چەمکی “عه‌لمانیه‌ت” یه‌كێکه له چه‌مکه گرفتاویه‌کان، هه‌ر له پێناسه‌کردنه‌وه گرفت هه‌ڵده‌گرێت، کاتێک عەلمانیەت لە جیهانی ئیسلامیدا بڵاوبوونەوەیەكی بەرفراوانی بەخۆیەوە دی، دواتر چەمكی عەلمانیەت بوو بە یەكێ لە گرنگترین ئەو چەمكانەی كە لە كۆڕ و كۆنگرە و نوسینەكاندا مشتومڕی لەسەر دەكرا. لە راستیدا کرۆکی چەمکی عەلمانیەت و بنەماکەی بەرهەمی دۆزراوە زانستییەکان و زانا گەردوونناس و بیرکاریزانەکان بوو، بەڵام زیاتر بەناوی بیرمەندە سیاسی و کۆمەڵایەتیەکانەوە لکێنراوە، عەلمانیەت دەگەڕێتەوە بۆ فەلسەفەی کۆنی یۆنانی ئەپیکۆرس وەك نمونە، بەڵام بە واتا مۆدێرنەکەی لەماوەی چەرخی رۆشنگەری ئەوروپیدا دەرکەوتووە، هەڵبەتە لەسەر دەستی بیرمەندانی وەك “جۆن لۆك و دیدرۆ و ڤۆلتێر و سپینۆزا و جێمس مادیسۆن و تۆماس جیفرسن و تۆماس بین و بێرتراند راسل و کریستۆڤەر هیچنز”.
لە ڕووی پێکهاتەی وشەییەوە لە وشەی لاتینی (saeculum) بە واتای جیهانیان یان دونیا كە لە بەرامبەر كڵێسادا دانراوە، چەمكی سیكۆلار (secular) بۆ یەكەمجار لەگەڵ واژوو كردنی رێككەوتنی و ستڤالیا (1648) بەكار هێنرا.
رێكەوتنەکە كۆتایی هێنا بەشەری هەڵگیرساوی ئایینی نێو ئەوروپا و سەرەتای دەركەوتنی دەوڵەتی نوێی نەتەوەیی “دەوڵەتی عەلمانیەت”، مانای گواستنەوەی بۆ دەسەڵاتگەلێكی نائایینی (بۆ دەسەڵاتی دەوڵەتی مەدەنی). واتای ئەم وشەیە لەسەردەستی جۆن هۆلیوگ 1817 – 1906ز بەرفراوانی زۆرتر بەخۆیەوە دی، چونكە ئەو بەم جۆرە پێناسەی عەلمانیەتی كرد كە بریتییە لە؛ بڕوا بوون بە توانای چاك كردنی باری مرۆڤ لە رێگا مادیەكانەوە بە بێ وەستان لەبەردەم پرسی ئیمان دا، ئایا بە ڕەزامەندی بێت یان بە بەرپەرچدانەوەی بێت. سەرەنجام تێرمێکە جگە لە میراتی سەدان ساڵە، بەرهەمی شەڕی نێوان رۆشنگەریی و رێنینسانسی ئەوروپییە دژی دەسەڵاتی هاوبەشی نێوان پادشا و کلێسا بەرهەمی ئەقڵیەتی سەدان ساڵ بیرکردنەوە و ئەزموونی شەڕ و ئاژاوە و ستەم و چەوساندنەوەی ئاشکرای خەڵك بووە لەلایەن دەسەڵاتدارێتی زۆربەی جار هاوپەیمانی نێوان پادشا و قەشەکان.
جیابونەوەی مەزهەبی پرۆتستانتی وەک باڵێکی رەخنەیی فرە رەهەندی چاکسازی لە ئایینی دایک (مەسیحی کاثۆلیکی) ، ململانێ و ناکۆکی تووندی مەزهەبگەریی لەگەڵ خۆیا هێناو رۆژدوای رۆژ فراوانتر ئەبو تا وای لێهات سەراپای ئەوروپای گرتەوە و لەئەنجامدا لەساڵی۱٦۱۸ز شەڕی مەزهەبی لە نێوان (لایەنگرانی هەردوو مەزهەبدا) ئەوروپای خستە شەڕێکی خوێناوی وماڵوێرانکەرەوەکە لە مێژوودا بەشەڕی (۳٠) سی ساڵەی مەزهەبی نێوان کاتۆلیک و پرۆتستانتەکان ناسراوە و لەساڵی۱۹٤۸ ز بەپێی رێککەوتنامەی ویستڤالیا کۆتایی پێهات . هەرچەندە ئەم شەرە زیانێکی گەورەی مرۆیی و مادی بەئەوروپا گەیاند و رەوتی پێشکەوتن و شارستانی دواخست و ئاڵۆزی و پەشێوی بڵاوکردبۆوە کەچی لەگەڵ ئەوەشدا بەندەکانی رێککەوتنامەی و ستڤالیای ساڵی۱٦٤۸ز ئەم خاڵە گرنگانەی لێکەوتەوە کە کاریگەری زۆری لەسەر کۆی پرۆسەی سیاسی و دەسەڵات و دەوڵەت و پەیوەندیە سیاسی و هەروەها فاکتەرێکی گرنگ بو لە دارشتنی سیاسەت و دەرخستنی دەوڵەت وەک تاکە بکەری یاسایی و بریار دەر و چالاک لە پەیوەندییە سیاسیە نێو دەوڵەتیەکان و پەراوێزخستنی دامەزراوە دینی و پیاوانی دینی لەو نێوەندە گرنگە دپلۆماسی و سیاسی و پەیوەندیە نێودەوڵەتیانەدا کە جەختی تەنها لەسەر رۆڵ و پێگەی دەوڵەت و حوکمداری دەسەڵات ئەکردەوە لە رێکخستنی پەیوەندی نێوان خەڵک و خەڵک لەلایەک و خەڵک و دەسەڵات لەلایەکەی ترەوە.
هەروەها ئەو رێککەوتنە بوە هۆی ئەوەی زۆرێک لە تاکەکانی کۆمەڵگە بەرەو خوێندن وفێربونی زانست وزانیاری و فەلسەفە بچن و کۆتایی بە قۆرخکاری لاهوتیەت هێنا و ئازادی و سەربەخۆیی لە پرۆسەی خوێندن و ئازادی بیر لەتەواوی ئەوروپادا بڵاوبۆوە، ئەگەر پێشر پەیوەندی سیاسی و دینی تەنها لەنێوان خێزانە دەسەڵاتدار و پیاوانی ئایینیدا بوبێت دوای ئەو رێککەوتنە ئەو پەیوەندیە رێکار و ئاستێکی دیپلۆماسی و نێودەوڵەتی وەرگرت و روخسار و مۆرکێکی شارستانی و دامەزراوەیی دوور لە دەسەڵاتی دینی و دەستێوەردانی دینی بەخۆیەوە بینی.
و کەنیسە لەوبوارەشدا پەراوێزخرا وپێگەیەکی گرنگی لەدەستدا جگە لەوەش بەندەکانی رێککەوتنەکە بوە هۆکاری ئاشکرابونی کۆمەڵێ داواکاری و وتە و بۆچونی خورافی و ساختەکاری و نا ڕاستی پیاوانی ئایینی، کە پاشاکان چیتر ئامادە نەبوون گوێیان لێ بگرن و بەگرنگیان دابنێن، بەڵکو بە پێچەوانەوە پاشاکان لەگەڵ پرۆسەی سیاسی و پتەوکردنی دەسەڵات و بنەماکانی سیاسەتی نوێ و گرنگی بیری نوێ و بەگەر خستنی ئەقڵ و زانست و زانیاریدا بوون لە هەمو بوارەکانی ژیاندا، بەمەش کرانەوەو ئازادی زیاتر و بوە هۆی جوڵاندنی فکر و ئەقڵی مرۆڤ و هاندانی پرنسیپی گفتوگۆ و موناقەشە لە پێناو گەیشتن بە راستیەکان لە هەر شێوەیەکدا بێ ، هەروەها جەختی لەوە کردەوە کە بەرژەوەندی گەل لەسەرووی بەرژەوەندی هەمووان و پیاوانی ئایینیشەوەیەو ئەبێ بیرو باوەڕەکان لەوەیا چڕ بکرێنەوە بۆ بنیاتنانی دەوڵەتێک کە مافەکانی هەموان لە خۆ بگرێت و تیایدا جێگەی هەموان ببێتەوە.
ئەوانەی بەدواداچوون دەکەن و بە هێمنی بیر دەکەنەوە تێدەگەن و دەزانن عەلمانیەت دین و ئایدیۆلۆژیا نییە و دژی هیچ دینێكیش نییە وەك پرەنسیپ، جیا لەوەی شێوازێکی حوکمڕانییە رێگا نادات دین یان هەر بیرکردنەوەیەکی هاوشێوەی، ببێت بە سەرچاوەی سەرەکی ژیانی سیاسی و یاسایی، دژی خۆسەپاندنە بەناوی دین یان هەر بیروباوەڕێکی ئایدیۆلۆژی، زیاتر بایەخ بە پرسی ژیانی مرۆڤ دەدات وەك لە بابەتەکانی تر، هەروەها بایەخ بە پرسە ماددییە بەرجەستەبووەکان دەدات لەجیاتی خۆسەرقاڵکردن بە بابەتە غەیبییەکان. ئاشکرایە عەلمانییەت دژی بەرژەوەندییە کەسی و تایبەتییەکانە، هەروەها دژی ئەوانەیە کە بەناوی دیموکراسی و ئازادی و وڵاتپارێزی و نەتەوەپەرستییەوە خەریکی خۆسەپاندن و گەندەڵکاری و دزی و تاڵانی و قازانجە تایبەتەکانیانن لەسەر حسابی بەرژەوەندی گشتی، عەلمانیەت وەك شتێکی ئەپستراکت مەزەندە ناکرێ، بەڵکو شایانی نوێبوونەوە و گونجاندنە بەگوێرەی بارودۆخی ئەو وڵاتەی کە پەیڕەوی دەکات، بەواتایەکی دی هەڵگری ئەو شوناسە نییە کە دنیابینی ئایینی و سیاسی ئەو ناوچە دواکەوتووەی خۆمان پێی دەبەخشن، ئەوە نییە هەر هیزێك دینی نەبوو عەلمانییە، و هەر کەس و هێزێکیش دینداربوو دژی عەلمانییەتە.
ئەوانەی کە پێیانوایە عەلمانیەت یەکسانە بە ئیلحاد و بێدینی هەر دەستەی دینین، کە دین بۆمەبەستی سیاسی یان بۆ بەرژەوەندی تایبەتی خۆیان بەکاردەهێنن، بۆ نموونە لەو کتێبەی کە بەناوی “ئینسکلۆپیدیای عەرەبی جیهانی” لە عەرەبستانی سعودییەدا دەرچووە عەلمانیەت وەك بەشێك لە (رەوتی بێدینی) وەسفکراوە، ئاشکرایە لەژێر کاریگەری سیاسەتی ئەو دەوڵەتەوە نووسراوە، هەرچەندە بناغەی هاتنە ئارای عەلمانیەت زۆر بە تووندی بەستراوەتەوە بە لە یەکترجیاکردنەوەی دین و دەوڵەت، بەڵام لەراستیدا تا ئێستا تێگەیشتنی باو لەم بارەیەوە لە کۆمەڵگا دواکەوتووەکاندا بریتییە لەوەی ئەو چەمکە تەڵەیەکی رۆژئاواییە دژ بە هەر هەوڵێك بۆ بەردەوامیدان بەو تێگەیشتنە، لێرەدا دەبێ بپرسین ئایا ئەم جیاکردنەوەیە بۆ ئەوەیە کە دین لە ناو کۆمەڵگادا دەربکرێت، وەك ئەوەی کە رەوت و ئاراستە دینییەکان پڕووپاگەندەی بۆ دەکەن یان ئەوەیە کە تەنها رێگە لە پیاوانی ئایینی بگرێت کە دەستێوەردان نەکەن لە دەوڵەت و کاروبارە سیاسییەکان.
راستییەکەی ئەوەیە عەلمانیەت دەرکردنی دین نییە لەناو کۆمەڵگا، بەڵکو دوورخستنەوەیەی دینە لە دەستێوەردانی سیاسی و ئیداری لەناو دەوڵەتدا، دەستورێكی عەلمانی و بێلایەن و خاڵی لە هەر ئایدۆلۆژیا و مەزهەب و ئایینێكی دیاریكراو بۆ كۆمەڵگەی ئێمە پێداویستیەكە كە هیچ گومانێك هەڵناگرێت كۆمەڵگە و تاكەكانی لە توندڕەوی و سەپاندن و دیكاتۆریەت دەپارێزێت.
