ڕۆڵی ئینگلیز لە دروستکردنی دەوڵەتی ئێراق

لە گەرمەی جەنگی یەکەمی جیهانیدا؛ بەریتانیا و فەرەنسا و ڕووسیای قەیسەری لە كۆبونەوەدا بوون له‌پێناو دیاریكردنی ئاییندەی ئیمپڕاتۆریەتی عوسمانی ‌و پاراستنی بەرژەوەندیەكانیان لە ناوچەكەدا،  لە ئەنجامی ئەم كۆبونەوەیە، لە مایسی 1916ڕێككەوتننامەیەكی نهێنیان بەناوی سایكس بیكۆ (Sykes-Picoti) واژۆ كرد(١)، ئەم پەیماننامە نهێنییە پێشبینی دابەشكردنی خاکی سوریا ‌و لوبنان ‌و ئێراق ‌و فەڵەستینی دەكرد، بۆ پاش جەنگی یەكەمی جیهانی بەسەر چەند ناوچەیەكدا لە ژێر كاریگەریی وڵاتە زلهێزەکان خۆیان، بەریتانیا ‌و فەرەنسا سەبارەت بەدابەشكردنی جیهانی عەرەبی دوو هەڵوێستی جیاوازیان هەبوو:-

١.  لەلایەكەوە سیاسەتێكیان پیادە دەكرد پێی دەوترا ‌(پەرتكە و زاڵبە).

٢. لەلایەكی تریشەوە بەڵێنی سەربەخۆیی تەواویان بە عەرەبەكان دابوو، ئەمەش له‌پێناوی ئەوەی لەدژی توركەكان هانیان بدەن(٢).

پەیمانی سایكس بیكۆ سێ‌ ناوچەی گرتەوە:-

١. ناوچەی شین بریتی بوو لە كەناری سوریا ‌و لیبیا درابوو بە فەڕەنسا.

٢.‌ ناوچەی سور، واتا ناوچەی میزۆپۆتامیا بەخشرا بوو بە بەریتانیا‌.

٣. ناوچەی ناوەوە دیمەشق ‌و حەڵەب ‌و موسڵ‌ و بەشێكی گەورەی ئەردەن‌ و بیابانی نێوان سوریا‌ و میزۆپۆتامیای دەگرتەوە، ئەم ناوچەیە دەبوو دەوڵەتی عەرەبی سەربەخۆ پێكبێنێ‌ ئەویش كرابوو بە دووبەشەوە:-

“بەشی یەكەم‌ و دووەم لە ژێر دەسەڵاتی فەڕەنسا‌ و بەریتانیادا بوون، واتە بەشی A بۆ فەڕەنسا ‌و بەشی B  بۆ بەریتانیا، جگەلەمەش ناوچەی قاوەیی هەبوو بریتی بوو لە فەڵەستین خرابووە ژێر دەسەڵاتی ئیدارەی نێودەوڵەتییەوە“

دەشێ‌ ئەوەش پێشبینی بكرێ‌ لە نێوان ساڵانی 1916-1917 بەریتانیا بەنهێنی یان بەئاشكرا پەیمانی لەگەڵ عەرەبەكان ‌و فەڕەنسا ‌و جووەكان بەستبێ، بۆ نمونە گۆڕینەوەیەكی جدی نامە‌ و پێشنیاری هەبوو لەگەڵ “شەریف حوسەین”ی مەككە‌، لەگەڵ فەڕەنسا پەیماننامەی سایكس بیكۆی واژۆ كرد بوو، لەگەڵ جووەكانیش پەیمانی بەلفۆڕی بەستبوو، كۆنفڕانسی سان ڕیمۆش(SanRemo) ساڵی1920 ئەم پەیمانەی دەستەبەر كرد بوو بەم شێوەیە لوبنان‌ و سوریا كەوتنە ژێر ئینتیدابی فەڕەنسا‌ و ئەردەن ‌و فەڵەستینیش كەوتنە ژێر ئینتیدابی بەریتانیاوە، لە ڕاستیدا ئاشكراكردن ‌و بڵاوكردنەوەی دەقی ئەم پەیمانانە لەلایەن حكومەتی سۆڤێتی پاش شۆڕشی ئۆكتۆبەری1917 ناڕەزایی‌ و ڕق ‌و كێشەی عەرەبەكانی تیژكردەوە ئەمەش دەرهاویشتەی زۆر نێگەتیڤی بۆ ئاییندەی مێژووی سیاسیی ئێراق لێكەوتەوە(٣).

 هێشتا دەوڵەتی ئێراق لە قۆناغی لەدایكبووندا بوو(٤)، لە حوزەیرانی ساڵی1920 زنجیرەیەك ڕووداو و بارودۆخی سیاسیی ‌و ئابووری ‌و كۆمەڵایەتی وڵاتەكەیان بەجارێ‌ هەژاند ‌و ناوچەكەیان خستە ناو گێژەڵوكە و ناسەقامگیرییەوە، ئەم ڕووداوانە لەلایەن پسپۆڕانی مێژووی ئێراقی ئەو سەردەمە بە “شۆڕشی بیست” ناسراوە(٥)،  چەند هۆكارێك بوونە هۆی ڕوودانی شۆڕشی1920، یەكێك لەوانە بەرهەڵستكاری ڕاستەوخۆی كۆمەڵەی عەهدی ئێراقی لە ئاداری ساڵی1920 لە دیمەشق كونگرەیەكی بەست ‌و بڕیاری سەربەخۆیی ئێراقی لە ژێرحوكمی پاشایەتی “میر عەبدوڵڵا”ی برای میر فەیسەڵ ‌و یەكێک لە كوڕەكانی شەریف حوسێندا، لە ڕاستیدا كەمبوون ئەوانەی دانیان بەدەسەڵاتی ئەو كونگرەیە دانا، خودی میر عەبدوڵڵاش كەمێك ساردبوو بەرامبەر بەم بڕیاڕە، لەگەڵ ئەوەش كۆبوونەوەكە ئاماژەی بە گۆڕانكارییەكان كرد لە چالاكییەكانی کۆمەڵەی عەهد بەرامبەر بە ئێراق، ژمارەیەك لە ئەفسەرەكان چوونە “دێرەزور” لە ڕۆژهەڵاتی سوریا، بە نیازی ئەوەی ئەوێ‌ بكەنە بنكەی كارەكانیان، هەر لە ئاداری ساڵی1920 جەمیل مەدفەعی، سەركردایەتی هێزێكی تێكەڵاوی كرد كە پێكهاتبوو لە سەربازە ڕێکخراوەکان ‌و هەندێك لە هۆزە هاوپەیمانەكانی شارۆچكەی تەلەعفەریان داگیركرد، پاشان ڕوویكردە موسڵ، بەو نیازەی لە كاتی گەیشتنی ئەو شۆڕشەی نەخشەی بۆ كێشرا بوو لەناو شاریشدا دەست پێبكات، بەڵام بەریتانییەكان ئەو هێزەیان بڵاوەپێكرد ‌و شۆڕش ڕووینەدا، پاش ئەوە ئەندامەكانی عەهد تاك تاك بەردەوام بوون لە چالاكی ‌لە سوریاوە دزەیان دەكردە ناو ئێراق، بەڵام چالاكی ڕێكخستنەكانی عەهد بەشێوەیەكی ڕێكخراوەیی كۆتایی پێهات لە ئێراق(٦).س. لە ئێراقدا ناڕەزایی بەرامبەر بە داگیركاریی سەربازیی بەریتانی گەیشتبووە لوتكە، دەسەڵاتدارێتی بەریتانی ڕێگەی بەشاندێك نەدا بەنیاز بوو بچێتە كونگرەی ئاشتی لە ڤێرسای ساڵی 1919 وەكو كاردانەوەیەكیش بەرامبەر ئەوە كۆمەڵەیەكی نهێنی دروست بوو ناوی خۆی نابوو “پاسەوانی سەربەخۆ” هەروەك كۆمەڵەی عەهدی ئێراقی، ئەو كۆمەڵەیە داوای سەربەخۆیی ئێراقی دەكرد بریتی بوو لە هەر سێ‌ ویلایەتەكەی (بەغداد، بەسرە، موسڵ) لە ژێر دەسەڵاتی یەكێک لە كوڕەكانی شەریف حوسێن(٧).

شۆڕشی ساڵی1920 لە بنەڕەتدا لە دژی بەردەوامی دەسەڵاتی بیانی لە میزۆپۆتامیا بەرپا بوو، بڵێسەكەی بە هۆی ئەو ڕاگەیاندنەوە هەڵگیرسا لە نیسانی ساڵی1920دا بڵاوكرایەوە‌ و تیایدا هاتبوو ئەو كۆنگرەیەی لە “سان ڕیمۆ” دا بەسترا ئینتیدابی ئێراقی بە بەریتانیا سپارد بوو(٨)، یەكێكی دیكە لە هۆكارەكان جیاوازی شێوازی حكومڕانی بەریتانیا بوو لەگەڵ عوسمانییەكان، عوسمانیەكان بە درێژایی400 ساڵ حوكمڕانی “حوكمی سائب” واتە حوكمی بەرەڵاییان پەیڕە و دەكرد تەنها خەمیان كۆكۆدنەوەی باج بووە، هەر عەشیرەتێك سەرانەی خۆی هەبووە، بەپێچەوانەی بەریتانیەكانەوە زۆر تووندبوون بۆ چەسپاندنی یاسا، دەیان ویست بەرتیلدان نەهێڵن، ئەمەش قورس بوو بۆ خەڵك ئەم یاسایە جێبەجێ‌ بكەن، هەروەها تێكچونی لایەنی كۆمەڵایەتیی خەڵكی عەشایەرئەمەی بەدڵ نەبوو بەهۆی مامەڵەی خراپی بەریتانییەكان هیچ گوێیان بە هەست ‌و سۆزی پیاوماقوڵان و پیاوانی ئایینی گەورەی ئێراقی نەدابوو، سەرەنجام خێڵ ‌و سەرۆكەكانیان بوونە دوژمنی ئینگلیز، بۆ نمونە شۆڕش لە فوڕاتی ناوەڕاستدا نەك لە بەغداد یان موسڵ لە 2 ی حوزەیرانی1920 دەستی پێكرد، كاتێك یەكێك لە شێخەكانی لە ڕومێلە گیرا، چونكە ڕازی نەبوو ئەو قەرزە كشتوكاڵیەی لەسەری بوو بیداتەوە، هەر لەبەرئەوەش بوو پیاوانی توڕەی سەر بەهۆزەكەی لە بەریتانییەكان ڕاپەڕین ‌و ئەوەندەی پێنەچوو كەسانی تریش چوونە پاڵیان، هەستی دژ بە بەریتانییەكان وروژێنرا‌و بەمجۆرە شۆڕش تەشەنەی كرد ‌و یاخیبوونەكە نزیكەی سێ‌ مانگی خایاند‌ و كاری كردە سەر لادێ‌ نشینەكانیش، بەڵام كاری نەكردە سەر شارە گەورەكان ‌و ژمارەیەكی كەم لە دانیشتوانیان كەوتنە بەر كاریگەری شۆڕشەكە(٩)، سەرەڕای ئەمەش بەریتانییەكان سیاسەتی پارە بەخشینەوەیان لە ناو خەڵكدا پەیڕە و دەكرد ئەمەش هەڵئاوسانی دروستكرد(١٠).

بە دروستكردنی دەوڵەتی ئێراق لە ساڵی1920 (١١)، دواتریش لكاندنی ویلایەتی موسڵ (باشوری كوردستان) لە ساڵی1925 بە جەستەی ئەم دەوڵەتەوە(١٢)، بەشێك بوو لە پڕۆسەی دابەشكردنی دەوڵەتی عوسمانی، لەڕێگەی پێكەوە گرێدانی هەر سێ‌ ویلایەتی(بەغداد، به‌سره‌، موسڵ(١٣)،ئەمەش بە دوو قۆناغی سەرەكیدا تێپەڕبوو، قۆناغی یەكەم دروستكردنی دەوڵەتێكی عەرەبی بووە، ویلایەتی بەغداد و بەصڕای دەگرتەخۆ، زۆربەی دانیشتوانی ئەم دوو ‌ویلایەتە عەرەب بوون، قۆناغی دووەم لكاندنی ویلایەتی موسڵ بە جەستەی ئەم دەوڵەتەوە، زۆرینەی دانیشتوانەكەی كورد بوون. ئەو دەوڵەتەی بەریتانیا لە ئێراق دروستیكرد هەر لە سەرەتاوە ڕووبەڕووی كێشە و گیروگرفتێكی زۆر بۆوە، پێكهاتەی دانیشتوانی ئەم سێ‌ ویلایەتە بوو خراونە ناو چوارچێوەی ئەم دەوڵەتە دەستكردە، چونكە لەڕووی پێكهاتەی دانیشتوانەوە زۆر لێك جیاواز بوون ‌و هەریەك لەم ویلایەتانە خاوەنی تایبەتمەندی نەتەوەیی ‌و تایفی تایبەت بەخۆیان بوون، عەرەبەكان دابەش دەبوون بەسەر مەزهەبی شیعە و سوننەدا‌ و زۆر كەم تێكەڵاوی یەكتر دەبوون(١٤)، لەلایەكی ترەوە كورد زۆرینەی دانیشتوانی ویلایەتی موسڵ پێكدەهێنێ‌ لەڕووی نەتەوەییەوە بە تەواوەتی جیاواز بوون لە دانیشتوانی ویلایەتی به‌سره‌ ‌و بەغداد، داوای مافی چارەی خۆنووسیان دەكرد(١٥). سەبارەت بە هەنگاوی یەكەمی دروستكردنی دەوڵەتی ئێراق لە دوای شۆڕشی1920 لە باشوری ئێراق لە سەرەتادا ئەنجومەنێكی فەرمانڕەوایی باڵایان پێكهێنا لە بەریتانیاكان بریتی بوون لە (سیریونام كارتە، كۆلۆنێڵ هاول، میمر بۆرندە، مسترفیلی، مس بێل(١٦)، لە دوای ئەمە بەریتانیا هەنگاوی بەپەلەی هاویشت بۆ جێبەجێكردنی ستراتیژیەتی خۆی لە ئێراقدا ئەویش بریتی بوو لە دامەزراندنی دەوڵەتێكی عەرەبی لایەنگری خۆی، لەم چوارچێوەیەدا‌ و بۆ ئەم مەبەستەش لە 11 ی تشرینی یەكەمی ساڵی1920 سیربسی كۆكس نێردراوی پایەبەرزی حكومەتی بەریتانیا بەنامەیەك ئەركی سەرۆكایەتی حكومەتی كاتی بە (عەبدولڕەحمان نەقیب گەیلانی) لە20/10/1920 سپارد(١٧)، یەكەم كۆبوونەوەی حكومەت لەماڵی عەبدولڕەحمان نەقیب گەیلانی لە2/11/1920بە ئامادەبوونی سیربسی كۆكس كرا، پێكهاتبوو لە (8 وەزیر و12 وەزارەت)، بەڵام دەسەڵاتی حكومەتەكە زۆر لاواز بوو هەر وەك لە خاڵی(10) ی بەیانی دووەمی كۆكس هاتبوو كە بڕیارە یاساییەکان خۆم مۆری دەكەم(١٨)، حكومەتەكەی پێك هاتبوو لە(10 لیواو35 قەزا‌و 85 ناحیە).

          ناوی وەزیرەكان               وەزارەتەكان

1        طالب نەقیب                 وەزیری ناوخۆ

2        جەعفەرعەسكەری           وەزیری بەرگری

3        عزەت پاشای كەركوكی       وەزیری مەعاریف‌ وتەندروستی

4        ساسۆن حسقیل             وەزیری دارایی

5        مستەفا ئالوسی       وەزیری ئەوقاف

6        عبدالطیف مندی       وەزیری بازرگانی

7        محه‌مه‌د علی فضل    وەزیری نافعە

پاش ماوەیەک گۆڕانكاری كرا و “محه‌مه‌د مه‌هدی” به‌حرولعلوم و وەزیری مەعاریف ‌و4 وەزیری تر دانران یەكێك لەوانە “حەمدی بەگی بابان” بوو، هەروەها عزەت پاشای كەركوكی بوو بە وەزیری (اشغال ‌و موصلات)(١٩)، لەدوای ئەوە “فەیسەڵی كوڕی حوسێن” لە 23 ی ئابی1921 كرا بەمەلیكی ئێراق و كۆتایی بە ئەركی ئەو حكومەتە هات(٢٠). لە ڕووی ئیداریەوە دامەزراندنی دەوڵەتی ئێراق دەستی پێكرد، بەڵام لە بارەی پرسی شێوە دەستوورییە كۆتاییەكەی هێشتا بە هەڵپەسێردراوی مایەوە ئەمەش لەبەر چەندین هۆكاری پەیوەست بەڕەوشی ئێراق، سەرەڕای هەندێك پرسی دیكەی گرنگی پەیوەست بە بەرژەوەندیەكانی بەریتانیا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا(٢١). لە وەزارەتی دەرەوەی بەریتانیا بە فەرمی دۆسیەیەك كرایەوە بە ناوی “دۆسیەی دروستكردنی دەوڵەتی ئێراق”، دوایی لە ڕێككەوتننامەی سیڤەری سەپێنراو بەسەر دەوڵەتی عوسمانیدا بەپێی ماددەی(94) ئێراقی لێی سەنرایەوە تا ئەو ساتەش ناوی ئێراق نەبوو، بە ناوی میزۆپۆتامیای عەرەبی ناوی هاتوو، هەروەها بەپێی ماددەی (22) ی بەشی یەكەمی “كۆمەڵەی گەلان” بڕیاری دروستكردنی دەوڵەتی ئێراق، لەلایەن بەریتانیاوە تایبەت بە دروستكردنی دەوڵەتی ئێراقی كۆنگرەیەكیان سازدا لەقاهیرە لە (12-24/3/1921) بە ئامادەبوونی وینستن چەرچڵ خۆیی ‌و مەندوبەكانی لە ئێراق (40) کەسی شارەزایان هێنا(٢٢)، شاندێكی گەورەی ئێراق ئامادەی كۆنگرەكە بوون، زۆربەی فەرمانبەرە خاوەن پۆستەكانیان‌ و ئەفسەرە بەریتانیەكانیان لەخۆدەگرت(٢٣)، لە ئێراقدا تەنها دوو وەزیر هێنران، یەكێكیان “جەعفەرعەسكەر”ی كورد بوو تەنها بۆ ڕاوێژ و پرسیار لەكاتی پێویست، ئەگینا بواریان پێنەدەدا بەشداری كۆنگرەكە بن، دووەم بریتی بوو لە “ساسۆن حسقیلی” یەهودی، ڕۆڵێكی زیاتری هەبوو لە دانیشتنەكان، بەو شێوەیە بەریتانیا‌ و فەرەنسا‌ و ئاژانسی زایۆنی ‌و زۆر لایەنی ڕۆژئاوایی بەشەڕ‌ و دیبلۆماسیەت ‌و بنچینەیەكی یاسایی نێودەوڵەتیان بۆ دروستكردنی دەوڵەتی ئێراق ئامادەكرد(٢٤). لە كۆنگرەی قاهیرەدا بڕیاردرا مەملەكەتێ‌ دابمەزرێ ‌‌و تاجەكەشی بدرێتە (میر فەیسەڵ هاشم)، ناوبراو لەپاش داگیركردنی سوریا لەلایەن فەڕەنسییەكانەوە لەساڵی1920 ناچاركرابوو ئەو وڵاتە جێبهێڵێ‌ پەنا بباتە بەر بەریتانییەكان و پەیوەندییەكی باشی لەگەڵیان هەبوو تا بیپارێزن(٢٥).

لە قۆناغی یەكەمی دروستكردنی دەوڵەتی ئێراقدا؛ بەریتانیا بە گوێرەی بەرژەوەندییەكانی خۆی ڕۆڵی زیاتری بە عەرەبە سوننەكان بەخشی، واتە كەمینەی عەرەبی سوننە زاڵكرا بەسەر زۆرینەی عەرەبی شیعە لە ئێراقدا، ئەمەش لە كۆنگۆەی قاهیرەدا بەڕوونی دەركەوتبوو، لە نێوان پاڵێوراوان بۆ وەرگرتنی دەسەڵاتی ئێراق زۆربەیان عەرەبی سوننەبوون. بەتایبەت بنەماڵەی شەریفی مەككە پۆستی جۆراوجۆریان لە دەوڵەتی ئێراقداوەرگرت‌ (٢٦)، لەگەڵ دەسەڵاتدارێتی بەریتانیا وایانكرد پێشوازیەكی دۆستانە ئەگەر بەجدیش نەبێت لە كاتی هاتنی لە مانگی حوزەیراندا بۆ ئێراق ڕێكبخەن‌ و لەماوەی چەند هەفتەیەكیشدا ئەنجومەنی وەزیران بڕیارێكی دەركرد ‌و، تیایدا فەیسەڵی بەپاشای ئێراق ناساند، ڕاپرسیەكی ساختەش ڕێكخرا و پڕوپاگەندەی ئەوە كرا (96%) ی گەلی ئێراق بە پاشای نوێ‌ ڕازین‌ و لە23 ی ئابی 1921 لە ئاهەنگێكی فەرمی تاجای پاشایی لەسەرنرا، لە ڕاستیدا‌ و سەرەڕای كەمی جۆش‌ وخرۆشی گەل بەرامبەر بە مەلیك فەیسەڵ، بەڵام بەرهەڵستكاری ڕێكخراو لاواز بوو ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ نەبوونی ئەلتەرناتیڤێكی ڕوون‌ و ئاشكرا(٢٧)، وەک عەبدولڕەحمان نەقیب نوێنەری سوننەكان بوو دەڵێت:-” ئەوە پیاوێك نەبوو لە ئێراق بكرێتە پاشا  تا مەلیك فەیسەڵ نەهێنن”(٢٨)، هەروەها شیعەكانیش دژی هاتنی فەیسەڵ بوون(٢٩)، سەرەڕای ئەم ناڕەزایەتیانە لە هەموو پارێزگاكاندا ڕاپرسی كرا سەبارەت بەهاتنی فەیسەڵ ‌و بوونی بەمەلیك لە 19 ی ئابدا هەموو پارێزگاكان مەزبەتەكانیان ڕەوانەی بەغداد كرد، بەواژۆکراوی، تەنها پارێزگای موپتەفیك نەبێت، دانیشتوانی شاری  سلێمانیش دەنگیان پێنەدا، چونكە نەیان دەناسی، هەروەها “تالیب نەقیب” یش نەیاری بوو جگەلەمەش بنەماڵەی (ال سعودیش) ململانێیەكی كۆنیان هەبوولەگەڵ بنەماڵەی شەریف حسێن(٣٠). پاش دروست بوونی دەوڵەتی ئێراق لە ساڵی 1921 دانانی فەیسەڵی كوڕی حسێن بەمەلیكی ئێراق ‌و لەسەرنانی تاجی پاشایەتی لە 23 ی ئابی 1921 سەرەڕای چەندین ڕووبەڕووبوونەوە و ناڕەزایی لە سەری، بەڵام بەپشتگیری بەریتانیا دەسەڵاتی خۆی چەسپاند، ناوبراو لە پاش بوونی بە مەلیكی ئێراق دەستیكرد بە ئەنجامدانی ئەركەكانی لە بەڕێوەبردنی ئێراقدا لەبواری ئەنجامدانی هەڵبژاردن ‌و دامەزراندنی پەرلەمان ‌و دروستكردنی سوپا. لێرەدا پێویستە سەرەتایەك دەربارەی دروستكردنی سوپای ئێراق‌ ئاماژە پێ بدەین:-

دروستكردنی سوپای ئێراق ‌و یادكردنەوەی بۆ 6 ی كانونی دووەمی 1921 دەگێڕنەوە، بەڵام ڕاستیەكەی وانییە، هەر لەگەڵ داگیركردنی ئەوناوچەیە لە 1914- 1918 بەریتانیا میلیشای جاشی بەناوی (شەبانە، لیڤی…هتد) دروستكرد، لە ساڵی1919 (900) كەس لەو شەبانەیە بە فەرمی تۆماركران ‌و چوونە ناو لیڤی و، بڕیاری دروستكردنی لەپەڕەگرافی(30) كۆنگۆەی قاهیرەش هاتووە، بەڵام بەشێوەیەكی ڕەسمی یەكەم نووسراو بە ژمارە(931 لە26/5/1921) لەلایەن مەندوبی سامی بەریتانی ‌و ئەنجومەنی وەزیران هاتووە‌. سوپا دروست بكەن بۆ پاراستنی ئاسایشی ناوخۆ بە چەكی بەریتانی، لە مانگی تەموزی 1921 یەكەم گوردان(فەوج) بە ناوی ئیمام كازم دروستكرا، دووەمین بەناوی كەتیبەی خاتوون واتە (مس بێڵ) دروستکرا و، لە ماددەی 7 ی ڕێككەوتننامەی بەریتانی-ئێراقی بڕیاردرا بەریتانیا ئەو سوپایە بەخێوبكا‌ت و پڕچەكی بكا ‌و بەكاریشی بهێنێ‌ بۆلێدانی هەر سەرهەڵدان و ئاژاوەگێڕییەک، ئەو سوپایەش بەسەرۆكایەتی (ئەی  سی دیلی) بەریتانی بوو، ئەفسەر و پلەدارەكانیش لە ژێردەستی (ئەرشیبۆلدكلارك) بوون(٣١). لەلایەن زانایانی ئایینی ناڕەزایی دەربڕا لەسەر دروستكردنی سوپا‌ و وتیان ئەوە دەبێتە هۆی براكوژی، ڕاستیش دەرچوو، هەر لە سەرەتاوە هێزەكانی سوپای لیڤی لەگەڵ سوپای بەریتانی پەلاماری میللەتیان داو لە دژی هەردوو شۆڕشی كورد 1919- شۆڕشی ئیسلامی1920 لە خواروی ئێراق.  یەكەم بەكارهێنانی ڕەسمی ئەو سوپایەش لە دژی ناوخۆی ئێراق لە 31/8/1921بوو بە فەرمانی سێربرسی كۆكس(٣٢).

باردودۆخ ‌و كاروباری ناو سوپاش پاش دروستكردنی بەهەمانشێوەی ناو حكومەتی مەدەنی ‌و سیستەمی فێركردن بوو، لە كۆنگرەی قاهیرەدا بڕیارێكی گرنگی بەدامەزراندنی سوپای نیشتیمانی ئێراق درا، لە ساڵی1921 دا بەسەربازیكردنی خەڵک و  ئەفسەر بەژمارەی زۆر دەكرا، سەربازەكان خەڵكی عەشایەری بوون‌ و بەشی زۆریشیان شیعە بوون بەڵام دەستەی ئەفسەران زۆربەیان لە ڕیزەكانی ئەفسەرانی سوپای پێشووی عوسمانی هێنرابوون ‌و زۆربەی ئەو ئەفسەرانەش سوننە بوون، بەم جۆرەش دەسەڵاتی سوننەكان بەسەر ئەفسەراندا بەردەوام بوو، ئەو ئەفسەرانەی مەیلیان بۆ توركەكان هەبوو هەر زوو دەركران ‌و بەو جۆرەش بەشی زۆری ئەفسەران لە پێكهاتە و ئاڕاستە دا عەرەب بوون، هەروەها چەند ئەفسەرێكی كوردیش گەڕانەوە بۆ ناو سوپا (٣٣)، وەك “محەمەد ئەمین زەكی بەگ، تۆفیق وەهبی بەگ، شەریف پاشا، بەكر صدقی”، لە دیاریكردنی مێژووی گەڕانەوەی ئەو ئەفسەرە كوردانە دا هاوڕای تەواو نییە، بۆ نمونە لە كاتێكدا عەلائەدین سەجادی پێی وایە محەمەد ئەمین زەكی بەگ(٣٤)، لە24 تەموزی 1924بۆ ئێراق گەڕاوەتەوە( ٣٥)، بەڵام دکتۆر كەمال مەزهەر لە زاری (سانیحە خانی) كچی ئەمین زەكی بەگەوە دەڵێت‌:-” باوكی لە ناوەڕاستی ساڵی1923 لە سەرداوای تەحسین عەسكەری بۆ ئێراق گەڕاوەتەوە”(٣٦). سوپای ئێراق هەر لە سەرەتای دامەزراندنییەوە فەیسەڵی یەكەم داوای (15000بۆ 20000) هەزار سەربازی لە بەریتانیای مەزن كرد، بەڵام بەڕیتانیا بیری كردەوە ئەم ژمارەیە زیادەڕەوی تێدایە و تێچوی ئەم ژمارەیە لە توانستی دارایی ئێراق تێدەپەڕێت، دەرئەنجام سوپای ئێراقی بەژمارەیەكی كەمتر لەدەرەوەی بەرزخوازی حكومڕانە ئێراقییەكان بنیاتنرا، واتا بەقەوارەی(3,500) سەرباز دەستی پێكرد، ئەم ژمارەیە لە نێوان 1921‌ و1932 بە شێوەیەكی تەدریجی زیادیكرد، واتە لە3,500 وە گەیشتە12,500 سەرباز(٣٧). بەڵام لە نێوان وادەی سەربەخۆیی تاساڵی 1936 ئەم ژمارەیە بوو بە دوو قات بەهۆی یاسای خزمەی نیشتیمانی ساڵی1934 كە خزمەی ئیلزامی دامەزراند‌(٣٨)، بەهۆی ڕووداوی ئاسووریی لە ئابی1933‌ و دامركاندنی جوڵانەوەی ئاسورییەكان شانازییەکی بێهاوتای بەخشی بەسوپا‌و بەرزی كردەوە بۆ پلەیەكی باڵا لەناو ژیانی سیاسیی وڵاتەكەدا(٣٩).

دروستبوونی سوپای ئێراق كاریگەریی دوو تێڕوانینی ناسیۆنالیستی بەسەرەوە زاڵ بوو:- ناسیۆنالیزمی ئێراقی ‌و ناسیۆنالیزمی پان عەرەب، گرووپی یەكەم پێكهاتبوو لەو ئەفسەرانەی كارو چالاكیان بۆ چوارچێوەیەكی ئێراقی بوو، گرووپی دووەم پێكهاتبوو لەو ئەفسەرانەی دەیانویست ئێراق بنیادبنێن و ببێت بە ناوەندێك بۆ ئازادكردنی سەرجەم میللەتی عەرەب‌ وئێراقیان وەكو (پڕووسیای عەرەب) دەبینی(٤١).

پەڕاوێزو سەرچاوەکان:-

1. ابن خلدون ساطع العصرى:- احادبن منى التربية الاجتماع، مركزدراسات الوحدة العربية، بيروت، االطبعةالثانية، 1985، ص35.
2. نفس المصدر، ص35.
3. فیبی ماڕ:- مێژووی نوێی ئێراق، و:- حمەشەریف‌وحمەغەریب‌وشێركۆئەحمەدحەوێز، چاپی یەكەم، چاپخانەی ڕۆژهەڵات، هەولێر، 2001، ل45.
4. د.ئەلبێرت عیسا:- ناسیۆنالیزمی عەرەبی لەدەوڵەتی عوسمانییەوە بۆئێراقی سەردەمی فاشیزم، دەزگای چاپ‌وپەخشی سەردەم، سلێمانی، 2009، ل38.
5. ابن خلدون ساطع العصرى:- المصدر سابق، ص38.
6. چارلزتریب:- چەندلاپەڕەیەك لەمێژووی ئێراق، و:- محه‌مه‌د حسێن ئەحمەد‌وعبدالقادركەلهور، چاپی دووەم، چاپخانەی ڕۆژهەڵات، هەولێر، 2011، ل53-54.
7. هەمان سەرچاوە، ل54-55.
8. فیی ماڕ:- س. پ، ل40.
9. چارلزتریب:- س. پ، ل٥٨.
10. كەمال مەزهەر:- كوردوكوردستان لەبەڵگەنامەنهێنیەكانی حوكمەتی بەریتانیادا، بەرگی یەكەم، چاپی دووەم، 2009. ل٥٥.
11. هنرى فوستر:- نشات العراق الحديث، ترجمة:- سليم طةالتكريتى، الطبعةالعربيةلاولى، لاهلبةللنثروالتوزيع، الاردن-عمان، 2006، ص447؛ حنابطاطو:- العراق، الطبعات الاجتماعيةوالحركاتالثوريةمن العصرالعلمانى فى القيام الجمهورية، الكسياى لاول، ترجمةعضيف الرزاز، لطبعةالعربيةالثانية، بيروت، 1995، ص42.
12. عبدالرزاق الحسنى:- تاريخ الوزارات العراقية، الجزءالثانى، دارالشؤن الثقافية العامة، بغداد، 1988، ص27.
13. حنابطاطو:- المصدر سابق، ص36.
14. عزيزحسن البارزانى:- الحركةالقوميةالكورديةالتحرريةفي كردستان العراق، 1939-1945، مطبعة وزارةالتربية، الطبعةالاولى، اربيل، 2002، ص15.
15. عبدالرزاق الحسنى:- المصدر سابق، ص54.
16. العراق فى رسائل مس بيل:- ص293.
17. نفس المصدر:- ص208.
18. دەقی نامەكەلەكتێبی عبدالرزاق الحسنی:- تاریخ الوزارات العراقیە.
19. چارلزتریب:- س. پ، ل٦٠.
20. نەوزاد عبداللەهێشوی:- دۆزی كوردلەئێراقداومیكانیزمەكانی چارەسەركردنی دوای 2003، چاپخانەی خانی، چاپی یەكەم، دهۆك، 2009، ل201.
21. چارلزتریب:- س. پ، ل62.
22. دەقی ڕێككەوتننامەی سیڤەر(لەكتیبی دەقەكانی سیڤەر خوێندنەوەیەكی تر-د ق:- پ. ی سەلام ناوخۆش، مسعودعبدالخاق).
23. مسعودعبدالخالق:- ڕۆڵی عەلمانیەت لەدروست بونی مەینەتی كورد، چاپخانەی نەوا، چاپی یەكەم، 2011، ل151.
24. هەمان سەرچاوە، ل151-152.
25. چارلزتریب:- س. پ، ل62-63.
26. احمد رفيق البرقاوى:-العلاقات السياسية بين العراق بريطانيا(1922-1932)، دارالرشيدللنشر، 1980، ص22-24؛ امين فرج شريف:- الموطنةودورهافي تكامل المجتمعات التعددية(المجتمع العراقى انوذجا)، رسالةماجستيرغير منشورة في كليةالعلوم السياسة، جامعةصلاح الدين، اربيل، 2006، ص96؛ خليل مصطفى:- كوردستانالجنوبية(االعراق) في سنوات الاحتلال والانتداب البريطانيين(1918-1932)، رسالةماجستيرغيرمنشورةفي كليةالقانون والسياسة، جامعةدهوك، 2005، ص72-73.
27. چارلزتریب:- س. پ، ل64.
28. سێر ئارنۆڵد وێڵسن:- شۆڕشەكەی ئێراق لەماوەی داگیركاری بەریتانیا بۆئێراق‌وكوردستان، و سەرحەد ئەحمەد، هەولێر، 2012، ل46.
29. نەوزادعەبدوڵڵا هێشوی:- س . پ، ل25.
30. د.علی وەردی:- چەردەیەكی كۆمەڵایەتیانەلەمێژووی نوێی ئێراق، و ، دلێرمیرزا، چاپخانەی دەزگای چاپ‌وپەخشی حەمدی، سلێمانی، 20005، ل130.
31. د.رجاءحسين الخظاب:-تاسيس جيش العراقى وتطوردورالسياسى 1921-1941، دارالعربيةللطباعة، بغداد، 1979، ص310.
32. كمال مظهر:- صفحات من تاريخ العراق المعاصر، دراسات تحليلية، مكتبةالبدلى، الطبعة الاولى، بغداد، 1987، ص123.
33. فیبی ماڕ:- س. پ، ل44-45.
34. عەلائەدین سوجادی:- یادی كۆچی ئەمین زەكی، بەغداد، چاپخانەی معارف، 1948، ل51-53.
35. هەمان سەرچاوە، ل51.
36. د.كەمال مەزهەرئەحمەد:- مێژوو، بەغداد، 1983، ل155.
37. د.وليد محه‌مه‌دسعيدالاعظمى:- انتفاضةرشيدعالى الكيلانى العرب العراقيةالبريطانية، 1941، دارالواسط للدراسات النشر، بغداد، 1987، ص17.
38. د.رجاءحسين الخطاب:- تاسيس الجيش العراقى تطوردورالسياسي 1921-1941، دار الحريةللطباعة، بغداد، 1979، ص321-331.
39. د.وليد محه‌مه‌دسعيدالاعظمى:- المصدرسابق، ص16.
40. د.فاضل البراك:- دورالجيش العراقى في حكومةالدفاع الوطنى، الحرب مع البريطانيا 1941، الدارالعربيةللطباعة، بغداد، 1979، ص106.
41. محمود الدرة:- الحرب العراقيةالبريطانية1941، دارالطبعة، بيروت، 1969، ص72.