانی نەتەوییدا خۆی بەرجەستە دەکات.
لە بەها گرینگەکانی ناسیۆنالیزم بوونی گرێدراوێکی نەتەوەیی هاوکاری و پاڵپشتی و هەماهەنگی تاکەکانی کۆمەڵگاکەیە لە بەرامبەر یەکتردا، بۆنەتەەی کوردیش لە هەموو بەشەکانی کوردستا ئەمە رێک وایە، ناسیۆنالیزم نەک بۆ ناوخۆ گرینگە بەڵکو بۆ دەرەوەش چەکێکە کە ئیمپریالیزم و داگیرکەران هەموو کات لێی دەترسن، مێژووی سەدەی بیستەم باشترین بەڵگەن کە داگیرکەرانی کوردستان هەموو کات رێککەوتوون لە دژی کورد و هەموو کات لە گەشەمردنی ناسیۆنالیزمی کوردی مەترسیان هەبووە. ناسیۆنالیزمی کوردی پارێزەری خاک و خەڵکەکەیەتی ئەو رێککەوتن و هەماهەنگیەیی لە نێوان کوردەکانی هەموو بەشەکانی کوردستان هەیە، بە تایبەتی لەو سەردەمەی هەموو کورد بە یەکەوە شەری دژی داعشی کرد بەرگری لە خاکی کوردستان و خەلکەکەی کرا بە هەموو نەتەوە و پێکهاتەکانیەوە، ئەوە لە ئەنجامی ناسیۆنالیزم وەک ئایدۆلۆژیایە کەوە دروستبووە، لە ئەنجامی هەستێکەوە کە کورد وەک کۆمەڵگایەک کە خاوەن هەست و سۆزی هاوبەشن.
ئێمەی کورد ئەوەمان تێپەراندووە کە مەترسییەک لە سەر سرینەوەی ناسنامە و رەگەزمان مابێت کە لە ماوەی رابردوو هەبوو. نەتەوەکانی سەردار هیچ شت نەما نەیکەن بۆ هەوڵدان بۆ سرینەوەی ناسنامەی نەتەوەیی کوردییمان، بۆیە ئێستا وەختی رێکخستەوەی ناوماڵ و دروستکردنی نیشتمانە لەسەر بنەمای ناسیۆنالیزم، دەبێ ئەوەشمان لەبەر چاو بێت جگە لە کورد نەتەوە و پێکهاتەی جیا لە کوردستان هەیە دەژین، بۆ بۆ ئەوەی جێگایی ئەوانیش ببێتەوە و ببن بە بەشێک لەم پرۆسەیە و فراوانی بکەین لە جیاتی دەوڵەتی کوردی دەوڵەتی کوردستانی بنیات بنێین.[6]
سەرچاوەکان:-
- ناسیۆنالیزم لە نێوان فکر و سیاسەتدا، سمکۆ محمد، ٢٠١٨.
- ناسیۆنالیزم و دەوڵەتی کوردستان، مزفر خالید عبدالرحمان، ٢٠٢١.
- ناسیۆنالیزم لە رۆژهەڵاتی نزیک، مخاییل میمونویچ، وەرگێرانی ـ مەنسور سدقی، ٢٠١٦.
- شوناس و ناسیۆنالیزم، کاترین کۆهل، وەرگێرانی ـ محمد حەمەسالح تۆفیق.
[1] ناسیۆنالیزم لە نێوان فکر و سیاسەتدا، سمکۆ محمد، ٢٠١٨، ١٩٤ـ١٩٨.
[2] ناسیۆنالیزم لە نێوان فکر و سیاسەتدا، سەرچاوەی پێشوو، ١٨٠ـ١٨٥.
[3] مزفر خالید عبدالرحمان، ناسیۆنالیزم و دەوڵەتی کوردستان، ٢٠٢١، ٦ـ٧ـ١٠.
[4] ناسیۆنالیزم لە رۆژهەڵاتی نزیک، مخاییل میمونویچ، وەرگێرانی ـ مەنسور سدقی، ٢٠١٦، ٦٦ـ٦٧ـ٧٢.
[5] شوناس و ناسیۆنالیزم، کاترین کۆهل، وەرگێرانی ـ محمد حەمەسالح تۆفیق، ٣ـ٥ـ٦ـ٧ـ١٣ـ١٥ـ١٦.
[6] ناسیۆنالیزم و دەوڵەتی کوردستان، مزفر خالید عەبدالرحمان، ٢٠٢١، ٤٣ـ٤٤ـ٤٥.
