“ڕازونیازی نیشتیمان، لە فەرهەنگی هۆنراوەكانی (ئاسۆ)ی شاعیردا”
“دەروازە”
ئاسۆی شاعیر، كوڕی سەردەمێكی تایبەتە كە تیایدا دۆخی سیاسی و كۆمەڵایەتی كوردستان بە قۆناغێكی تایبەتدا گینگڵی داوە. لەلایەك لەسەر ئاستی جیهان ئاكامە شوومەكانی جەنگی جیهانی دووەم قەیرێك قوربانی مەینەتی پێشكەش بە مرۆڤایەتی كرد. لەلایەكی تر بەهۆی ناجێگیری دۆخی سیاسی كوردستان و میراتی جەنگی جیهانی یەكەم و بێ بەشكردنی كورد لە مافەڕەواكانی و بەڕەوا نەبوونی كیانێكی ئازاد و سەربەخۆ بە كورد و داگیركردنی خاك و ئاوەكەی و درێژەدان بە شۆڕش و خەبات و بەرخودان. هەر لە سەردەمی شێخ مەحمود و دامەزراندنی ئێراقی نوێ و لكاندنی بە زۆرملێی خاكی كوردستان بەو دەوڵە عەرەبیەوە. بگرە هەتا ساڵانی دوای جەنگی جیهانی دووەم و گۆڕانكارییە، یەك لەدوایەكەكانی ئێراق و ناوچەكە. بەردەوام میللەتی كورد لە چەوساندنەوە و بارودۆخیكی سیاسی و كۆمەڵایەتی ناسەقامگیر و دواكەتندا بووە.
هەربۆیە شینی زۆرێك لە شاعیران و ئەدیبانی كورد لەو عەسرەدا ئاوێزان بووە بە واقیعەكە. شاعیرانی ئەو دەمە بە قەڵەم و هەست و ئەندێشەیان لە سەنگەری شۆڕشی مەشخەڵداری ڕێگای ئازادی نەتەوەكەیاندا بوونە و هەستی بەرەنگاری و یاخیبوونیان تیكەڵ بە كەرەستە شیعریەكانیان كردووە و لەلایەك ئەركی وشیاری و كۆمەڵایەتی، بۆ بێداربوونەوەی میللەت لە دواكەوتوویی و نەزانی، لەلایەكی تر ئەركی نەتەوەیی و بەرەنگاریان لە ئەستۆگرتووە. شاعیران لە پاڵ مەبەستە شیعریەكانی تردا، زۆرێك لە دەقە شیعرییەكانیان بۆ خزمەتی دۆزی ڕەوای نەتەوەكەیان و جۆشدانەوەی شۆڕش و داینەمۆی گۆڕانكاری و خەون بینین بە داهاتوویەكی باشتر بۆ نیشتیمانەكەیان وێناكردووە. زۆرجار لەم قۆناغەدا بۆ بڕینی تخوبەكانی سانسۆركردن ڕەمز و سیمبوڵیان بەكارهێناوە.
ئاسۆی شاعیریش، كوڕی سەردەمێكی تایبەتە و سوارچاكێكی ئەو مەیدانەیە و لە ژیانیدا بە قۆناغی تاڵ و تفتی پڕ لە مەینەتی و كوێرەوەرییدا گوزەری كردوە. ئەو لە ڕۆژگاری جیاوازدا ژیاوە تەمەنی زارۆیی لەناو داگیركاری ئینگلیز و شۆڕشی شێخ مەحمودی حەفیدزادە و سمكۆڵانی ئەسپ و دواكەوتوویی كۆمەڵی كوردەواریدا، هەر بە هەتیوی بەسەر بردوە. كە گەورەش بوو نە ئێراقی نوێ و نەكورسی پاشا، نەبوون بە فریادرەس بۆ شاعیر و دۆزی نەتەوەكەی. نەك هەر ئەوە كاتێك ڕەوڕەوەی چەرخی زەمانە وەرچەرخا و زەمانی پاشایی گۆڕا بە كۆماری بە ئومێدی گەڕانەوەی ماف و سەربەخۆیی، هەمووان لە چاوەڕوانیدا بوون، بە ئومێدی دەروویەكی خێر و كرانەوەی گرێكوێرەی بەختی كورد. كەچی ئەم دەورەش لە بەختی كوردا هیچ كارە بوو، بۆیە ناچار ئاسۆ، وەك زۆرێك لە شاعیران و ئەدیبان و خوێنەوارانی هاو عەسری خۆی، لە پاڵ دونیای ئەدەب و شیعردا، وەك بیدارێكی وشیار و كارەكتەرێكی نیشتیمانپەروەر بەشداری سیاسی كردوە بە دروشم. لە پێناو توڕدانی بارودۆخی سیاسی و كۆمەڵایەتی، وشە و ئەدەب و فیكر و خامە و شۆرش وخەباتی چەكداری كردوە بە یەك پاكێچ لەژێر سایەی خەباتی ڕزگاری خوازی نەتەوەكەیدا لە تێكۆشاندا بووە. خۆی و شیعری قاچاخ بوون و لەوپێناوەدا سەرگەردانی و دەربەدەری زۆری بینی هەتا بە ئاخ و داخ و ئاواتی سەربەستی و سەربەخۆییەوە سەری نایەوە.
“ژیاننامەی شاعیر”
شاعیر ناوی تەواوی “محەمەد جەبار قادر”ە، ناسراوە بە “شێخ محەمەد شێخ جەبار جەباری”. نازناوی شیعری و ئەدەبی “ئاسۆ” بووە. بنەچەی بنەماڵەكەیان دەگەڕێتەوە بۆ گوندی کوڵەبانی ناوچەی جەباری. بەڵام دوای ئەوەی باوباپیرانی گوندی شێردەرە دەکڕن، لە گوندی كوڵەبانەوە هەوار دەگوێزنەوە بۆ گوندی “شێردەرە” و ئەوێ دەكەن بە خانەخوێ و لەوێدا هەوار هەڵدەدەن و نیشتەجێ دەبن. شاعیر لە ساڵی (١٩٢١ز) لە گوندی “شێردەرە” چاوی بەدونیا هەڵهێناوە و لەوێ لەدایكبووە. هەربۆیە شۆرەتی شاعیر لە كایەیی سیاسیدا بە “شێخ محەمەدی شێردەرە” ناوبانگی دەركردوە. كاتێك “ئاسۆ” كۆرپەیەكی تەمەن دووساڵان دەبێت، “شێخ جەبار”ی باوكی بە دەستی لەشكری ئینگلیزەكان شەهید دەكرێت. لەغیابی بێ باوكیدا، دایكی كە ناوی “ڕەحمە لەتیف”ە، ئافرەتێکی خواناس و دونیا دیدە و مەرد دەبێت و دادەنشێت بە دیار بەختی كوڕەكەیەوە ئەركی پەروەردەكردن و بەخێوكردنی دەگرێتە ئەستۆ. لە ساڵی (1930ز) لە تەمەنی (9)ساڵیدا شێخ محەمەد دەنێرێتە بەرخوێندن لە حوجرەی گوندەكەیان لای مەلای گوندی شێردەرە. لەوێ كتێبە ئاینییەكانی ئەو سەردەمە دەخوێنێت و بەهۆی زیرەكی و لێهاتووی بە ماوەیەكی كەم قورئانی پیرۆز خەتم دەكات ودواتر بەوەشەوە ناوەستێت بۆ تێرئاوكردنی دەرونی لە كانیاوی زانست و زانیاری لە ساڵی (1932ز)، ڕەحمە خانی دایكی دەینێرێت بۆ شاری كەركوك لەوێ دەچێتە بەر خوێندن و لە یەكێك لە قوتابخانەكانی ئەو دەمەی شاری كەركوك درێژە بە كاروانی خوێندن و فێربوون دەدات. هەتا ساڵی (1935)، تا پۆلی “سێ”ی سەرەتایی دەخوێنیت پاشان بەهۆی جەوری زەمانە و نەبوونی و دەست كورتییەوە قوتابخانەكەی و شاری كەركوك بەجێدەهێڵێت و دەگەڕێتەوە بۆ گوندەكەی خۆیان بۆ دەستەكەوتنی بژێوی ژیانی بە كاری كشتوكاڵیەوە خەریك دەبێت. جیالەوەی كە شاعیر جوتیارو رەنجبەری ماڵی خۆی بووە، ناوبراو كەسێكی دیاری كۆمەڵایەتی و سیاسی و رۆشنبیری ناوچەی جەباری و پارێزگای كەركوك بووە.
لەڕووی باری خێزانیەوە شێخ موحەمەد لەژیانیدا سێ جار هاوسەرگیری كردوە و دووان لە ژنەكانی لە شێخەكانی بەرزنجە و ئەوی تریان لە شێخەكانی تاڵەبانی بووە. لەو سێ ژنە (9) كوڕوكچی بووە. بەناوەكانی (فاروق، نەوازد، دڵشاد، نەجات، سالار، هاوار، شێركۆ، سمدار، سەیران). شاعیر دوای مودەتێك ژیانكردن و بەسەربردنی تەمەنێك لە تاڵی و تفتی و شیرینیەكانی ژیان دواجار لە ڕێكەوتی (8/12/1984) لە شاری کەرکوك بە نەخۆشی جگەر كۆچی دوای کردوە و ڕاز و نیازەكانی بردە ژێر گڵەوە و گۆڕستانی شێخ محێدینی کەرکوك بووبە ئارامگە و هەوارگەی هەتاهەتایی و لەوێدا بە خاك سپێردراوە.
“ژیانی كۆمەڵایەتی”
“محەمەد جەبار جەباری” لاوێکی ژیرو چاپوك و خاوەن پەیوەندییەكی پتەوی كۆمەڵایەتی و كارەكتەرێكی دیاری ناوچەی جەباری و شاری كەركوك بووە و پەیوەندی و نێوانی لەگەڵ پیاوە ناسراوەکانی ناوچەکە و بەرپرسانی ئەو کاتەی حکومەت خۆشبووە. جگەلە خەڵكی ناوچەكەی لەگەڵ كەسایەتییە كۆمەڵایەتی و ئایینی و ڕۆشنبیرەكانی کەرکوك و دەوروبەری و پەیوەندی باشی هەبووە لەوانە (شێخ عەبدولڕەحمانی شۆریجە، شێخەکانی قادرکەرەم و کەسنەزان، شێخەکانی بەرزنجە و تاڵەبانی و ئاغاکانی هەمەوەند، مەلا جەمیل ڕۆژبەیانی، مەلا مەجیدی قوتب، شێخ حەمە ساڵحی کڵێسە، دارا بەگی داودە، شێخ ڕەوفی هەنجیرە و….هتد).
لەبەرئەوەی ماوەیەك لە كەركوك ژیاوە بۆیە بەدەرفەتی زانیوە پەیوەندیەكی هاوسەنگ لەنێوان نەتەوە جیاوازەكانی شارەكە لە كورد و عەرەب و توركمان دروست بكات. هەربۆیە هاوڕێیەتی و پەیوەندی لەگەڵ پیاوە ناودارەكانی تورکمانی کەرکوك و هەروەها لەگەڵ كەسایەتی و سەرۆك هۆزە عەرەبەکانی حەویجە و بەیاتدا هەبووە. هەروەها شاعیر بەهۆی فراوانی پەیوەندییە كۆمەڵایەتیەكانی و پێگە كۆمەڵایەتییەكەی بەشداری لە ئاشتەوایی كۆمەڵایەتیدا كردوە لەنێوان پێكهاتە جیاوازەكانی شارەكەدا، بە نموونە لەوسەردەمەی کێشە دەکەوێتە نێوان کورد و تورکمانەكان لە شاری کەرکوک. شێخ موحەمەد شێخ جەبار جەباری بە حوکمی ئەوەی پەیوەندی کۆمەڵایەتی باشی لەگەڵ پیاوەماقوڵ و کەسایەتی تورکمانەکان هەبووە وەک: محەممەد سەید مەجید کە ئەوکات سەرۆکی ژووری بازرگانی کەرکوک بووە وعەباس ئاوچی و حاجی حەسەن نەجم و ماڵی نەفتچیەکان. توانیویەتی كێشەكە لەنێوان كورد و توركمانەكان کۆتایی پێبهێنێت و ڕۆڵی گەورەی لە ئاشتەوایی نێوان کورد و تورکماندا بینیوە.
“ژیانی ئایینی”
شێخ محەمەد شێردەرە لەناو خانەوادەیەكی ئاینپەروەر لە دایك بووە و هەربە منداڵی دایكی دەینێرێتە لای “مەلا حەمید” مەلای گوندەكەیان بۆ خوێندنی ئایینی لە حوجرە. چونکە ئەو کاتە ئەوە باو بووە، کە لەبری نەبوونی قوتابخانە لە زۆر جێگا بەتایبەت لە گوندەكان منداڵ دەنێردرایە بەر خوێندنی ئاینی لە حوجرەكان. شاعیر هەرزوو ئاوێتە بە خوێندنی ئایینی دەبێت و بە ماوەیەكی كەم قورئانی پیرۆز خەتم دەکات و لە زانستە ئاینیەكان بەهرەمەند دەبێت، بۆیە لە زۆر مەسەلەی ئایینیدا پرسی پێ کراوە. جارێکیان لە مەسەلەیەکی تەڵاقدا، مەلا مەجیدی قوتب نامە بۆ زۆر خوێنەوار و زانای ئایینی دەنێرێت و داوایان لێ دەکات کە بیروبۆچوونیان بنێرن لە سەر بابەتی تەڵاق و بۆ حەلی ئەو مەسەلەیە، دوای وەڵام دانەوە کۆمەڵێك لە خوێنەواران و زانایان، لەناویاندا شێخ محەمەد شێخ جەبار، دواجار بیروبۆچوونەکەی شێخ محەمەدی لا پەسەند دەبێت. بۆیە مەلا مەجید سوپاسنامەیەك دەنێرێت بۆ شێخ محەمەد و دەست خۆشی لێ دەکات بۆ بیروبۆچوونەکەی. تێدا نووسیبووی (بۆ جەنابی مەعالی شێخ محەمەدی شێردەرە…هتد). هەروەها شێخ محەمەد پەیوەندییەكی پتەوی ئایینی لەگەڵ شێخەكانی بەرزنجە و شێخەكانی قەرە چێوار لە قادركەرەم و شێخەكانی كەسنەزاندا هەبووە. بە تایبەت “شێخ عەبدولڕەحمان شۆرجە”، كە كەسایەتیەكی ئاینی ناسراوی ناوچەی كەركوك بووە و خاوەن پایە و تەكیە و حوجرە و مەدرەسەی زاستی بووە ڕۆڵێكی گەورەی هەبووە لە بووژانەوەی زانستی ئاینی و شەرعی لە ناوچەكەدا. شاعیر دۆستیكی خۆشەویستی شێخ عەبدولڕەحمان بووە. شێخ عەبدولڕەحمان شۆرجەش نزای ئەوەی بۆ كردووە كە (خودا بیان كاتە بەهەشتەوە و پێكەوە بەهەشتیان پێ عەتا بكات). هەروەها شاعیر لە ژیانیدا سێ جار سەردانی ماڵی خودای كردووە و فەریزەی حەجی بە جێهێناوە و سێ حەجی كردوە.
“ژیانی ئەدەبی و ڕۆشنبیری شاعیر”
شێخ موحەمەد شێخ جەبار جەباری، سەرەتای شیعر نووسینی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی (1945ز)، وەك پیشتر ئاماژەی پێكرا نازناوی شیعری و ئەدەبی “ئاسۆ” بوو. سرووشتی جوانی ناوچەی جەباری و تۆبۆگرافیا جیاوازەكەی لە گرد و بان و شاخ و دۆڵ و چەمەكانی دەبێتە ئیلهام بەخشی شیعرەكانی و مەلای جەباری دەبێت بە ڕابەری و چێژگەی شیعریشی لە گۆڤاری (گەلاوێژ)ەوە بە پایان دەگات، هەروەك خوێنەرێكی بەردەوامی گۆڤارەكە بووە و بەتاسەوە لە چاوەڕوانی دەرچوونی ژمارەكانی گەلاوێژدا ماتڵ بووە. هەموو ژمارەكانی گۆڤارەكەشی هەبووە. هەروەها ڕەنگدانەوەی ژیانی پر لە كولەمەرگی و مەینەتییەكانی ناو كۆمەڵی كوردەواری دەكات بە كەرەستەی شیعرەكانی و هاوار و داد لە دەست دەردی كوشندەی نەخوێندەواری لە شیعرەكانییدا بەیان دەكات. ئەدەب بەگشتی و شیعر بەتایبەتی دەكات بە بزوێنەری هەستی بەرەنگاربوونەوەی داب و نەریت و دیاردە دزیوەكانی ناو كۆمەڵگەكەی. ویستوویەتی لەو ڕێگەیەوە بزاوتێكی هۆشیاری و ڕۆشنبیری و پێشكەوتنخواز لەدونیای ئەوكاتەی كۆمەڵگەكەیدا پەرە پێبدات. هەروەك شیعر لای ئاسۆی شاعیر تەنها (ڕازونیاز)ێكی ئاشقانە و ئەویندارانە و هەستیكی لیریگی نییە، بەڵكو ئامرازێكە بۆ بێداركردنەوەی میللەتەكەی و توڕدانی نەزانی و خستەڕووی دەردەكانی ناو كۆمەڵی كوردەواری و جۆشدان و نۆرمالیزەكردنەوەی هەستی نەتەوایەتی.
دیارنییە شاعیر لە تەمەنی چەند ساڵییەوە دەستی بە شیعرنووسین كردوە، بەڵام ئەوە ڕوونە كە لە شیعركانییدا شاكارێكی ناوازەی ئەدەبی خوڵقاندەوە بەجۆرێك ئەگەر نازناوی “شاعیری چەوساوەكان” بە “قانعی شاعیر” نەدرابایە، بێگومان ئەو مەقام و نازناوە شایان بە “ئاسۆ”ی شاعیر دەبوو. هەروەك ستایلی شیعری و فۆڕمی زمان و مەبەستە شیعریەكانیشی لە “قانعی” شاعیرەوە نزیكە. بەجۆرێك دەڵی هەردوو شاعیر بۆیەك مەبەست شیعریان نووسیوە لە دوو پەنجەرەو و دوو ڕوانینی جیاوازەوە گوزارشتیان لە خەم و مەینەتیەكانی میللەتەكەیان كردووە. شاعیر جگەلە زمانی کوردی، زمانەكانی عەرەبی و تورکمانی بە باشی زانیوەو لەگەڵ کەمێك فارسی. بەڵام هیچ نووسین و بەرهەمێکی بە زمانەكانی تر جگەلە كوردی لەبەردەستدا نییە. لەگەڵ ئەوەشدا “ئاسۆ” فرەبەهرە و قەڵەم بەدەستێكی چالاكبووە. وادەردەكەوێت جگەلە نووسینی شیعر، چیرۆكنووس و چیرۆكخوانێكی بەتواناش بووبێت. ئەگەرچی بەهۆی ئەو دەردەسەری و مەینەتیانەی كە لە ژیانیدا بینویەتی زۆرێك لە دەستنووس و شیعر و چیرۆكەكانی لەناوچووە. ئەوەتانێ نەجاتی كوڕی “ئاسۆ”ی شاعیر، ئەوە دەگێڕێتەوە؛ كە ئەم هۆزانڤانە بە سەلیقەیە سەرباری نووسینی شیعرو چیرۆك، وێنەکێشێكی زۆر بە تواناش بووە. وەك “ئاسۆ” خۆی باسی كردووە، کاتێك لە قوتابخانەی سەرەتای بووە وێنەی بۆ هاوڕێکانی کێشاوە، بۆ ڕاییكردنی بژیوی ژیانی تەلەبایەتی بە (2) فلسی ئەو کاتە پێی فرۆشتوون.
هەورەها ئەو كورەی شاعیر ئاماژە بەوەیش دەكات؛ “باوکی چەند بەرهەمێکی تری شیعرو چیرۆکی ئامادە بووە بۆ چاپ، بەڵام بە داخەوە لەگەڵ کۆمەڵێك نامە و دەستنووس و کتێبی تری بە نرخدا لە ناوچوون، هەموو دەستنووسەكانی لای من بوون، لە ساڵی (1974)دا کاتێك نێوانی کورد و حکومەتی ئەوكاتی ئێراق تێكچوو. من و نەوزادی برام لە یەکێتی قوتابیانی کوردستان بووین. لە ڕێكەوتی (8\3\1974)، کەرکوکمان بەجێهێشت و چووین بۆ چەمچەماڵ. دراوسێکانمان بە داپیرە(نەنک)میان ووتبوو، نەوەك حکومەتی ئەوكاتەی ئێراق ماڵەكەتان بپشكنن، بۆیە ئەگەر مناڵەکانتان وەرەقە و كتیب و شتیان هەیە لە ماڵەوە دایان ناوە لەناویدە با دەستی بەسەردا نەگرن. نەنکیشم چی کتێبی من هەبوو لە ناویاندا دەستنووسەکانی باوکیشم بە (2) دەستنووسی دیوانی شیعری، كە ئامادەبوون بۆ چاپ بە ناوەكانی (ڕێگای ڕاز)، (بۆ هەوراز) و دەستنووسێكی (كورتە چیرۆك) بە ناوی (سووتان). دوو نامەی بە نرخی (مامۆستا جەمیل ڕۆژیەیانی) و (مامۆستا مەجیدی قوتب) كە بۆ باوكمیان نووسیبوو. نەنكم هەرهەمووی سووتاندبوو. نامەکەی مامۆستا مەلا جەمیل ڕۆژبەیانی و ماموەستا مەلا مەجیدی قوتبیشی تێدا بوو.
شاعیر لە یەكێك لە شیعرەكانی دەستنووسی كتێبی فەوتاوی شیعری (بۆ هەوراز)، بەناوی (بۆ هەوراز ئەچم)دا دەڵێت:-
بۆ هەوراز ئەچم بۆ هەوراز ئەچم بەرەو سەربەرزی و سەر فراز ئەچم
ترس و تۆقانــــــدن کارم تێ ناکا بۆ تێكشـــــــــکاندن شای شابــاز ئەچم
دیارە مەبەستی لە شاباز ئەو داڵە بوو، کە کاتی خۆی لە کاتی دەسپێکردنی تەلەفزیۆنی ئێراقی، تا کاتی داخستنی دەردەچوو. خەڵكی دەیانوت لە داڵەوە بۆ داڵەکە. شای شابازیش مەبەستی لە حکومەتی ئەو کاتەی ئێراق بوو. شاعیر لە شیعرێكی دەستنووسی دیوانی فەوتاوی (ڕێگای ڕاز). لە شیعری (گوڵ و دڕك)دا، سەرەتا باسی گوڵ دەکات کە بەداخەوە لە یادم نەماوە، دواتر دەچێتە سەر دڕك و دەڵێت:-
بەڵام دڕك هـــــەر لە بڕك
کـــە بوەرێ بەر چاو کــەوێ
نووك خۆی وەك ئەڵماس تیژ ئەکا
بۆ چەقاندن لە دەست و پا
دەست و پای کێ؟
دەستی پاڵا و دەستی جووتیار
یا دەستی کیژۆڵەی نازدار
لە دەسکەنە و لە کۆڵەدار
ناوی شومی وا لێ دەنێن
بە بەد ئەڵێن دڕکی بەر پێـم
ئەو كوڕەی شاعیر سەبارەت بە دیوانی (ڕاز و نیاز) و وێنەی سەر بەرگەكەی بۆ دیزاینی دیوانە شیعریەكەی ئاماژە بۆ ئەوە دەكات؛ “زۆر چاکم لەبیرە ئەو کاتەی باوكم وێنەی سەر بەرگی دوانە شیعریەكەی (ڕاز و نیاز)ی دەکێشا، لە گوندەكەی خۆمان بوو لە (شێردەرە). ئەو دەمە من قوتابی ناوەندی بووم لە کەرکوك، بەڵام بەهۆی پشووی هاوینەوە گەڕابوومەوە بۆ گوندەكەمان. بۆیە من لە شێردەرە بووم. بەردەم ماڵەکەمان باخ و باخات بوو، کەپرێکمان هەبوو لە ناو باخەكە. باوکم لەژێر ئەو کەپرەدا ئەو وێنەیی کێشا، کە وێنەی کچێکە باوشی کردووەتە شاخێك. باوكم دەیگوت: (هەموومان وەك ئەم کچە ڕازونیازی خۆمان هەیە. واتە ئەمیش ئاواتێکی هەیەو هیوا دەخوازێت، ئەو ئاواتەی بێتە دی. باوشکردنی بە شاخەکەدا نیشانەی دەربڕینی ڕازونیازەکانێتی”.
دیوانی شیعری (ڕاز و نیاز)ی ئاسۆی شاعیر، لە ساڵی (1969)دا لە چاپخانەی (ڕاپەڕین)دا چاپكراوە و لە دووتوێی (60) لاپەرەدا بە قەبارەی (A5)، واتە (نیو ئەیفۆڕ) بڵاوكراوەتەوە. جگەلە پێشەكیەكی كورت، كە لەلایەن “عەبدولجەبار جەباری”یەوە نوسراوە. دیوانی (ڕاز و نیاز) لە (32) تێكستی شیعری پێكهاتووە. شاعیر لە لاپەڕەی پێشكەشكردنی دیوانە شیعرییەكەی دا دەنووسێت: ئەم بەرهەمە پێشكەشە بەو (چاك پەروەرانەی كە هەمیشە بە درێژایی ژیان هەوڵ و كۆشش ئەدەن بۆ بژاردەی دروست و نەهێشتنی ڕەوشتە نەگونجاوەكانی ناو كۆمەڵی كوردەواری). هەروەها ئەم دیوانە شیعرییە، یەكەم كتێبی كوردییە كە لە كەركوك لە ساڵی (1969)، واتا لەگەڵ بڵاوبوونەوەیدا، لەلایەن دەزگای ئاسایش(ئەمنی) ئەوكاتەی كەركوكەوە كۆدەكرێتەوە و دەسووتێنرێت، بە تۆمەتی ئەوەی لە دیوانەكەدا شیعری بۆ سەربەخۆیی وتووە و بە شیعر (ئاواتی) بۆ سەربەخۆیی كوردستان خواستووە.
“ڕۆڵی محەمەد شێخ جەبار شێردەرە لە شۆڕش و کایەی سیاسیی دا”
میللەتی كورد هەرلە مێژەوە لە پێناو ئومێدی سەربەخۆیی و گەیشتن بە سەرفرازیدا، بەردەوام لە گیانبازیدا بووە. ئەو سەردەمەی شاعیر تێیدا ژیاوە، بەشێك بووە لە كوانووی سەرهەڵدانی شۆرش. شاعیریش وەك مەشخەڵدارێك و گەنجیكی بەئاگا و نیشتیمانپەروەر كارەكتەرێكی چالاكی ڕووداوە سیاسیەكانی سەردەمەكەی خۆی بووە. لەمەیدانی تێكۆشاندا وەك سوارچاكێكی بەئەمەك بۆ سەربەستی گەلەكەی قوربانی بە ماڵ و ژیانی خۆیداوە و لە كۆری خەباتدا بۆ ساتێكیش دوانەكەوتووە. هەروەك شاعیر یەكێك بووە لە ئەندامە چالاكەكانی حزبی (هیوا) و لە سەرەتای دامەزراندنێوە دەستی کردوە بە کارکردن لەگەڵ ئەو حیزبەدا و بەردەوم بووە تا ڕاگەیاندنی (پارتی دیموکراتی کورد) لە ساڵی (1946). هەر لەو کاتەدا (مەلا جەمیل ڕۆژبەیانی) کە پێکەوە لە حیزبی هیوا بوونە، نامەیەک بۆ “ئاسۆ” دەنێرێت و دەڵێت؛ “حەمە ئەوا پارتێکی تازە ڕاگەیەنرا و خۆت ڕێكبخە بۆ کارکردن”. دواتر لە ساڵی (1953) ناوی ئەو پارتە دەگۆڕێت بۆ (پارتی دیموکراتی کوردستان).
شاعیر، چوون خوێنەوارێك و مرۆڤێكی وشیارو بێدار، هەربەوەشەوە نەوەستاوە كە وەك ئەندامێك و قەڵەم بەدەستێك ڕۆڵ ببینێت لە كۆڕی خەبات و شۆڕشدا، بەڵكو لە سەرەتای (شۆڕشی ئەیلول)ەوە چەكی مەردایەتی دەكاتە شان و دەبێتە (پێشمەرگە). لە ژیانی سیاسیدا چەندین بەرپرسیاریەتی لە ئەستۆدا بووە. چ وەك کادیر و بەرپرسی ناوچە، كە بەرپرسیاریەتی هەریەك لە ناوچەكانی (دوز، چەمچەماڵ، شوان)ی وەرگرتووە. دواتر بەهۆی لێهاتووی خۆیەوە بووەتە ئەندامی لقی (سێ)ی كەركوكی پارتی دیموکراتی کوردستان. پاشان دوای ئەوەی کە عومەر شەریف بەرپرسی ئەو کاتەی لقی (سێ)ی كەركوكی پارتی دیموكراتی كوردستان و هاوڕێکانی شەهید دەبن. محەمەد شێخ جەبار جەباری شێردەرە بۆ ماوەیەك دەبێتە بەرپرسی لقی (سێ)ی كەركوكی پارتی دیموکراتی کوردستان. پاشان دەبێتە ئەندامی لێژنەی موراقەبە و تەفتیش لە مەکتەبی سیاسی پارتی.
هەروەها شاعیر لە چەندین کۆنگرەی (پ. د. ك) وەك ئەندام كۆنگرە بەشداری کردوە. لەوانە لە یەکەم کۆنگرەی (پ. د. ك) دوای ئینشیقاقی مەکتەب سیاسی ئەوکات کە لە تەمموزی ساڵی (1964) لە قەڵادزی بەسترا. وا بڕیار بوو کە ناوی پارتی بگۆڕێت، بەڵام لە سەر پێشنیازی “محەمەد شێخ جەباری شێردەرە” بۆ مەلا مستەفا بارزانی ناوەکە وەك خۆی دەمێنێتەوە. لەگەڵ ئەوەشدا بەهۆی بیروڕای سیاسی و بەشداری لە خەباتی ڕزگاریخوازی نەتەوەكەیدا شاعیر چەندین جارلەلایەن حکومەتی عێراقەوە تووشی ڕاوەدونان و گرتن و ئەشكەنجەدان بووەتەوە. بۆ نموونە لە ڕێكەوتی (11ی ئەیلولی ساڵی (1961)، لە شاری کەرکوک دەستگیرکراوە. چەندین جاریش لەو شارە و لە گوندەكەی خۆی دەربەدەر كراوە.
“تایبەتمەندی شیعرەكانی شێخ موحەمەدی شێخ جەبار”
1. لەڕووی ناوەڕۆكەوە.
أ. شیعری ئایینی: لایەنی ئایینی بەشێك لە شیعرەكانی ئاسۆی پێكهێناوە. بۆ كەسێك كە سەرەتای دەستپێكردنی ئەلف و بێی خوێندنی لە حوجرەوە دەستی پێكردبێت و لە بنەماڵەیەكی ئایینی چاوی بە دونیا هەڵهێنابێت و سێ جار لە ژیانیدا حەجی ماڵی خوای كردبێت، شتێكی ئاسایی كە ئەم هەستە ئایینیە تێكەڵ بە شیعرەكانی بكات. هەرچەندە شیعری ئایینی، جێنەخشی بەشێكی زۆر لە ئەدەبیاتی شیعری كوردییە و زۆرێك لە شاعیران لە چەندین ڕەهەندەوە گوزارشتیان لە حاڵ و دونیابینی خۆیان كردووە. جا چ شیعری عیرفانی بێت یان تەواشوح و پاڕانەوە و وەسف و ستایش. لە دیوانەكەی ئاسۆدا چەند دەقیكی ئایینی وەك (كردگارم، گلەیی و پاڕانەوە، شێخایەتیم، سكاڵای هاوڕێ كۆنەكەم…هتد) دەبینرێت. كە هەستی ئایینی تێیدا ڕەنگی داوەتەوە. هەروەك دەستپێكی دیوانە شیعرییەكەی (ڕاز و نیاز)ی بە شیعری (كردگارم) ڕازاندوەتەوە. لەگەڵ ئەوەشدا شاعیر لە شیعری (شێخایەتیم)دا، لۆمە و نەقدی خۆی دەكات و لە زۆر هەڵوێست و كاری خۆی پەژیوان دەبێتەوە و دەگەڕێتەوە بۆ خودی خۆی. نەك هەر ئەوە بەڵكو نەقدی دیاردە دزێوەكانی سەردەمەكەشی دەكات. لە بەیتێكدا دەڵێت: (هەر بۆ ئەوەندە بڵێن شێخ قوربان خۆمم تەفرەدا منداڵم فەوتان) لە كۆتایی بەیتەكەدا دەڵێت (عەمرم لە دونیا تاكو ماویەتی تۆبە لە قوربان هەم شێخایەتی).
شاعیر لە دیوانی (ڕاز و نیاز)دا و لە چامەی شیعری (كردگارم)دا دەڵێت:-
كــردگارم هــەر ناوی تـــۆ ســتەرەتای ئــازادیـە
كێ بە دڵ تۆی بەحـەق زانی هەر ئاخــری شادیە
ئەوەی دوای ڕێی سەركەوتن كەوت هەردەم تۆی لە یادیە
كـێ بەخــۆی نــازی بەبێ تـۆ ڕووی لە ناموڕادیە
دەستی تاوانم بەڕوو زەردی وەســـتاوە بۆ بارەگات
كردەی خۆم و كەرەمی تۆ زۆر لەیەكتر جیا ئەكات
تەنــیا بیـــرێكە دڵــــخۆشبم بـــۆ هێــمنی لام بــدات
من ئەوەم كە خـۆت ئـەزانی تۆی كردگاری كائینات
گـەر بە تیژی چــاو بڕوانم تۆم هیچ بەرچاو ناكەوێ
خۆ دەزانم ئەرز و ئاسمان مانگ و خۆر وەستای ئەوێ
دڵ سەیــری هـــەركامێكی بكات وادەزانێت های لەوێ
بـــۆیە تـــەمادارە تــەمی تــاوان لەڕووی بــــــــەرەوێ
كـــردگارم هـــــەر ناوی تــــــــــــۆ كلیـــلی ئـــــاواتمە
بــۆیە ویـردی زوان و بانـــگی شـــــەو و ڕۆژ و كاتمە
ب. شیعری كۆمەڵایەتی: شاعیر لە بەشێك لە شیعرە كۆمەڵایەتیەكانیدا زۆربە جوانی پەنجەی خستووەتە سەر دەرد و نەخۆشیە كۆمەڵایەتیەكانی سەردەمەكەی، بە زمانیكی سادەی شیرین لە بۆتەیەكی شیعریدا دیاردە كۆمەڵایەتیەكانی سەردەمەكەی پیشانداوە. لە پاڵ هەندێك لە شیعرە كۆمەڵایەتیەكاندا وەسف و پیاهەڵدان دەبیرێت، هەروەك لە دەقە شیعرەكانی (كوێرەوەری، ناڕەسەن، دوو زوانی، خوێندەواری، گلەیی، ناگۆڕێم، ڕەخنە لە زانین، فیسقە گولە و فیل، هەژاری، سینما، نەوت، پیری، ئامۆژگاری دڵ، كەركوك).
لە كۆتا لاپەرەی دیوانە شیعریەكەیدا لە تێكستێكی شیعری بێ ناویشانی تەواو كۆمەڵایەتیدا دەلێت:
وێنـــــــەم ئەبینن بــە جلما دیـــــــارە
بــــابـــەت لادێی نــەوەك هی شـتارە
پلەی خوێندنمیش زۆر زۆر لەخوارە
سێی ســەرەتایی بــۆ پـۆلــــی چوارە
بەڵام خوار دەستی و زۆر و تێهەڵدان
مـــــرۆڤــی لاڵــــت بــۆ دێنێتە زوان
منیش لــە تــاڵی و ناســـــۆری ژیان
دەردەدڵی خــــــۆم وا پێتان گـــەیان
ج. شیعری دڵداری و خۆشەویستی: یەكێكی تر لە مەبەستەكانی شیعر لای شاعیر شیعری خۆشەویستی و دڵدارییە “ئاسۆ” وەك كوڕە جوتیارێكی ئاشق، توانیویەتی لەم بوارەشدا ئەسپی خۆی تاوبدات و پرشنگی چەندین دەقی جوان و ڕازاوە بە ڕاز و نیازێكی ئاشقانە لە دیوانەكەیدا مەوج بدات. ئەم هەستە لە چەندین دەقی شیعری وەك: (شیرین و بەهار، داوایەك لە دڵخوازی، ڕەوشتی دڵداری، تەنیایی، ئاوازی دڵ، سارا، جوانی، شنەی خۆشبەختی،…هتد ). لە هەریەك لەو شیعرانەدا تابلۆیەك لە جوانی و گەڕان بەدوای ئەشقێكی ڕاست و پاكدا نەخشاندوە، وەك ئاشقێكی شەرمن بە جوانترین شێوە ڕازونیازی خۆی تێكەڵ بە بەستەی دڵداری و ئەویندا كردوە.
شاعیر لە شیعرێكی ناسكی ئەویندارانەدا بەناوی (ئاوازی دڵ) دەڵێت:-
نەرم و نۆڵەی هێمن..ناسكۆڵەی شەرمن
بەڕوویەكی گــەش..بــە دڵی بـێ غەش
نازت ئەكێشم بەســەر هەردووچاو
ئەیخەمە ســەرم خاكی ژێــر پێڵاو
لێو سوور و دەم گوڵ..فێنكی ناودڵ
وەرە بۆلای من..با كوێر بێ دوژمن
د. شیعری نەتەوایەتی و نیشتیمانی: شاعیر لە دەلاقەی خۆشەویستی نیشتیمانەكەی و گەڕان بەدوای گرێ كوێرەكانی دۆزە ڕاواكەی و مەینەتیەكانی نەتەوەكەیی و بێ كەسی نیشتیمانەكەی. نەك تەنها لە دووتوێی شیعرەكانی بەڵكو بەكرداری بەشێك لە ژیانی خۆی تەرخان كردبوو بۆ بەرگری كردن لە نیشتیمانەكەی، لەو پێناوەشدا تووشی گرتن و ئەشكەنجەدان و ڕاگواستن و ئاوارەیی بوەتەوە. بۆ كەسێك كە باوكی خۆی نەبینی بێت و دوژمنەكانی نەتەوەكەی لە نازی بێ باوكی بێ بەشیان كردبێت و باوكی شەهید بكەن. هەستی نەتەوایەتی و خۆشویستنی نیشتیمانەكەی مانایەكی تری هەیە. هەربۆیە چەكی شۆڕشی لەشان ناوە و خەباتی سیاسی و چەكداری كردوەتە دروشم، بۆ بەدیهێنانی ئاواتی نەتەوەكەی. ئاسۆ چەندین دەقی نیشتیمانی و نەتەوەیی هەبووە بەڵام كەمترین شیعریان لە دیوانەكەیدا بڵاوكراوەتەوە، نەك هەر ئەوە تەنانەت كاتێك دیوانی شیعری (ڕاز و نیاز) چاپ دەكرێت، بەرپرسانی ئەوكاتەی لیوای كەركوك دەستدەكەن بە كۆكردنەوە و سووتاندنی دیوانە شیعریەكەی ئاسۆ بەبیانووی ئەوەی شیعری بۆ سەربەستی كورد و كوردستان تێدایە. هەرچەندە ئەو دەمە ئەو كتێبانەی چاپ دەكران لە فلتەر دەدران. بۆیە هەموو سانسۆرێكیان دەخستە سەر شیعری نەتەوایەتی و نیشتیمانی. بەڵام شاعیر لە دیوانەكەیدا بەچەند دەقێكی شیعری باڵای وەك (گەشتی خەیاڵ، سكاڵا، سەربەستی، ئاوات) هەستی نیشتیمانی و نەتەوەیی خۆی دەربڕیووە.
هەروەك لە تێكستی شیعری (ئاوات) لە دیوانی (ڕاز و نیاز)دا لە چاوەڕوانی سەربەخۆی کوردستاندا دەڵێت:-
ئاوات بۆ ڕێگات هەنـــدە گرانــە؟ هەرکەس بە دوات کەوت هالە زیندانا
هەزاران بۆ ڕووت ڕێگای نەمانە لە دوای تۆ وێڵن پێت بگـــــەن یا نـــە؟
ئاوات لە وڵات بۆچــی وا قاتـــی؟ گـــــــەل چاوڕێتــــــــە تۆ هەر نەهاتی
یاخود لە ڕێگـــای چاوڕێی کـاتی؟ کە ئێمـــــــــە یەك بین های لەگـــــەڵمانا
ئاوات واچاكە ناوت شـووم نەكەی ڕێگای دڵسۆزان لە خۆت گــووم نەكەی
لە دڵی نەبوو هەر بووم بووم نەكەی نەســـــــــوڕێیتەوە لـــــەگـــــەڵ زەمـانا
ئـــاوات تامــــردن داوا و خواستمی هیـــــوا و ڕووناكی ڕێـــــگای ڕاســتمی
هەست و بەهەشت و باغی حاستمی بە یـــــــادت ئەژیـــــم لە كـــوردســتانـا
2. لەڕووی فۆڕمەوە.
أ. یەكێتی بابەت: لە شیعرەكانی ئاسۆدا یەكێتی بابەت ڕەنگدانەوەیەكی تەواوی هەیە، بەوپێیەیی تەواوی شیعرەكانی لە سەرەتاوە تا كۆتایی وەك حەڵقەپێكەوە بەندن و ماناكانی دەقە شیعرییەكە تەواو دەكەن، هەرچەندە زۆربەی شیعرەكانی شاعیر شیعری درێژ و مام ناوەندن، بەڵام تاك و تەرا كورتە شیعریان تێدایە.
وەك لە دیوانی (ڕاز و نیاز) و لە شیعری (ناڕەسەن)دا، كە وەك نموونەیەكە بۆ یەكێتی بابەت دەڵێت:
ئەوەی كە تێربوو لەسەر سك برسی
یا لەسەر حەسیـــر گەیشتە كورسی
ئەگەر تۆ دانای ئەبێ لێی دوور بی
پرسی پێ مەكە گوێ مـــەدە برسی
ئەبێت ئەوساكە كە ڕێزی لێت گرت
خـــــۆت بپـــارێزی و لێشی بترسی
ب. زمانی شیعری: شاعیر بە كوردی پەتی و شێوەزاری سۆرانی و بە زمانێكی سادەی خۆماڵی، بە شێوە زاری سۆرانی تێكەڵ بە زمانی باوی ناوچەیی شیعرەكانی هۆنیوەتەوە. زمانێك دوور لە گرێوگۆڵ و ئاڵۆزی. ئەگەرچی (ئاسۆ) جگەلە زمانی كوردی هەریەك لە زمانەكانی عەرەبی و توركمانی و كەمێك فارسیشی زانیوە، بەڵام دیار نییە شیعری بەو زمانە جیاوازانە نووسی بێت. هەروەك لە شیعری (تەنیایی)دا دەڵێت:-
هیچ نەبیت ڕۆژێك یەك تاقە جارێ
باڵاكەت دەرخە بە لەنجە و لارێ
بەڵكــو ئەو دڵــــەی بۆ تۆ نەماوم
لـەژێـر پێتایە و بێتە پێش چــــاوم
من بەوە شـــــادم كە پێی پێدا نێی
بەڵام بەمەرجێ هەر لەماڵ دەربێی
ئەگەر نەت بینم وەكو دێـــــــــوانە
سەرخۆم هەڵئەگرم بۆ ئەو كێـوانە
ج. ئێستاتیكای شیعر: ئەگەرچی شاعیر پلەی خوێندەواری باڵا نەبووە، بەڵام خاوەن وێنە و ئاواز و فۆڕم و ستایلی تایبەت بەخۆی بووە و جوانی و چێژی بە شیعرەكانی بەخشیوە. بە ئەزموونە شیعریەكەیدا دیارە بایەخی بە لایەنە ئیستاتیكیەكانی شیعرداوە. لەڕووی مۆسیقای شیعری(مۆسیقای دەرەوە و مۆسیقای ناوەوە) و وێنەی شیعری (وێنەی هەستی و وێنەی زەینی)، ئەمە جگەلە لایەنی ڕەگەزدۆزی و ئیستاتیكای زمان، كە خۆی لە (لادانی زمانی و لادانی واتایی، لادانی دەنگی،…هتد)دا دەبینێتەوە. بەمەش لە شیعرەكانیدا تابلۆی جوان و ناوازەی نەخشاندوە.
هەروەك لە شیعری (گەشتی خەیاڵ)دا ئیستاتیكایەكی جوان دەخوڵقێنێت. شاعیر لێرەدا وێنەیەكی زەینی جوان دەكێشێت بە خەیاڵ و دەڵێت:-
ئەسپی خەیاڵم تاودا لە گەشـــــــــــــتێکی جیهانا
چوومە (کالیفۆڕینا) بە ســـــــەر (شاخی لوبنانا)
(ســـــویسر)ە و(پاریس) گەڕام لە باخو و خیابانا
سروشت هەڵی نەخەستووە وێنەی ئەم کوردستانە
نا بــەدڵ گــــەڕامەوە بەرەو هەوارگەی بێ خاڵ
بــۆ ناو بەزم و بالۆرێ و ئاواز و دەنگی شمشاڵ
بۆسەیرمێرگ ومێرگوزار بۆ میوانداری ڕەشماڵ
ڕێگای لادێـــــــــــــم گرتەبەر بە دۆڵ و چیاکانـا
بە پێــــچە و سەرەو خوارا بە ژێر سێبەری دارا
بێ ڕەنـــــگ دەنگی ئاواز بوو لە نشێو و نسارا
لەولا دەنگ بلوێری شوان لەملا هۆهۆی جوتیارە
لایەک دەنگ شـــــــــەدەلارەو گۆرانی باخەوانە
هـــــــــەر یەکە لە کارێکا گۆرانیەک دەکات ساز
لە ناو ئــــــەو کەڵۆزانە یەک دەنگێکە، سەد ئاواز
بە فۆلکلۆری کوردی ڕێ خۆش ئەکات بۆ مەراز
یا قەتـــــــــــــارە یا ئای ئای یا لاوک و حەیرانە
د. كێشی و سەروای شیعر: شاعیر لە شیعرەكانیدا بایەخی بە كێشی پەنجەی خۆماڵی داوە، هەروەك شیعری (پێنج بڕگەیی، حەوت بڕگەیی، هەشت بڕگەیی، دە بڕگەیی، سیازدە بڕگەیی، چواردە بڕگەیی، پانزە بڕگەیی) هەیە، هەروەها سەبارەت بە سەروا، زۆربەی شیعرەكانی شاعیر بەشێوەی جووت سەروا نووسیووە. شیعری چوارینەشی هۆنیوەتەوە.
– نموونە بۆ كێشی (5) بڕگەیی وەك لە شیعری (ئاوازی دڵ)دا دەردەكەوێت:-
لە پەڕەی گوڵی كە لەسەر چڵی
بە فرمێسكی چاو هێناومەتە ناو
با لە تۆ شاد بم لەخەم ئازادبم
مەستی شەراب عشق بكەینە سەر مەشق
– نموونە بۆ كێشی (7) بڕگەیی وەك لە شیعری (سارا)دا دەردەكەوێت:-
بێ تۆ كیژە بێ بایی ڕووم لێ كەیت بە ئەسپایی
بم دەیتی دڵ نیایی بێ تۆ بەهەشت لام عارە
لام پەشمە باسی شیرین چونكی تۆ هەی نازەنین
– نموونە بۆ كێشی (8) بڕگەیی وەك لە شیعری (ڕەوشتی دڵداری)دا دەردەكەوێت:-
ئەی ئەو شۆخەی بە بێ داری كەچەند وەختە بە من یاری
وابۆت دەنێرم بە دیاری دەردی دڵ و ئامۆژگاری
– نموونە بۆ كێشی (10) بڕگەیی وەك لە شیعری (ڕەخنە لە زانین)دا دەردەكەوێت:-
گوایە ئەم سەدە سەدەی زانینە دوا پلەی بەرزی و خۆشیەتی ژینە
ناپاڵم، ئەتۆم تیا دروست ئەكرێت بۆ زیاد كوشندە هەوڵی بۆ ئەدرێت
بۆ ئەوەی بڕ بڕ لە ئادەمیزاد خوێنی بڕێژرێت بێ تاوان و داد
دەك بەزیاد نەبێت لە سەدەی بیستەم لە خوێنەواری و مۆدێل و ستەم
قەڵەم ئەشكێنم كاغەز ئەدڕم داری زانستی لەبنا ئەبڕم
مادام كە قەڵەم بەكارئەهێنن خراپە و شەڕی پێ ئەقەومێنن
كاغەز بۆ نەخشەی داگیر كردن بێ بۆ بەری ڕەنجی خەڵك هاوردن بێ
نەفرەت لە زانین خۆیی و كەرەستەی گۆڕ بەگۆڕ زانای ئەتۆم و دەستەی.
– نموونە بۆ كێشی (13) بڕگەیی وەك لە شیعری (گەشتی خەیاڵ)دا دەردەكەوێت:-
ئەسپی خەیاڵم تاودا لە گەشتی جیهانا چوومە كالیفۆڕنیا بەسەر شاخی لوبنانا
– نموونە بۆ كێشی (14) بڕگەیی وەك لە شیعری (خوێندەواری)دا دەردەكەوێت:
بیر و خوێندن پێكەوە هەر دووكیان نەبن بە جووت خوێندەواری بێ بەهرە هەیكەلی بێ گیانە و ڕووت
ئەبینم خوێندەوارە، ئەڵێن زۆری خوێندووە زوانی زكماكی دایكی ئێستا لە بیر دەرچووە
– نموونە بۆ كێشی (15) بڕگەیی وەك لە شیعری (كردگارم)دا دەردەكەوێت:-
كردگارم هەر ناوی تۆ سەرەتای ئازادیە كێ بەدڵ تۆی بەحەق زانی هەر ئاخری شادیە
ئەوەی دوای ڕێی سەركەوتن كەوت هەردەم تۆی لە یادیە كێ بە خۆی نازی بەبێ تۆ ڕووی لە نامورادییە
ه. ڕێبازەكانی شیعر: سەبارەت بە ڕێبازەكانی شیعر، شاعیر هەردوو ڕێبازی ڕۆمانتیك و ڕیالیزمی لە شیعرەكانیدا تەبەنی كردووە. ڕشتەی هۆنراوەكانی بە وشەی ناسك و جوان و ڕەوان هۆنیوەتەوە. پەیڕەوی كێشی پەنجەی خۆماڵی كردوە و بایەخی بە كێش و سەروا داوە و پەنای بردووەتەبەر یەكێتی بابەت. لە بەشێك لە هۆنراوەكانیدا، خەون و خەیاڵ چرۆ دەكات و خەون بە ڕابردوو نیگا خستنەسەر داهاتوو ڕەنگدەداتەوە. هەروەك ئەمە بەشێكە لە ئادگارەكانی شیعری ڕۆمانتیكیەت لە ئەدەبیاتی كوردییدا، شاعیر لێهاتووانە ئەم ڕێبازەی لە شیعرەكانیدا پەیڕەو كردوە و ناوەڕۆك و فۆڕمی شیعرەكانی پێ ڕازاندوەتەوە. وەنەبێ تەنها ڕێبازی ڕۆمانیكیەت لای شاعیر جێگەی مەبەست بێت بەڵكو وەك ئەدیب و مرۆڤێكی چالاكی هەڵقولاوی ناو كۆمەڵگەكەی بایەخی بە ڕێبازی ڕیالیزم داوە و بە تۆپزی ئەوە بە هۆنراوەكانیەوە دیارە كە چۆن شاعیر، چوون مرۆڤێكی بە ئاگا لە واقیعی ژیانی كۆمەڵایەتی ئەو دەمەی چڤاتی كوردی. شیعر و ئەدەبی كردوە بە بڵندگۆ و سەكۆیەك بۆ ڕووماڵكردنی كۆژان و دەرخستنی دەردە كۆمەڵایەتییەكانی ناو كۆمەڵگەكەی لە شیعرەكانیدا زۆربەجوانی هەستی خۆی دەربڕیووە لە سەبارەت بە زۆر بەبایەتی باوی ئەو دەمەی ناو كۆمەڵگەكەی، هەروەك ڕوحیەتی یاخیبوون و بۆنی شۆڕشی نەتەوەكەیی و هەگبەی خەمی نیشتیمانەكەی واقیعێكی ڕیالیزمی ئەو سەردەمەی شاعیر بووە. ئاسۆ لەو ڕۆژگارەدا سەرەڕای تووندی جەبری سیاسەتی ڕژێمی ئێراق و چاودێری وردی دەزگا تەناییەكان و ئەو كۆسپ و تەڵەزگانەی بۆی دروست كراوە، بەڵام ئەوێك كە شەیدا و ئاواتی سەربەخۆیی و بەدیهێنانی دادپەروەری و ڕێزگرتن لە مافی مرۆڤ، هەڵگری بیری پێشكەوتنخوازی بەشێك بووە لە فەرهەنگی سیاسی و ڕۆشنبیری و ئەدەبی. هەرگیز نەی توانیوە خۆی لە خەم و كێشەكانی كۆمەڵی كوردەواری ببوارێ، ئەم دۆخە لە شیعرەكانیدا بە واقیعی ڕەنگیداوەتەوە بووە بە سیمبوڵ و ستراكتۆری ڕێبازی ڕیالیزم لە شیعرەكانی ئاسۆی شاعیردا.
“دەرئەنجام”
- محمد شێخ جەبار، لە بنەماڵەیەكی جوتیاری نیشتیمانپەری ناوچەی جەباری چاوی بە دونیا هەڵهێناوە. نازناوی شیعری “ئاسۆ”یە و لەناو شاعیران و ئەدیباندا بەو ناوە ناسراوە. لەبەرئەوەی شاعیر كەسێكی كۆمەڵایەتی و بە شۆرەت بووە، لەناو خەڵكیشدا بە “شێخ محەمەد شێخ جەبار جەباری” ناوی ڕۆیشتووە. لە كایەی سیاسیشدا بە “شێخ محەمەدی شێردەرە” بانگكراوە. لێرەدا دەردەكەوێت شاعیر سوارچاك و چالاكێكی مەیدانەكە بووە نەك هەر شاعیر و بوێژ بووە، بەڵكو كارەكتەرێكی چالاكی سیاسی و كۆمەڵایەتییش بووە.
- زمانی شیعری ئاسۆ، بە شێوە زاری سۆرانی یان كرمانجی ناوەڕاست بووە و بە زمانێكی كوردی پاراو شیعرەكانی بە كێشی پەنجەی خۆماڵی هۆنیوەتەوە و بایەخی بە كێش و سەروا داوە و زۆربەی شیعرەكانی كێشی (10) بڕگەیین.
- لەڕووی ناوەڕۆكەوە شاعیر بۆ گەلێك مەبەست شیعری وتووە لەوانە (ئایینی، كۆمەڵایەتی و پیاهەڵدان، دڵداری و خۆشەویستی، نەتەوایەتی و نیشتیمانی). شیعری كورت و درێژی هەیە. بایەخێكی تایبەتی بە ناوەڕۆك(جەوهەر)ی شیعرەكانی داوە.
- هەرچەندە ئاسۆی شاعیر پلەی خوێندەواری زۆر بەرز نەبووە، بەڵام كەسێكی بەهەرەمەندی خۆرسك بووە، لەزۆر بواردا ئەسپی خۆی تاوداوە. جگەلەوەی كەسێكی سیاسی بووە و ئەندامی حزبی هیوا و كادیرێكی چالاكی (پ. د. ك) بووە. لەبواری ئەدەب و هونەریشدا بە تایبەت (شیعر و چیرۆك و وێنەكیشان) دەستێكی باڵای هەبووە.
- وادەردەكەوێت شاعیر، جگەلە دیوانی (ڕاز و نیاز). خاوەن كۆمەڵێك دەستنووس و كتێبێكی چیرۆك بەناوی (سووتان) و دوو دیوانی تر بوو بێت، كە ئامادەبوون بۆ چاپ بەناوەكانی (ڕێگای ڕاز)، (بۆ هەوراز). بەڵام پێش چاپكردن لەگەڵ كۆمەڵێك دەستنووس لەناوچوون.
بیلۆگرافیای سەرچاوەكان؛
- محمد جەبار جەباری(ئاسۆ)، ڕاز و نیاز، چاپخانەی ڕاپەڕین، چاپی یەكەم، كەركوك، 1969.
- شێرزاد جەباری، گوڵزار، چاپی یەكەم، چاپخانەی شارەوانی، كەركوك، 1970.
- نەجات شێخ موحەمەد شێخ جەبار جەباری، گوندی شێردەرە و شێخ موحەمەد جەباری شیردەرە، لەندەن، 2021.
- شێخ عەبدولجەبار شێخ عەبدولڕەحمان شۆرجە، چاوپێكەوتن، كەركوك، ڕێكەوتی 12/10/2023.
- عەبدولستار جەباری، چاوپێكەوتن، كەركوك، ڕێكەوتی 15/2/2024.
