“حوسێن قەنجۆ” (١٨٤٨- ١٩١٨) کەسایەتییەکی بەناوبانگی کوردە، جێگەیەکی گرنگی لە مێژووی نەتەوەی کورد لە باکوری کوردستاندا هەیە. سەرۆکی هۆزی دینا بوو یەکێکە لە هۆزە گەورەکانی هەرێمی وەرانشار لە پارێزگای ڕەحا. ڕەحا، پارێزگایەکی باکووری کوردستانە. لە سنووری دەسەڵاتی کۆماری تورکیادایە و لەباشوورەوە هاو سنورە لەگەڵ ڕۆژاڤای کوردستان. زۆربەی خەڵکی پارێزگاکە کوردن و کەمینەیەکیان لە عەرەب و تورک پێکدێن، ژمارەی دانیشتوانەکەی لە ساڵی ٢٠١٨ ەوە زیاتر لەدوو ملیۆنە. “حوسێن قەنجۆ” لە ساڵی ١٨٤٨ لە گوندی حەلیلی سەر بەدەڤەری وەرانشار لەدایکبووە، لە ماوەی حوکمی ئیمپراتۆڕییەتی عوسمانیی لە ناوچەکەدا، ڕۆڵێکی دیاری لە ناو هۆزەکانی کورددا هەبووە. لەم بابەتەدا بە درێژی باسی ژیانی “حوسێن قەنجۆ” و پەیوەندییەکانی لەگەڵ هۆزەکانی تر و پێگەی نەتەوەیی و میراتەکەی لە کۆمەڵگەی کوردیی لە باکووری کوردستاندا دەکەین.
“سەرەتای ژیانی”
“حوسێن قەنجۆ” لە بنەماڵەیەکی بەناوبانگی ئێزدی هۆزی دینا بوو، کاریگەرییەکی زۆری هەبوو لەنێو ئێزدییەکانی ناوچەی وەرانشاردا. هۆزی دینا وەک زۆرێک لە هۆزەکانی تری کورد لەسەدەی نۆزدەهەمدا ژیانێکی ئاڵۆزییان هەبوو لە پەیوەندییەکانی لەگەڵ دەوڵەتی عوسمانیی و ململانێ لەگەڵ هۆزەکانی دراوسێدا. “حوسێن قەنجۆ” لە گەنجییەوە وەک کەسێک ناسرابوو بۆچوون و ئیرادەیەکی بەهێزی هەبوو. ناوبانگێکی گەورەی لە نێوان هۆزەکانیدا بەدەستهێنا بەبەڕێوەبردنی کاروباری کۆمەڵایەتیی و سیاسیی. لەو ماوەیەدا، ناوچەی وەرانشار و دەوروبەرەکەی گۆڕەپانی شەڕ بوو لە نێوان هێزەکانی کورد و عەرەب و تورک. “هۆزی شەمەر” یەکێک بوو لە بەهێزترین هۆزەکانی عەرەب لە ناوچەکەدا، زۆرجار لەگەڵ هۆزەکانی کورددا بەریەک دەکەوتن. “حوسێن قەنجۆ” جێگەیەکی گرنگی لەم ململانێیانەدا هەبوو، بە تایبەت لە پەیوەندییەکانی لەگەڵ ئیبراهیم پاشا سەرۆکی هۆزی میلییەکان، هۆزێکی تری کوردی مسوڵمان بوون لە ناوچەکەدا. یەکێک لە دیارترین تایبەتمەندییەکانی “حوسێن قەنجۆ” دڵسۆزیی ئەو بوو بۆ ئیبراهیم پاشا سەرۆک هۆزی میلییەکان. پەیوەندییەکی نزیک و بەهێزیان هەبوو، نەک تەنها لەسەر بنەمای خێڵەکی، بەڵکو لەسەر بنەمای هەستی نەتەوەیی و کوردایەتی و نیشتیمانپەروەریی بوو. بەپێی سەرچاوە مێژووییەکان، “هادی ئەلعەسی” سەرۆکی هۆزی شەممەری عەرەبی، لە کۆتاییەکانی سەدەی ١٩دا بە دیاریکراوی لە ساڵی ١٨٩٥ دا بە پشتگیریی هێزەکانی دەوڵەتی عوسمانی ناوچەی وەرانشاری خاکی کوردان و نیشتیمانی ڕاستەقینەی هۆزی دینای ئێزدییەکان و هۆزی میلی مسوڵمانن داگیربکات و لە شوێنیان عەرەب نیشتەجێ بکات، لەبەرامبەردا ئیبراهیم پاشای سەرۆک هۆزی میلی داوای لە “حوسێن قەنجۆ” کرد پشتگیرییان لێبکات و بەیەکەوە خاکی باب و باپیرانیان بپارێزن، هەرچەندە پێشتر “هادی ئەلعەسی” سەرۆکی هۆزی شەممەری عەرەبی بە قۆستنەوەی دەرفەتی جیاوازیی ئایینی داوای لە “حوسێن قەنجۆ” کرد یارمەتیی بدات بۆ هێرشکردنە سەر هۆزی میلی و داگیرکردنی ناوچەکەیان، بەڵام “حوسێن قەنجۆ” بەداوەکەی ڕازی نەبوو و بە تووندی ڕتیکردەوەوە و لە وەڵامدا وتی:- “من بە بنەچە و نەتەوە کوردم. بەبێ گوێدانە جییاوازییە ئایینیەکانم، پشت لە گەلەکەم و برا مسوڵمانەکانم و ئیبراهیم پاشا ناکەم”. “حوسێن قەنجۆ” بەم لێدوانە هەڵوێستی نەتەوەیی خۆی و دڵسۆزیی بۆ نەتەوەی کورد نیشانداو. لە کۆبوونەوەیەکدا لەگەڵ ئیبراهیم پاشا ڕایگەیاند، هەتا یەک کوردی ئێزدی بمێنێت هەرگیز ڕێگە نادەین عەرەبەکان خاکەکەمان داگیربکەن، ئەم هەڵوێستەی “حوسێن قەنجۆ” لەناو کۆمەڵگەی کوردیدا، بووە هۆی ئەوەی ناوبراو وەک هێمای یەکێتی کوردان و بەرخۆدانی کورد لە ناوچەکەدا سەیر بکرێت و مێژوو ئەو ڕاستییەی بۆ تۆمارکردووین. “هادی ئەلعەسی” سەرۆکی هۆزی شەممەری عەرەبی هێرشی کردە سەر ناوچەی وەرانشارو جەنگ لەنێوانیاندا بەرپا بوو، دوای شەهید بوونی نزیکەی (٥٠٠) چەکداری کوردی ئێزدی و مسوڵمان، نیشتیمانپەروەرانی کورد توانیان سەرکەوتن بەدەستبهێنن و شکستییان بە چەکدارانی هۆزی شەمەر هێنا.
“سەبارهت بە ناکۆکییە ئایینی و خێزانییەکانی حوسێن قەنجۆ”
ناوبراو وەک ئێزیدییەک، لە کۆمەڵگەیەکدا دەژیا کە هەمەجۆریی ئایینی زاڵ بوو بەسەریدا. هەرچەندە هەندێک سەرچاوە باس لەوە دەکەن دەنگۆی ئەوە هەبووە ئایینی ئیسلامی قبوڵ کردووە و بووە بە مسوڵمان، ئەمەش دوای هاوسەرگیریی کچەکەی بەناوی مەدینە لەگەڵ کەسێک لەهۆزێکی کوردی موسڵمانی ناوچەکە. بەڵام هیچ بەڵگەیەکی ڕوون نییە نیشان بدات “حوسێن قەنجۆ” بەڕاستی وازی لە ئایینی ئێزدی هێنابێت و بووبێت بە مسوڵمان. هەرچەندە بەپێی سەرچاوەکان خۆی ئینکاری ئەم دەنگۆیانەی نەکردووە، بەڵام لێکۆڵەران پێیان وایە ستراتیژییەکی سیاسی خۆی بووبێت بۆ پاراستنی خاکی کوردان و پەیوەندییەکانی لەگەڵ دەسەڵاتە جیاوازەکانی ناوچەکەدا. کەواتە لێرەوە ئەوەمان بۆ دەردەکەوێت، “حوسێن قەنجۆ” لەگەڵ ئەوەی سەر بەئایینیێکی داخراوی وەک ئایینی ئێزدی بووە، بەڵام بیروباوەڕێکی کراوەو گەورەی هەبووە، توانیویەتی ئەوە قبوڵ بکات کچەکەی هاوسەرگیریی لەگەڵ کوڕێکی مسوڵمان بکات و خاڵێکی هاوبەش لەگەڵ کوردە مسوڵمانەکانی ناوچەکەی خۆی بدۆزێتەوە و بەیەکەوە پارێزگاریی لە نیشتیمانەکەیان بکەن. ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ ساڵی ١٨٩٥ و نزیکەی سەدەو نیوێک پێش ئێستا هەڵوێستێکی جوانی مێژوویی سەرۆک هۆزێکی کوردیی ئێزدییمان بۆ دەردەکەوێت جیاوازییە ئایینیەکانی قبوڵکردووەو لەگەڵ کوردە مسوڵمانەکان یەکیگرتووە و پارێزگارییان لە خاکەکەیان و کلتور و شوناسی خۆیان کردووە.
“مردن و کۆتایی ژیانی حوسێن قەنجۆ”
“حوسێن قەنجۆ” بەهۆی پێداگیریی لەسەر پاراستنی خاکەکەی و هاونیشتیمانییەکانی وەکو کوردێک لە ناوچەی وەرانشاری پارێزگای ڕەحا لە پەیوەندییەکانی لەگەڵ دەوڵەتی عوسمانیدا، ڕووبەڕووی چەندین کێشە و ململانێ بۆتەوە. لە کۆتایی ژیانیدا بەهۆی چالاکییە سیاسییەکانی و پەیوەندییە پتەوەکانی لەگەڵ هۆزە کوردەکانی دیکەدا لەلایەن دەسەڵاتدارانی عوسمانییەوە دەستگیرکرا و بۆ ماوەی شەش ساڵ زیندانی کرا، دواتر بەهۆی زۆری فشاری هاونیشتیمانییە کوردەکان و لە ئەنجامدا لە تەمەنی پیریدا لە ساڵی ١٩١٨ لە زیندان ئازاد کرا، بەڵام تەندروستی لەزیندان تێکچوو و دوای ماوەیەکی کورت، لە هەمان ساڵدا لە گوندی حەلیلی لە وەرانشار کۆچی دوایی کرد و هەر لەوێش نێژراوە. هێشتا شوێنی گۆڕەکەی و کۆشکەکەی وەک هێمایەکی گرنگ بۆ هۆزی دینا و کۆمەڵگەی کوردانی ئێزیدی لە ناوچەکەدا سەیر دەکرێت.
“میرات و کاریگەرییەکانی حوسێن قەنجۆ”
لە مێژووی کورداندا وەک سەرکردەیەک یادی دەکرێتەوە لەسەر هەردوو بنەمای خێڵەکی و نەتەوەیی کاری کردووە. پەیوەندییەکانی لەگەڵ ئیبراهیم پاشا، هەڵوێستی بەرامبەر بە هۆزە عەرەبەکانی وەک شەمەر و بەرخۆدانی ئەو بەرامبەر بە فشارەکانی دەوڵەتی عوسمانیی، وای لێکرد کە ببێتە کەسایەتییەکی مێژوویی و نەتەوەیی گرنگ. هەروەها دەوترێت ئەو باپیرەی سیاسەتمەدار و نیشتیمانپەروەریی بەناوبانگی کورد “ئەحمەد تورک”ە، ئەو کچەکەی کە ناوی مەدینە بوو دایکی ئەحمەد تورک بووە. ئەم پەیوەندییە کاریگەریی بنەماڵەی حوسێن قنجۆ لەسیاسەتی مۆدێرن لە مێژووی کوردەکاندا نیشاندەدا. زۆرجار باس لە ناوبراو دەکرێت، بەتایبەت لەلایەن ئەو کەسانەی لەبارەی مێژووی ئێزیدییەکان و هۆزەکانی کوردەوە دەنووسن. بەڵام بەو پێیەی هەندێک زانیاری لەسەر بنەمای چیرۆکی زارەکییە، پێویستە مرۆڤ بەوردی لەم سەرچاوانەی نزیک بێتەوە و بەراوردیان بکات لەگەڵ سەرچاوە مێژووییە متمانەپێکراوەکان.
“ئەنجام”
“حوسێن قەنجۆ” لەسەدەی نۆزدە و سەرەتای سەدەی بیستەمدا کەسایەتییەکی کاریگەر بوو لە کۆمەڵگەی کورد و ئێزدییەکان. بە هەڵوێستی نەتەوەیی خۆی و دڵسۆزی بۆ هۆزەکەی و پەیوەندییەکانی لەگەڵ سەرکردەکانی دیکەی کورد، جێگەیەکی تایبەتی لە مێژوودا گرتووە. ژیانی ئەو پڕ بووە لە ململانێ و بەرخۆدان، نموونەیەکی گرنگە بۆ خەبات و ناسنامەی کورد لە قۆناغێکی سەختدا لە باکووری کوردستان.
