“پوختە”
فیدراڵیزم وەك سیستەمێکی ڕێكخستنی سیاسی و دەستووری کە دەسەڵاتەکان لە نێوان حکومەتی ناوەندی و هەرێمەکاندا دابەشدەکات دروست بووە بۆ چارەسەرکردنی کێشەکانی کۆمەڵگا فرە نەتەوەییەکان. توێژینەوەکان پیشان دەدەن کە ئەم سیستەمە لە سویسرا سەرکەوتوو بووە، بەڵام لە ئێراق بووەتە هۆی قووڵبوونەوەی ناکۆکییەکان. سویسرا توانیویەتی چوار گرووپی نەتەوەیی و زمانی جیاواز “ئەڵمانی، فەڕەنسی، ئیتاڵی، ڕۆمانی” بە ئاشتی بگونجێنێت، سەرکەوتنی سیستەمەکەی لە چەند فاکتەرێکدا خۆی دەبینێتەوە:- دامەزراوەی بەهێز، دیموکراسی ڕاستەوخۆ، خۆبەڕێوەبەری بەرفراوانی کانتۆنەکان، سەروەری یاسا و ناسنامەیەکی نیشتیمانی هاوبەش. هەموو ئەمانەش بووەتە هۆی دروستبوونی متمانەی نێوان پێکهاتەکان. بەڵام لە ئێراقدا، فیدراڵیزم کە بە شێوەیەکی ناچاری لە دوای ساڵی 2003 دروست بوو، نەیتوانیوە کورد، عەرەبی سوننە و شیعە بە ئاشتی پێکەوە کۆبکاتەوە. سەرەڕای ئەوەی دەستووری ئێراق مافی پێکهاتەکانی دەستەبەر کردووە، بەڵام لە جێبەجێکردندا کێشەی زۆر هەیە:- مەزهەب گەرایی زاڵە، زۆربەی ماددە دەستوورییەكان جێبەجێ نەکراون، دامەزراوە فیدراڵییەکان لاوازن و ناسنامەی تائیفی زاڵترە لە ناسنامەی نیشتیمانی. توێژینەوەكان دەریدەخەن کە فیدراڵیزم بە تەنها چارەسەر نییە، بەڵکو پێویستی بە کۆمەڵێک پێشمەرجی کەلتووری، مێژووییی و سیاسی هەیە. ئەمەش ڕوونی دەکاتەوە بۆچی هەندێک وڵات وەک سویسرا سەرکەوتوون، بەڵام ئێراق تووشی کێشەی زیاتری نەتەوەیی و تائیفی بووەتەوە کە هەڕەشەی لێکترازان لە یەکێتی وڵاتەکە دەکات.
وشە سەرەکییەکان:- فیدرالیزم – ململانێی ئیتنیکی – سیاسەتی ئێراق.
“پێشەكی”
سیستەمی فیدڕاڵی یەکێکە لە جۆرەکانی دەوڵەتی ئاوێتە کە ئێستا نزیکەی ٢٨ دەوڵەت لە جیهاندا پەیڕەوی دەکەن نموونە وەک ئەمەریکا، سویسرا، کەنەدا و ئەڵمانیا. ئەم سیستەمە دەسەڵات لە نێوان حکومەتی ناوەند و یەکە پێکهێنەرەکان دابەشدەکات و وەک میکانیزمێک بۆ بەرەنگاربوونەوەی ململانێ و ناکۆکیە نەتەوەییەکان سەیر دەکرێت. لە یوگسلاڤیا بە هۆی قووڵی کێشە ئیتنیکیەکان و ناسەقامگیری سیاسیەوە، سیستەمی فیدڕاڵی شکستی هێنا و وڵات لە ساڵی ١٩٩٢ هەڵوەشایەوە، لە کاتێکدا ئەمەریکا بە هۆی کێشەکانی پەیوەندیە نێودەوڵەتیەکان و ڕێکەوتنامە نێودەوڵەتیەکان و کێشەی بازرگانی، لە سیستەمی کۆنفیدڕاڵیەوە گۆڕا بۆ فیدڕاڵی لە ساڵانی ١٧٨٧-١٧٨٨، بەڵام سویسرا نموونەیەکی دەگمەن و سەرکەوتووی فیدرالیزمە کە توانیویەتی چوار ئیتنیکی جیاواز و سێ زمانی سەرەکی لە ڕێگای ئەنجومەنەکانی نەتەوەیی و ئەنجومەنی دەوڵەت و دەستووری وڵات پێکەوە ببەستێتەوە و ئاشتی و سەقامگیری سیاسی بەرقەرار بکات. لە ئێراقیش، دوای ٢٠٠٣ سیستەمی فیدڕاڵی جێگیر کرا، بەڵام کێشەی ئیتنیکی نەتوانراوە چارەسەر بکرێت و ڕۆژ بە ڕۆژ قووڵتر دەبێتەوە. هەرچەندە دەستووری ئێراق مافی هەموو نەتەوەکان دەستەبەر دەکات و دابەشکردنی دەسەڵاتی هەرێم و حکومەتی ناوەندی لە ماددەی 48ی دەستووردا ڕێکخستووە، بەڵام لە ڕاستیدا جێبەجێ ناکرێت و ئەنجومەنی فیدراڵی کە پێویستە بەپێی ماددەی ٥٦ دروست بکرێت هێشتا نەخراوەتە بواری جێبەجێکردنەوە. نموونەی ڕیفراندۆمی ٢٠١٧ی هەرێمی کوردستانیش دەریخست کە کورد ٥١٪ی خاکی لەدەستدا بەهۆی شکستی جێبەجێکردنی سیستەمی فیدڕاڵی و بنەماکانی دەستوور لە ئێراق. مەزهەب گەرایی و ناکۆکیە ئیتنیکیە قووڵەکان بەردەوام زاڵن بەسەر سیستەمی سیاسی ئێراقدا کە کاریگەری نەرێنی لەسەر ماف و ئازادیەکان و لایەنی ئابووری و سیاسی نەتەوەی کورد هەیە کە دووەم گەورەترین نەتەوەیە لە ئێراق، ئەمەش بووەتە هۆی سەرنەکەوتنی ئەزموونی فیدڕاڵی لە بەراورد بە وڵاتانی پێشکەوتووی دیکە کە بەم سیستەمە بەڕێوە دەبرێن.
Reidar Visser, Ethnicity federalism and the idea of sectarian citizenship in Iraq:- Critique, Volume 89 No 868-introduction review of the red cross, 2007.
ئەم توێژینەوەیە لە چوار بەشی سەرەكی پێكهاتووە پوختەی توێژینەوەكە ئەوەیە باس لە ئەو مەترسی و ئاڵینگارییانە دەكات كە ڕووبەڕووی ئێراق بووەتەوە دوای ساڵی “2003” ڕووخانی ڕژێمی پێشووی بەعس “سەدام حسێن”، باس لە گۆڕانی سیستەمی سیاسی دەكات لە سیستەمێكی تۆتالیتاری تووندوتیژەوە بۆ سیستەمێكی فیدڕاڵی، ڕەخنەیەكی قووڵ دەگرێت كە فیدڕاڵی لەجیاتی چارەسەرێك پێشكەش بكات بۆ دابەشكاری نەتەوەیی و تائیفی خۆی بووەتە هۆكاری دووبەرەكی و قووڵكردنەوەی جیاوازییەكان نەك بەدیهێنانی یەكێتی فیدراڵیزم، ئێراق دوای ساڵی “2003” بە داڕشتنی دەستوورێكی نوێ سیستەمی فیدراڵی چەسپاند هەرچەندە پێكهاتەكانی ئێراق یەكگرتوو نەبوون لە ڕووی نەتەوەیی و تائیفی دابەشبوونی زۆر هەیە لە كورد و سوننە و شیعەی عەرەب، بەڵام ئێراقییەكان خۆیان و لایەنە دەرەكییەكانی وەك ئەمریكا و هاوپەیمانان مێژوویی ئێراقیان فەرامۆش كردووە لە دەسەڵاتی تووندی ناوەندی بە درێژایی مێژوو، كەواتە ئەم سیستەمە بە شێوەیەكی هێواش و پلەبەندی جێگیر نەبوو بەڵكو لە چوارچێوەی ناچاری و فشاردا بوو لەلایەن لایەنە دەرەكییەكانەوە. بەشی دووەمی توێژینەوەكە باس لەوە دەكات؛ چۆن لایەنی نەتەوەیی و تائیفی لە ئێراق قووڵ بووەتەوە و مێژووییەكی دوور و درێژی هەیە كە بووەتە هۆكاری ناسنامەی جیاواز و زۆر ئەستەمە ناسنامەیەكی نیشتمانی هاوبەشی یەكگرتوو دروست ببێت. ئەگەر بە وردی سەیری بكەین لە سیستەمێكی سیاسی فیدڕالیزمدا ڕۆژ بە ڕۆژ پارت و میلیشیا و هێڵە تائیفیەكان زیاتر دابەش دەبن و دروست دەبن لە جیاتی ناسنامەیەكی یەكگرتووی نیشتمانی، هۆكارێكی تر ئەوەیە كە فیدڕالیزم هێشتا لە ئێراق پێنەگەیشتووە و لاوازە، بووەتە هۆكاری دابڕانی ناوچەیی وەك هەرێمی كوردستان و ناوچە سوننە نشین و شیعەنشینەكان، بەوەش ململانێكان قووڵتر بوونەتەوە تووندو تیژی زیاتری لێكەوتووەتەوە، كەواتە دەتوانین بڵێین ناسنامەكان زیاتر لەتبوون و فیدڕالیزم بە كردەوە بووەتە هۆكاری دابەشكاری جیاواز و ڕۆڵی دامەزراوەی فیدڕاڵی تەنها تیۆرییە.
لە بەشی سێیه‌مدا باس لەوە دەکات کە چەمکی هاوڵاتی بوونی تائیفی پلانی یەکەمە لە ئێراق دواتر چەمکی نەتەوەیی، کەواتە ئەم سێ پێکهاتەیە “کورد – سوننە – شیعە” ناتوانن یەکێتی نەتەوەیی دروست بکەن، ئەم سیاسەتە بووەتە هۆی لەتبوون و زەقکردنەوەی جەمسەرگیری و ململانێکان ئەمەش کاریگەری بەهێز دروست دەکات لە پێکهاتە و کاری یاسایی و سیاسیی و بەڕێوەبردن لە ئێراقدا. لە بەشی چوارەمدا باسی ئۆتۆنۆمی هەرێمی کوردستان دەکات کە نموونەیەکی سەرکەوتووترە لە چاو ئیدارەدان و بەڕێوەبردنی ناوچەکانی تری ئێراق، هەروەها باس لەوە دەکات لە سیستەمی فیدراڵیدا ئێراق جۆرە سیاسەتێک پەیڕەو دەکات کە گرژی و ئاڵۆزی دروست کردووە، ناوچە و پارێزگاکانی تریش هەوڵدەدەن ئەم ئەزموونەی کوردستان تاقیبکەنەوە بەوەی هەوڵی بەدەستهێنانی سەربەخۆیی زیاتری خۆیان بدەن و لەدەرئەنجامدا لەتبوون و لاوازی زیاتر لە دەوڵەتی فیدڕاڵی ئێراق دەردەکەوێت. لە دەرئەنجامدا توێژەر تەئکید دەکاتەوە کە فیدڕاڵیزم مەبەستی خۆی نەپێکاوە و یەکێتی نیشتیمانیی بەدەست نەهاتووە بەڵکو لە جیاتی ئەوەی چارەسەرێکی ئەرێنی پێبێت بۆ ململانێ نەتەوەیی و تائیفییەکان خۆی بووەتە هۆکاری زیاتر لێکترازان، ڕۆژ بە ڕۆژ هێڵە تائیفی و نەتەوەییەکان تۆختر دەبنەوە، کەواتە سیستەمی فیدڕاڵی ئێراق نەیتوانیوە فرەیی نەتەوەیی و کەلتووری و تائیفی چارەسەر بکات.
“هەڵسەنگاندن”
توێژەر میتۆدی چۆناییەتی و شیکاری مێژوویی بەکار هێناوە بۆ تێگەیشتن لە کەیسی مێژوویی ئێراق و سیستەمە سیاسییەکان بە تایبەتی فیدڕاڵیزم و شیکاری سیاسی بۆ تێگەیشتن لە دەرئەنجامەکان. لە کاتێکدا ڕەخنەی قووڵ دەگرێت لە سیستەمی فیدڕاڵی ئێراق، بەڵام هیچ ئاڵتەرناتیڤێک پێشكەش ناکات. لە کاتێکدا باسی ڕۆڵی هێزە دەرەکییەکان دەکات لە ئێراق دوای ساڵی “٢٠٠٣”، بەڵام بە شێوەیەکی سنووردار دەکرا باشتر و زیاتر باسی ڕۆڵی ئەکتەرە هەرێمی و نێودەوڵەتییەکان بکات. گرنگی نەدان بە لایەنی دابەشکاری، هاوسەنگی ئابووری کە کەم و کورتییەکی زۆر هەیە و زۆرجار سیستەمی فیدڕاڵی ئێراق بووەتە هۆکاری ململانێی زۆر لەسەر دانانی بودجە و دابەشکردنی سامانی نەوت بە تایبەتی لەگەڵ هەرێمی کوردستان، کەواتە نایەکسانی ئابووری فەرامۆش کردووە.
د. یاسین حمە، تەحەدیاتی فیدرالیزم مۆدێلی ڕێکخستنی ململانێ ئیتنۆ – تایفی لە ئێراق. مجلة زانکو القانون والسیاسە المجلد ٢٢ – عدد٢٠٢٤،٣٦.
دەستووری فیدراڵی ئێراق ساڵی ٢٠٠٥ کە مۆدێلێکی حکومڕانی تازەبوو لە ئێراق لە سیستەمی فیدراڵی بۆ چارەسەری پرسەکانی ناسنامە و ململانێی نەتەوەیی و تائیفی کە هەتا ئێستا فیدرالیزم لە ئێراق نەبووەتە هۆکاری چارەسەری پرسەکان، بەڵام هۆکارەکانی سەرنەکەوتنی ئەم سیستەمە لە ئاست چاوەڕوانی و داخوازی پێکهاتە جیاوازەکان نین و بووەتە هۆکاری پێکدادانی تائیفی و ئیتنیکی لە ئێراقدا، ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ مێژوویی دەوڵەتی ئێراق هەتا ئێستا نەتوانراوە ڕێز لە مافی پێکهاتەکان، دانپێدانانی هەمەجۆری و بوونی گرووپی کۆمەڵایەتی، سیاسی، ئایینی جیاواز بگیرێت، عەرەبی سوننە دوای ٨٠ ساڵ لە حکومڕانی سیاسەتی سەرکوتکردن و پەراوێز خستن و پاکتاوکردنی نەتەوەی و جینۆسایدی بە کۆمەڵی ئەنجامداوە، لەگەڵ ئیتنیکە جیاوازەکان کە کورد بە تایبەتی دوای گۆڕانی ناسنامەی ئێراق ٢٠٠٥ دەستووری تازە بەهەمان شێوە کە سیستەمی تازەی سیاسی فیدرالی شکست پێهێنا، گرووپێکی باڵادەستی تائیفی شیعە کە نەیانتوانی ناسنامەیەکی یەکگرتوو دروست بکەن بۆ وڵات، کە شەڕی نەتەوەیی و گرژیە ئتنیکی و ئایینیەکان زیاتر بوو دوای ڕوخانی ڕژێمی بەعسی پێشوو لە لایەن ئەمەریکا و هاوپەیمانان کە ئومێدی ئەوەی لێدەکرا بە دەستووری تازە فرەچەشنەیی نەتەوەیی و ئایینی چارەسەر بکرێت، ئەگەر سەیری پێکهاتەی ئێراق بکەین نەتەوەی عەرەب ٧٧٪ پێکدەهێنێت لەوەش مسوڵمانی شیعە ٦٠٪ و مسوڵمانی سوننە ٢٠٪ کە بە شێوەیەکی جیاوازی جوگرافی دابەشبوون، نەتەوەی کورد وەکو گەورەترین ئنتیکی ئێراق ٢٠٪ پێکدەهێنن هەروەها تورکمان و ئاشوری و شەبەک ٣٪ و مەسیحی ٣٪ پێکدەهێنن. ئامانجی ئەم توێژینەوەیە هەڵسەنگاندنە بۆ مۆدێلی سیستەمی فیدراڵی ئێراق لە ڕوانگەی ئێراقیەکان هەروەها ڕەخنە و پێشنیار و چارەسەر کردنی پرسەکان بە شێوەی چاوپێکەوتن لەگەل گرووپە جیاوازەکانی ئینتیک و ئایینی کە هاوسەنگیەکانی باشی پاراستووە لە وەرگرتنی نمونەی سەرجەم پێکهاتەکانی کۆمەڵگا لە ڕووی ڕەگەز و ئاستی خوێندن و هەروەها پێکهاتەی جیاوازی ئینتیکی و تائیفی لە ڕێگای چوارچێوەیەکی شیکاری بابەتی و داتاکان. دەرئەنجامەکان هیچ کۆدەنگیەک نەبووە لەسەر چۆن چارەسەر کردنێک بۆ ئەم کێشەیە بکرێت بێگومان هۆکاری کۆمەڵایەتی و کلتوریش کاریگەری خۆی هەیە لەسەر ململانێ ئینتیکیەکان.
تەوەرێكی تری توێژینەوەكە بریتییە لە ڕێکخستنی سیاسی و دامەزراوەیی لە ململانێ ئینتیکیەکان، لەم تەوەرەدا باس لەوەکراوە کە فرە کلتوری و فرە ئیتنیکی جیاواز لە سیستەمی فیدرالیزمی فرەچەشنی و فرەزماندا دەبێتە چارەسەر کە گرووپە جیاواز و کەمینەکان لە ناوخۆی خۆیان خۆبەڕێوەبەریەکانی باش دروست بکەن، بەڵام ئەوە گران و قورسە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئێراقدا بە تایبەتی کە ململانێی نەتەوەیی وەکو ئاستەنگ بۆ یەکگرتووی دەوڵەت دەبینێت، ئەگەری هەیە کە پێکهاتەی تائیفی و نەتەوەییەکان زیاتر ڕووبەڕووی شەڕی ناوخۆ ببنەوە، لە چڕبوونەوەی نەتەوەی جیاواز ئەگەری جیابوونەوە و مافی سەربەخۆیی زیاتر هەیە، بە پێچەوانەوە ئەوەی سیستەمی فیدراڵی مۆدێلێکی باش و گونجاوە بۆ دەستەبەر کردنی سەربەخۆیی گرووپە ئینتیکیە جیاوازەکان هەروەها گرووپە کۆمەڵایەتیە کلتوریەکان، بەڵام لە ئێراق ئەوەی دەبینرێت ئەم سیستەمە بووەتە هۆی دروست بوونی شەڕی ناوخۆ و قووڵکردنەوەی جیاوازیەکان و ململانێیەکان لە ساڵی ٢٠٠٥ گرووپە یاخیەکان دروستبوون دوای ڕووخانی ڕژێمی پێشوو، دواتر لوتکەی ئاڵۆزی بووە هۆی دروستبوونی داعش لە شاری موسڵ کە ئەمە لە ئەنجامی ململانێی ئیتنیکی و تائیفی بوو کە ناسنامە و شوناس هۆکارێکی گەورەی نائارامی سیاسیە کە زەرەر و زیانێکی گەورەی گیانی و ماددی لێکەوتەوە.
تەوەرەی سێیه‌م باسی تەحەدیاتی فیدرالیزمی ئێراق دەکات کە دەوڵەت سەرکەوتوو نەبوو لە تێکەڵکردنی سێ ناسنامەی جیاوازی ئیتنیکی لە ئێراق بە درێژایی ئەو ١٠٠ ساڵە بێبەش نیە لە ململانێی ئیتنیکیە خوێناویەکان و پێشنیاری جۆرێکیتری فیدرالیزم کە ناسراوە بە ئیتنۆ فیدرالیزم کە پێکدێت لە دروستکردنی سێ هەرێمی فیدراڵی گەورەی نەتەوەیی کورد، مەزهەبی سوننە و شیعە، کە چارەسەرێکی گونجاوە بۆ ڕێگریکردن لە شەڕ و تووندوتیژی و ململانێی نەتەوەیی. تەوەری دواتر باسی دابەشبوونی بەشێکی ئیتنۆفیدرالیزم دەکات کە سوننەکانی ئێراق داوای جۆرێک لە لامەرکەزی فیدراڵی دەكەن کە هەرێمی خۆیان بەڕێوەبەرن بۆ چاکسازی سیاسی و دابەشکردنی دەسەڵات کە چیتر پشتگوێ نەخرێن وەکو پێکهاتەیەکی سەرەکی وڵات، هەروەها داواکاری ئەوان دەیانەوێت کە وەکو هەرێمی کوردستان تا ڕادەیەک مافی خۆیان هەبێت لەو چوارچێوە و بەشەی کە لە دوای دروستکردنی کوتلەیەکی سیاسی گەورە لە پەرلەمان هەر نەتوانرا مافەکانیان بە دەست بهێنن، دواتر کوردیش ڕووبەڕووی میلیشیای حەشدی شەعبی بووەتەوە کە ئەمەش مەیلی زیاتری جیابوونەوە دەکەن و دەوڵەتی سەربەخۆی خۆیان هەبێت.
“دەرئەنجام”
1- فیدرالیزم بە سەرکردایەتی پیاوانی شیعە مەترسی لەسەرە و چیتر ناتوانرێت وەڵامی داخوازی ئینتیکە جیاوازەکانی کورد و تائیفی سوننە بدەنەوە.
٢- ڕاستە دەستوور باڵایە و هەموو مافێکی ئینتیکە جیاوازەکانیداوە بەڵام کێشەمان لە پیادەکردنی هەیە لە ئێراق و ئەقڵیەتی بەهێزی مەرکەزی فیدرالیزم شکی یە.
3- پێشێلکردنی ماددەکانی دەستوور تایبەت “١١٥” کە چەند پارێزگایەک مافی خۆ ڕێکخستنیان هەبێت ، کە حکومەتی ئێراق دژی ئەمەیە و ١٨ ساڵە هەموو کارێکی ڕەتکردووەتەوە وەکو پارێزگاکانی سەڵاحەدین و ئەنبار و دیالە و ماددەی ١٤٠.
4- بێ لایەن نەبوونی دادگای باڵای فیدراڵی ماددەکانی ١١٠ – ١١١ لە پرسی نەوتی هەرێمی کوردستان لە کاتێکدا هەرێمی کوردستان ساڵی ٢٠٠٧ یاسای سامانە سروشتیەکان خۆی دەریکردووە کە ئەمەش مەترسیەکی حکومەتی ناوەندە لە پەیوەندیەکانی دەرەوی هەرێم لە بواری ئابوری کە ترسیان لە ئەیندەدا هەیە بۆ سەربەخۆیی.
“هەڵسەنگاندن”
بەشێوەیەکی زۆرباش کێشە سەرەکییەکانی ڕوونکردووەتەوە کە ناکۆکی نەتەوەیی و تائیفیەکان لە دەوڵەتی ئێراق یەکێکە لە ئاڵنگاریەکان بە درێژایی مێژوو بەردەوامی هەیە كەتا ئێستا فیدڕالیزم نەیتوانیوە چارەسەری بكات، وە تیۆری وەسفی شیكاری بەكارهێناوە، ڕەخنەی ئەوەی لێدەگرێت لە حاڵەتی سەرنەكەوتنی فیدرالیزم وەكو سیستمێكی سیاسی و چارەسەر نەكردنی كێشەكان ناکرێت ئەم سیستەمە بە خراپ وەسف بکرێت لە کاتێکدا نوخبەی سیاسی ئێراق باوەڕیان بە مەرکەزیەتی بەهێزی ناوەند هەیە کە پێکهاتە ئیتنیکیەکانی وەک کورد و تائیفی سوننە وەکو مەترسی دەبینن.
wolf Linder, Federalism:- The case of Switzerland, International and diplomacy, Vol 1, No 3,2013.
ئەم توێژینەوەیە لێکۆڵینەوەیەکی شیکاری وردە لەسەر سیستەمی فیدراڵیزمی سویسرا کە نموونەیەکی کۆکەرەوەی فرە چەشنی نەتەوەییە لەو وڵاتەدا، کە لە بەشی یەکەمدا باسی مێژوویی پەرەسەندنی سیستەمی فیدراڵیزمی سویسری دەکات بە تێپەڕبوونی کات، ڕوونی دەکاتەوە چۆن پێکهاتەکان یارمەتیدەرن و هاوکارن بۆ بەهێز کردنی بەڕێوەبردنی سیستەمەکە سەرەڕای جیاوازی نەتەوەیی و کۆمەڵایەتی، دواتر باسی کێشە و گرفتەکانی ناو سیستەمی سویسری دەکات کە نایەکسانی ئابووری و ململانێ سیاسییەکانی کارگێری و دارایی، فرەجۆری کەلتووری و نەتەوەیی کە زۆرجار توانای سیستەمەکە سنووردار دەکەن، لە کۆتاییدا باسی چارەسەرکردنی گرفتەکان و سەرکەوتنی سیستەنی فیدڕاڵی سویسرا بۆ ئیدارەدانی جیاوازییە نەتەوەییەکان دەکات. سیستەمی فیدڕاڵی سویسرا مۆدێلێکی سەرکەوتووی بەهێز و کاریگەرە لە جیهاندا چۆن سیاسەتێکی هاوسەنگ و یەکسان ڕۆڵێکی گەورە و کاریگەر دەگێڕێت لە پێکەوەژیانی ئاشتییانەی گرووپە جیاوازەکانی نەتەوەیی، زمان، کەلتووری کە نەتەوەکانی وەک “فەڕەنسی – ئیتاڵی – ئەڵمانی – ڕۆمانی” لە خۆ دەگرێت.گرنگیدانی تەواوەتی بە هاوسەنگی فرە کەلتووری و فرە نەتەوەیی یەکێکە لە خاڵە بەهێزەکانی سیستەمی فیدڕاڵی سویسرا کە چۆن فرە چەشنەیی نەتەوەیی بووەتە هۆی یەکگرتنێکی نیشتیمانی گەورە، ئەوەش نموونەیەکی باشە بۆ ئەو دەوڵەتانەی کە بە دەست ئاڵینگارییەکانی فرەیی نەتەوەیی دەناڵێنن. ئەم جۆرە سیستەمە چی لەسەر ئاستی حکومەتی فیدڕاڵی چی لەسەر ئاستی کانتۆن و حکومەتە خۆ جێییەکان گرووپە نەتەوەییەکان ئازادییەکی زۆریان هەیە بە پیادە کردنی مافەکانیان بە شێوازێکی دیموکراسییانە کە بەشداربن لە بڕیاردان و داڕشتنی سیاسەتی نیشتیمانی و نەتەوەیی خۆیان لە ڕێگای دەنگدان و ڕاپرسی و ڕیفراندۆم بۆ پرسە ستراتیژی و گرنگەکان. ئەم سیستەمە گەرەنتی پاراستن و بەشداری و مافی سیاسی و مەدەنی و ئابووری بۆ پێکهاتە یان گرووپە کەمینەکان دەکات.
کەواتە فیدڕاڵیزم ئامڕازێکە بۆ بنیادنانی نەتەوە و یەکگرتنی نەتەوەیی، ئەزموونی سویسرا سەرکەوتوو بووە لە ڕووبەڕوبونەوەی ئاستەنگەکانی نەتەوەیی و کەلتووری. توێژینەوەکە باس لەوە دەکات کە دابەشکردنی دەسەڵات لە نێوان حکومەتەکان لە سیستەمەکەدا کە هاوڵاتی سەر بە هەر نەتەوە و کەلتورێک بێت بەشداری کاریگەری هەیە لە بڕیارە سیاسییەکان، ئەمەش گونجاندنی گەورە و هاوبەشی گەورە دروست دەکات لە نێوان پێکهاتە جیاوازەکان.
“هەڵسەنگاندن”
توێژەر میتۆدی چۆناییەتی و وەسفی بەکاردەهێنێت بۆ هەڵسەنگاندنی کاریگەری پەیوەندییە سیاسی و نەتەواییەتییەکان لەسەر داینامیکی سەرکەوتنی سیستەمی فیدڕاڵی سویسرا، میتۆدی شیکاری مێژوویی بەکارهێناوە، زۆر گرنگی بە ڕۆڵی فرە نەتەوەیی دەدات وەکو میکانیزمێکی باش بۆ بەهێز بوونی سیستەمی فیدڕاڵی لە کاتێکدا ئەمە هۆکارێکە بۆ هاندانی ململانێ و دروستبوونی گرژی لە نێوان نەتەوە جیاوازەکان. جیاوازی ئابووری لە نێوان کانتۆنە دەوڵەمەند و هەژارەکان دەبێتە هۆی سەرهەڵدانی ململانێی نەتەوەیی و کۆمەڵایەتی، ئەم خاڵە جەوهەرییەی پشتگوێ خستووە کە جیاوازییە ئابوورییەکان کار لە پەیوەندییە نەتەوەییەکان دەکات. بەرزبوونەوەی هەستی ناسیۆنالیزمی لە هەندێک هەرێم و کانتۆن، کاریگەرییەکانی کۆچکردنی پەنابەرانی فەرامۆش کردووە کە ناسنامەی جۆراوجۆر دروست بووە لە نێوان پێکهاتە نەتەوەییە جیاوازەکان، کاریگەری گەورەی دیجیتاڵ بوون و پێشکەوتنەکانی فەرامۆش کردووە بۆ سەر لایەنی نەتەوەیی.
Yannis Papadopoulos, Connecting minorities to the Swiss federal system:- A frozen conception of representation and the problem of requisite Variety, Journal Federalism, 2002.
ئەم توێژینەوەیە پرسی کەمینەکان و گرووپە جیاوازەکان لە ناو سیستەمی فیدڕاڵی سویسری باس دەکات کە چۆن نوێنەرایەتییان دەکرێت، سیستەمەکە ئەم گرووپە جیاواز و ئاڵۆزانە لە خۆ دەگرێت و بە چی میکانیزمێک گونجاندن و هاوسەنگی دروست دەکات، مۆدێلی سویسرا وەکو نموونەیەکی سەرکەوتووی بەڕێوەبردنی هەمەجۆری زمانەوانی و نەتەوەیی دەبینێت. سیستەمی فیدڕاڵی سویسری توانیویەتی هاوسەنگی دروست بکات لە نێوان ئۆتۆنۆمی و سەربەخۆیی کانتۆن و پارێزگاکان لەگەڵ دەوڵەتی ئیتیحادی فیدڕاڵی، سیستەمی ئەم وڵاتە پشت بە دابەشکردنی دەوڵەت دەبەستێت لە نێوان گرووپە جیاوازەکاندا و سیستەمێکی هاوبەش و گرێدراوی بەهێزی کۆمەڵایەتی و سیاسییە کە دامەزراوەکانی وەکو ئەنجوومەنی کانتۆنەکان نوێنەرایەتی نەتەوەیی سویسرا دەکات لە حکومەتی فیدڕاڵی، هەروەها كانتۆنە بچووکەکانیش دەنگیان هەیە و دڵنیاییان دراوەتێ لە نوێنەرایەتییان لە هەموو ئاستەکانی حکومداری و بەڕێوەبردن. ئەو میکانیزمەی زۆرینەی ڕێژەی نوێنەرایەتی بۆ گۆڕانکارییەکان لە ڕێگای دەستووری و ڕیفراندۆمەوە کە دەبێت زۆرینەی گەل و کانتۆنەکان ڕازی بن و پەسەندی بکەن، ئەم سیستەمە ناوچە بچووکەکانیش دەپارێزێت دەزگا و دامەزراوەکان بەڕاستی لە ڕووی کرداری خزمەت بە گرووپە جیاوازەکان و کەمینەکان دەکەن. سەرەڕای ئەمە توێژەر کێشەی جۆراوجۆر دەخاتە ڕوو وەک کێشەی گرووپە کەمینەکان بۆ نموونە کۆچبەران و گرووپە کەمینە نوێیەکان زۆرجار لە بەشداری سیاسی و نوێنەرایەتی کردن دوور دەخرێنەوە، سیستەمی فیدڕاڵیزمی سویسریش ئەوەندە نەرم و نیان نییە بۆ هەموو گۆڕانکاری و بارودۆخی تازە ئامادەیی هەبێت، ڕاستە ڕۆڵی دامەزراوەکان باڵایە بەڵام ڕەنگە لە ئێستادا نەتوانن وەڵامی هەموو داواکاری و جیاوازییەکان بدەنەوە ئەمەش توێژەر پێمان دەڵێت ڕەنگە سیستەمی سویسری ئەوەندە فراوان و گژگیر نەبێت و بەڵکو پێویستە نەرم و نیانی زیاتر بدرێت بە پێکهاتەکانی نەتەوەیی و وەکو کۆچبەران. جێندەر کەواتە پێشنیاری چاکسازی دەکات لە سیستەمی سویسری بۆ وەڵامدانەوەی گۆڕانکارییە کۆمەڵایەتییەکان.
“هەڵسەنگاندن”
توێژەر تیۆری چۆناییەتی و شیکاری مێژوویی بەکارهێناوە لە بارەی گرووپە کەمینەکان و گرووپە نەتەوەییەکان سەبارەت بە سیستەمی فیدڕاڵیزم و نوێنەرایەتییان و بەشداری سیاسییان، زۆر جەخت لەسەر چەمکی چەقبەستوو دەکاتەوە واتە سیستەمی فیدڕاڵی سویسری ناتوانێت خۆی بگونجێنێت لەگەڵ گۆڕانکارییە کۆمەڵایەتی و دیمۆگرافییەکان کە لەوانەیە ئەمە زیادەڕەوی بێت لەو بارەیەوە و سیستەمەکەیان یەکێکە لە سیستەمە سەرکەوتووەکان و بەردەوامە لە پێشکەوتن، توێژەر ناتوانێت بە باشی ڕوونی بکاتەوە ئەو کەلێن و بۆشاییانە چییە لە نێوان گرووپە کەمینە نوێیەکان “کۆچبەرەکان، جێندەر کەمە نەتەوە”. سیستەمی فیدڕاڵی سویسری و دامەزراوەکانی ئایا کێشەی ناسنامەی هاوچەرخ هەیە لە سویسرا یاخود نا؟ هەروەها کاتێک ڕەخنە لەم سیستەمە دەگرێت کە چەق بەستووە ناتوانێت وەڵامی داواکاری و داخوازی فرە نەتەوەیی و کەلتووری و کۆمەڵایەتی بداتەوە، کەواتە چ مۆدێلێکی تر وەکو جێگرەوە پەسەندە؟ ئەمەش خاڵێکی ناڕوونە لەم توێژینەوەیەدا و نەخشە ڕێگای ڕزگاربوون چییە؟.
Wilner Alexandre, The Swiss – Infixation of ethnic conflict:- historical lessons in nation – building from the Swiss example, 2009.
ئەم توێژینەوەیە لە پێشەکیدا ئاماژە بە ئەزموونی سەرکەوتووی وڵاتی سویسرا دەکات لە سیستەمی فیدڕاڵیدا، ئەمە سەرەڕای هەمەجۆری گرووپی نەتەوەیی و کولتووری و زمانەوانی، بەڵام خۆیان پاراستووە لە ململانێو تووند و تیژی نەتەوەیی، سویسرا وەکو نموونەیەکی ناوازەو نایاب سەیر دەکرێت لە بنیادنانی سیستەمێکی فیدڕاڵی ئاشتییانە، ستراتیژییەتی گونجاندن و ڕێگری کردن لە ململانێ نەتەوەییەکان لە ڕێگای ڕێکخستنێکی سیاسی و کۆمەڵایەتی و دامەزراوەیی کە وایکردووە گرووپە جیاوازەکان پێکەوە بە ئاشتی بژین ئەمەش بە ستایل و جۆرێکی ناوازە ناودەبات کە چەمکی یان زاراوەی سویسرا بوون دەناسێنێت، دواتر دێتە سەر مێژوویی بنیادنان و دروستکردنی لە فرەنەتەوەییەوە بۆ نەتەوەیەکی یەکگرتوو کە دەستووری ساڵی “١٨٤٨” سیستەمی فیدڕاڵی دامەزرا کە وەکو چارەسەرێکی گونجاو بۆ بەڕێوەبردنی وڵات لە ڕێگای حکومەتی ناوەندی و حکومەتی ناوچەییەکان و هاوسەنگی دروستکردن لە نێوانیاندا وە ڕێگری کردن لە دروستبوونی ململانێی نەتەوەیی و دروست کردنی ناسنامەی هاوبەش بۆیان. هەروەها باسی چوارچێوەی سیاسی و دامەزراوەی سیستەمی فیدڕاڵی دەکات کە سویسرا بەسەر حکومەتی فیدڕاڵ و کانتۆنەکان و حکومەتە ناوخۆییەکان دابەشکراوە کە سەربەخۆییەکی تەواویان هەیە لە زۆر بواردا، ئەم ئازادی و سەربەخۆییە بووەتە هۆکاری سەقامگیری سیاسی و سیستەمێکی لامەرکەزی تەواوە کە یارمەتی چارەسەرکردنی تەواوی جیاوازییە نەتەوەییەکانی داوە. ئەمە سەرەڕای هەبوونی دیموکراسییەتی نوێنەرایەتی کردن و تەوافوق کە گەرەنتی پاراستنی مافی گرووپە جیاوازەکان دەکات، پەیڕەوکردنی دیموکراسییەتی ڕاستەوخۆ لە ڕێگای ڕیفراندۆمی گەل یان نەتەوەیی کە هاوڵاتییان بەشدارن لە بڕیار و پڕۆسەی سیاسی ئەمەش هەستی هاوبەشی نیشتیمانی زیاتر دەکات، لەگەڵ ئەوەشدا ئەم سیستەمەی فیدڕاڵی سویسرا بوەتە هەوێنی یەکگرتووی کلتوری و زمان و کۆمەڵایەتی، نەتەوەکانی وڵات کە چوار زمان و نەتەوەی جیاوازی تێدایە “ئەڵمانی – فەڕەنسی – ئیتاڵی – ڕۆمانی”. سویسرا ناسنامەی نەتەوەیی بە جۆرێکی تر دەناسێنێت و لێی دەڕوانێت کە ناسنامەیەکی گەورەی یەکگرتووی و مەدەنی دروست کردووە لەسەر بەها هاوبەشەکان دامەزراوە. لە کۆتاییدا نمونەی سویسرا پێشنیار دەکات بۆ وڵاتە کێشەلەسەرەکان وەکو ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئەفریقا کە دەبێتە چارەسەرێکی گونجاو هەرچەندە بارودۆخی مێژوویی و نەتەوەیی و کۆمەڵایەتییان جیاوازە، بەڵام دەتوانن سوود لە ئەزموونی سویسرا وەربگرن بە ئەرێنی بۆ وڵاتانی سیستەمی فیدڕاڵی لاواز یان سەرنەکەوتوو.
“هەڵسەنگاندن”
توێژەر تیۆری چۆناییەتی و ڕێبازی مێژوویی بەکارهێناوە، کە چۆن گەشەسەندنی مێژوویی ئەو وڵاتە بۆ بەڕێوەبردنی فرەیی نەتەوەیی سەرکەوتوو بووە بە پێی کات و قۆناغ، هەروەها تیۆری بەراوردکردنی مۆدێلی سویسری بە مۆدێلەکانی تری سەرنەکەوتوو بەراورد کردووە. لەم توێژینەوەیەدا سویسرا وەکو یەکێک لەو وڵاتانەی مێژووییەکی دوور و درێژی هەیە لە ئیدارەدانی سەرکەوتووانەی فیدڕاڵیزم کە توانیویەتی فرەچەشنی نەتەوەیی و زمان و کەلتووری چارەسەر بکات، بەڵام ڕەنگە مۆدێلی سویسرا نەگونجێت بۆ زۆر وڵاتی تر کە دابەشبوونی نەتەوەیی و ململانێی زیاتر و قووڵتر هەبێ، واتە بە گشتی کردنی سیستەمی سویسرا بۆ هەموو وڵاتان کارێکی دروست نییە لەبەر جیاوازی هەلو مەرجی سیاسی، کۆمەڵایەتی، مێژوویی، کەلتووری، زمانی.
ئیدریس احمد جامۆ، جعفر عبدالقادر، ٢٠٢٣
Is the federalism a better panacea for ethnic conflicts in multi ethnic society.
Zamfara journal of politics and development, vol 4/ no 1/ 2023
ئەم توێژینەوەیە لێکۆڵینەوەیە لە هۆکاری کێشمەکێشمی ململانێی ئایینی و نەتەوەییەکان کە لە چوارچێوەی سیستەمی فیدراڵی وەکو سیستەمێکی گونجاوی حکومڕانی، ڕاستە ئەم سیستەمە وەکو بژاردەیەکی باش و کاریگەری بۆ چارەسەرکردنی کێشە ئیتنیکی و ئایینیەکان دەبینرێت، بەڵام سەختی و ئاڵۆزی زۆر دێتە ڕێگای جێبەجێ کردنەکەی لە زۆربەی وڵاتاندا کە ئەم سیستەمە نەیتوانیوە چالاک و جێبەجێکارێکی باشی دادپەروەری و ڕێزگرتنی پێکهاتە جیاوەزەکانی نەتەوەیی و ئایینی بێت، پوختەی باسەکە ئەوەیە کە ئایا فیدرالیزم ناکۆکیەکانی نەتەوایەتی چارەسەر دەکات؟ سەرەتا چەمکی فیدرالیزمی ناساندووە، کە واتای پەیمان دێت کە چەمکی سیاسی و یاسایی لە نێوان حکومەتی نیشتیمانی و هەرێمی و پارێزگاکان یەکێتیەکی هاوبەش دروست دەکەن کە بە فیدراسیۆن ناسراوە، بنەماکانی فیدرالیزمی ناساندووە وەکو دیموکراسی فیدرالیزم کە وەکو پێویستیەکی گرنگ بۆ سیستەمەکە کە هەڵبژاردنی گشتی و ماف و ئازادیەکان لە خۆ دەگرێت کە دیموکراسیەتی نوێنەرایەتی سەرجەم ئیتنیک و ئاین و کۆمەڵایەتیەکان کە دەبێتە هۆی پاراستنی هاوسەنگی بۆ هەموو پێکهاتەکان. سیستەمی فیدراڵی لەسەر بنەمای لامەرکەزی دامەزراوە کە لە دەستووردا ئاماژەی پێکراوە کە گەرەنتی ڕێکخستنی دامەزراوەکانی حکومەتی ناوەند و هەرێم و ویلایەتەکان دەپارێزێت. جۆرەکانی فیدراڵی ناساندووە کە جیاوازن لە جیهاندا بە پێی پێویستی و تایبەتمەندی ناوخۆیی و وڵات دروست دەبن کە دابەشکردنی دەسەڵات بە هاوسەنگی دەبێت و ڕێگری کردن لە باڵا دەستی زۆرینە. لە ڕوانگەی تیۆریەوە باسی لەو بۆچوونانە کردووە کە فیدرالیزم لە زۆر حاڵەتدا بووەتە هۆکاری جیاکاری و تووندوتیژی نەتەوەیی کە نەیتوانیوە ئەمن و ئاسایشی وڵات بپارێزێت کە گرووپە ناسیۆنالیستەکان بە ناسنامە و شوناسی نەتەوەیی جیاواز خواستی سەربەخۆیی خۆیان دەردەبڕن، نمونەی فیدرالیزمی پاکستان کە بووەتە هۆی جیابوونەوەی بەنگلادیش، یەکێتی سۆڤیەت و چیکۆسلۆڤاکیا، دیواری بەرلین ١٩٨٩.
هەروەها فیدرالیزم لە ئێراقدا بە شێوەیەکی نەرێنی ململانێیەکانی تۆختر کردووەتەوە چونکە ئەو گرووپە نەتەوەییانەی هەوڵی بە دەست هێنانی خۆبەڕێوەبەری دەدەن ڕووبەڕووی تووندوتیژی ناوەند دەبنەوە، هەروەها ململانێی نوخبەی خێڵەکی کەمینەنەتەوەییەکان هۆکارێکی تری شکستی سیستەمی فیدراڵیەتە لە ئێراق کە گرووپەکان بە دوای بەرژەوەندی ئابوری و ناسنامەی بچوکی خۆیانەوەن و نایانەوێت یەکگرتووییەکی بەهێز هەبێت، هەرچەندە فیدرالیزم دامەزراندن لەسەر بنەمای نەتەوەیی و تائیفی دەبێتە هۆی زیاتر تۆخکردنەوەی جیاوازیەکان و داڕمانی سیستەمی سیاسی وڵات چونکە ئەو سیاسەتە ترسی ناوەند لە هەژموون وسەربەخۆیی هەرێمەکان زیاتر دەکات، کەواتە سیستەمی فیدراڵی بووەتە هۆکاری ململانێی نەتەوایەتی و نوخبەی کەمینە واقع دەریخستووە کە کۆمەڵگای فرە نەتەوەییەکان نائومێدبوون لەو جۆرە سیستەمە، کەواتە ئەگەر ململانێیەکانی نەتەوەیی زیاتر نەکات کەمیشی ناکاتەوە.
“هەڵسەنگاندن”
توێژینەوەکە زۆر بە وردی لێکدانەوەی بۆ کێشە جەوهەرییەکانی نەتەوە کردووە لە چوارچێوەی سیستەمی فیدراڵی و هۆکاری ململانێی نەتەوەیی و تائیفیەکانی ڕوون کردووەتەوە و بە ئەقڵیەتێکی ڕەهای ناوەندگەرایی بۆچوونەکانی دەربڕیوە و بە ئاشکرا نوسینەکەی لایەنگری پێوەدیارە بۆ سیستەمی فیدراڵی کە ناوەند بەهێز بێت و مافی نەتەوە کەمینەکان پارێزراو نەبێت و بەڵگەو لێكدانەوەكانی زۆر بێ بنەمان، هەبوونی فرەچەشنەیی نەتەوایەتی بە مەترسی زانیوە لەسەر سیستەمی فیدراڵی لە کاتێکدا فیدرالیزم وەکو سیستەمێکی نایابی چارەسەرکردنی جیاوازیەکان بەوە ناسراوە کە نەرم و نیانەو دەگونجێت بۆ فرەچەشنەیی نەتەوایەتی و ئایینی و کۆمەڵایەتی. فەرامۆشی مۆدێلە سەرکەوتووەکانی سیستەمی فیدراڵی کردووە کە دەوڵەتێکی وەکو ئەمەریکا و سویسرا و ئەڵمانیا کە چەندین نەتەوەی جیاواز لە سایەی سیستەمی فیدراڵی پێشکەوتوودا دەژین بەبێ گرفت و بەردەوامن.
سیف الدین شنیقی، المقاربة الفدرالیة لحل النزاعات الاثنیة:- دراستە فی التوجیهات النظریە، مجلة الناحث للدراسات الاکادیمیة – جامعە باتنة، مقال منشور فی المجلد ٠٢ “العدد التسلسلی ١٩” ٢٠٢٠.
ئەم توێژینەوەیە ململانێی نێوان پێکهاتەکان لە دەوڵەتە فیدراڵییەکان بە شێوەیەکی جیاواز شی دەکاتەوە لە جیابوونەوە و لەتبوون بە هۆکاری ئیتنیکی و نەتەوەیی، کە بەڕاستی ئەمە کێشەیەکی سەرەکی یە لە زۆربەی سیستەمەکانی فیدراڵی لەگەڵ ئەوەشدا زۆربەی شارەزایان لەو باوەڕەدان بناغەی دروستبوونی سیستەمی فیدرای ئەوەیە کە ناکۆکی و جیاوازیە نەتەوەییەکان چارەسەر دەکات بە شێوەیەکی گونجاو و سەرکەوتوو. ئەم توێژینەوەیە لە دوو تەوەری سەرەکی پێکهاتووە:-
تەوەری یەکەم؛ چەمکەکانی ناساندووە و بەباشی ڕوونی کردووەتەوە کە ململانێی ئیتنیکی و نەتەوەیی چی یە و چۆن سەری هەڵداوە کە هۆکارەکان و دەرئەنجامەکان جیاوازن لە دەوڵەتێکەوە بۆ دەوڵەتێکی تر. چەند نمونەیەکی جیاواز پیشان دەدات سیستەمی فدراڵی توانای چارەسەرکردنی ململانێی نەتەوەیی هەیە، ڕاستە دەوڵەتەکانی فیدراڵیزم فرەنەتەوەییە و فرەناسنامەن ، بەڵام هاوسەنگیەک هەیە کە کیانە هەرێمی و ناوخۆییەکان پارێزگای لە ناسنامەی نەتەوەیی خۆیان دەکەن کە مافەکانیان پارێزراوە لە سیستەمەکەدا.
تەوەری دووەم؛ توێژینەوەکە باسی کاریگەری سیستەمی فیدرالیزم کردووە لەسەر ململانێ نەتەوەییەکان کە بیر و بۆچوونی جیاواز هەیە لەو بارەیەوە، گرووپێکیان پێیان وایە کە لە سیستەمی دیموکراس و فیدرالیزم کێشەکانی نەتەوایەتی و ئیتنیکی چارەسەر دەکرێت و شتێکی ئەوەندە ئاڵۆزنی یە و تەنیا چارەسەر بۆ ئەو پرسانە سیستەمی فیدراڵی و دیموکراسیە. گرووپی دووەم پێیان وایە کە یەکێک لە چارەسەرەکان سیستەمی فیدراڵیە تا ڕادەیەک باوەڕێکی کەمتریان هەیە بە توانای سیستەمەکە بۆ چارەسەرکردنی پرسی ململانێی نەتەوەیی. گرووپی سێیه‌م کە تا ڕادەیەک زۆر جیاوازە لە یەکەم و دووەم پێیان وایە ئیتنیکی جیاواز دروستبوون ئەگەر لاوازی و هەڵوەشاندنەوەی سیستەمەکە زۆرە و ناتوانن سیستەمەکە ئارامی بە خۆیەوە ببینێت، نمونەی سیستەمی فیدراڵی نەیجیریا دەهێنێتەوە کە سیستەمی فیدراڵی دەستەوسان بووە لە ئاستی کێشە نەتەوەییەکان و ململانێیەکان زیاتربوون، لە کۆتاییدا توێژەر لەو باوەڕەدایە کە سیستەمی فیدراڵی سەرکەوتوو نەبووە لە ئەرزی واقعدا بووەتە کێشە بۆ بەشێک لە دەوڵەتەکان، بەڵام دەبێت ئەوە بزانین کە شکست و سەرکەوتنی سیستەمەکە وەستاوە لەسەر ئەوەی کە ئایا کێشەی نەتەوایەتی و ئتنیکی لە سیستەمەکە چارەسەر کراوە یاخود نا، کەواتە کێشە و ململانێ نەتەوایەتیەکان لە چوارچێوەی سیستەمی فیدراڵی دەورو ڕۆڵێکی کاریگەر دەبینێ لەسەقامگیری سیستەمەکە و سەرکەوتنی، ئەگەر سیستەمەکە توانای چارەسەرکردنی ئەو پرسەی هەبوو ئەوا سەرکەوتووە و گونجاوە ئەگەر نا ئەوا سیستەمەکە کار ناکات و دەبێتە هۆی هەڵوەشاندنەوە یان نەمانی دەسەڵاتی سیستەمە فیدراڵیەکە.
“هەڵسەنگاندن”
ئەم توێژینەوەیە بە شێوەیەکی تیۆری خوێندنەوەیەکی وردی کردووە لەسەر سیستەمە فیدراڵییەکان و پرس و ئاریشەی نەتەوەیی و ئیتنیکیەکان بە شێوەیەکی باش لێكدانەوە و هەڵسەنگاندنی کردووە، تیۆری بەراوردکاری و وەسفی بەکارهێناوە بۆ شیکردنەوە و باسکردنی چەمکەکانی فیدرالیزم و تێڕوانینە جیاوازەکانی باسکردووە لەسەر ئەو بابەتە، کەم و کورتی توێژینەوەکە لەوەدایە کە سەرجەم کێشەکانی سیستەمی فیدراڵی لە فرە ئایینی، تائیفی، زمان، مێژوو، کولتووری، هەروەها بەها کۆمەڵایەتیەکان و پرسی ناسنامە فەرامۆشکردووە، تاڕادەی سەرکەوتنی سیستەمی فیدراڵی بە تەنیا بەستووەتەوە بە کێشەی نەتەوەیی و ئیتنیکی لە کاتێکدا نمونەی زۆری وڵاتانمان هەیە وەکو کەنەدا، سویسرا، ئەڵمانیا… ئەمەریکا، کە کێشەی نەتەوایەتیان نی یە سەرەڕای ئەوەی فرەنەتەوەن.
“دەرئەنجامی بەراوردکاری نێوان سیستەمی فیدراڵی سویسرا و ئێراق”
خاڵە هاوبەشەکان؛
1. هەردوو وڵات پێکهاتەی ئیتنیکی و زمانی جیاوازیان هەیە. سویسرا چوار گرووپی سەرەکی “ئەڵمانی، فەرەنسی، ئیتاڵی و رۆمانش” لەخۆدەگرێت، ئێراقیش لە کورد، عەرەب، تورکمان و ئاشوری پێکهاتووە.
2. هەردوو دەوڵەت فۆرمی فیدراڵییان هەڵبژاردووە بۆ بەڕێوەبردنی فرەچەشنی ئیتنیکی.
3. هەردوو وڵات بە فەرمی دان بە چەند زمانێک دەنێن لە دەستووردا.
4. هەردوو وڵات خاوەنی پەرلەمانی نیشتمانین کە نوێنەرایەتی ناوچە جیاوازەکان دەکەن.
خاڵە جیاوازەکان؛
- سویسرا لەسەر بنەمای هاوپەیمانی ئارەزوو مەندانەی کانتۆنەکان بە درێژایی سەدان ساڵ دروستبووە، بەڵام ئێراق لە ئەنجامی ناچاری فشاری دەرەكی دروستبووە و فیدراڵییەکەی دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس “2003” بەبێ ئەزموونی پێشوو دامەزراوە.
- سویسرا 26 کانتۆنی هەیە کە هەریەکەیان سەربەخۆیی زۆری هەیە و نوێنەرایەتی ئیتنیکە جیاوازەکان بەشێوەیەکی ڕێکوپێک دەکەن، بەڵام ئێراق تەنها یەک هەرێم “کوردستان” و چەند پارێزگایەکی هەیە، کە ئەمەش لە جیهاندا نموونەیەکی دەگمەنە.
- سویسرا سیستەمێکی لامەرکەزی هەیە کە کانتۆنەکان دەسەڵاتی باجی سەربەخۆیان هەیە و داهاتی خۆیان کۆدەکەنەوە، بەڵام ئێراق سیستەمی دارایی مەرکەزییە، هەموو داهاتەکان دەچنە خەزێنەی مەرکەزی و دواتر دابەش دەکرێنەوە.
- سویسرا سیستەمی ڕاوێژکاری و بڕیاردان لەسەر بنەمای کۆدەنگی دامەزراوە. ئەنجوومەنی فیدراڵی سویسرا لە حەوت ئەندام پێکهاتووە کە لە نێوان گرووپە زمانییە جیاوازەکان دابەش کراون، ئێراق ململلانێی زۆر لەسەر دەسەڵات هەیە.
- سویسرا زیاتر لە 170 ساڵە بەبێ شەڕی ناوخۆ یان کێشەی گەورەی ئیتنیکی بەڕێوەدەچێت، بە درێژایی مێژوو ئێراق ناسەقامگیری سیاسی و ململلانێی ئیتنیکی و تائیفی بەردەوامی هەیە.
- سویسرا ئابووری جۆراوجۆر و پێشکەوتووی هەیە کە زۆرتر پشت بە خزمەتگوزاری، بانک و پیشەسازی دەبەستێت، بەڵام ئێراق زۆرینەی داهاتی لە نەوتەوە دێت کە ئەمەش ململلانێی لەنێوان هەرێم و حکومەتی ناوەندی دروستکردووە.
- سویسرا کانتۆنەکان دەستووری خۆیان، سیستەمی دادوەری و یاسادانانی خۆیان هەیە، بەڵام ئێراق تەنها هەرێمی کوردستان تا ڕادەیەك سەربەخۆیی هەیە، بەڵام دەستووری نیە.
- سویسرا کولتوورێکی دێرینی هەیە بۆ دیالۆگ، پێکەوەژیان و چارەسەرکردنی کێشەکان بە ڕێگای دیموکراسی ڕاستەوخۆو ئەنجامدانی ڕاپرسی و ڕیفراندۆم، بەڵام ئێراق ململلانێی ئیتنیکی- تایفی ڕەگی قووڵی مێژووییی هەیە و هەرێمی كوردستان لە ساڵی “2017” ڕیفراندۆمی ئەنجامدا، لە ئەنجامدا بووە هۆی تووندوتیژی و پێكدادانی سەربازی لەنێوان سوپای ئێراق و هێزی پێشمەرگەی كوردستان.
سەرچاوەكان؛
- the Challenges of federalism as ethno – sectarian conflict regulation model in Iraq. د. یاسین حمە، ٢٠٢٣، تەحەدیاتی فیدرالیزم مۆدێلی ڕێکخستنی ململانێ ئیتنۆ – تایفی لە ئێراق. مجلة زانکو القانون والسیاسە المجلد ٢٢ – عدد٢٠٢٤٠٣٦
- ئیدریس احمد جامۆ، جعفر عبدالقادر، ٢٠٢٣Is the federalism a better panacea for ethnic conflicts in multi ethnic society, Zamfara journal of politics and development, vol 4/ no 1/ 2023
- سیف الدین شنیقی، المقاربة الفدرالیة لحل النزاعات الاثنیة:- دراستە فی التوجیهات النظریە، مجلة الناحث للدراسات الاکادیمیة – جامعە باتنة، مقال منشور فی المجلد ٠٢ “العدد التسلسلی ١٩” ٢٠٢٠.
- Papadopoulos, Y “2002” Connecting minorities to the Swiss federal system:- A frozen conception of representation and the problem of requisite Variety Publius:- the journal of federalism, summer 2002. Available from via Jester/ https:-//www.jstor.org /stable/41102342 – Yannis Papadopoulos Journal Federalism 2002.
- Linder, W, 2013. Federalism:- The case of Switzerland. Available at https:-//www.wolf-linder
- Wilner, A.S. “2009” The Swiss – infixation of ethnic conflict:- historical lessons in nation – building from the Swiss example. Federal Governance, G “1”, PP.1 – 27. Available at:- https:-//www.nbn-resolving.org/urn:- mnm:-de:-0168-ssoar-46944 -5 accessed 15 Feb 2025.
- Visser, R. “2007”. Ethnicity, Federalism and the idea of sectarian citizenship in Iraq international committee of the red cross:- a critique. [online] available at:- https:-//www.icrc.org
