باسێکە لە ٢٤ لاپەڕەدا لەبارەی کوردەکانی خوراسانەوە، کە لە ساڵەکانی ١٥٩٨ – ١٦١٠ لە کوردستانەوە ڕاگوێزراون بۆ سنووری تورکمانستانی ئێستا لە باکووری ڕۆژهەڵاتی ئێران، لەلایەن شاعەباسی سەفەوییەوە، بە چەند مەبەستێک، لە نێویاندا دوورخستنەوەیان لە زێد و وڵاتی خۆیان، کەوا کەوتبووە نێوان هەردوو دەوڵەتی سەفەوی و عوسمانییەوە و بەردەوام لە شۆڕش و راپەڕیندا بوون دژ بەو دوو دەوڵەتە و تەرفدارییان دەگۆڕی هەر جارە و بۆ لایەکیان و مایەی ناسەقامگیریی بوون بۆ دەسەڵاتدارانی هەردوو دەوڵەتەکە. هۆیەکی گرنگی تریش بۆ راگواستنیان پاراستنی ئیمپراتۆرییەتی ئیران بووە لە ئۆزبەک و تورکمانەکان لە ڕۆژهەڵاتەوە. توێژینەوەکە دێتە سەر شیکردنەوەی دۆخی کوردەکان لە خوراساندا لە ڕووی جوگرافی، مێژوویی، کۆمەڵایەتی، ئابووری، سیاسی و فەرهەنگییەوە و وردەکارییەکی باشی تیدا کردووە. پاشان دێتە سەر باری ژیانی خەڵکە شارنشین و گوندنشینەکانیان و ناوی زۆربەی گوند و شارەکانیانی بووسیوە. پاشان ناوی ١١٢ خێڵ و تیرەیانی هێناوە لەگەل وردەکاریی ژیانیان و ناوچە جوگرافییەکانی نیشتەجێیان. لە بەشیکی تری توێژینەوەکەیدا نووسەر باس لە خێڵە کۆچەرەکانیان دەکات و شوێنی گەرمیان و کوێستانیان بۆ لەوەراندنی ئاژەڵەکانیان و باس لە نزیکەی ١٢٠ هەزاریان دەکات کەوا هێشتا کۆچەرن. لە بەشێکی تری باسەکەیدا دێتە سەر ئەوەی کەوا چۆن ڕێگەی پیادەکردنی ژیانی سیاسی و فەرهەنگی نەتەوەیی خۆیان لێدەگرن. باسەکە زۆری سوود لە کتێبەکەی پرۆفیسۆر میهردادی ئیزەدی بینیوە لە نەخشەکان و وردەکاریی ژیانی کوردەکانی خوراساندا و بێجگە لەوانی ئیزەدی، کۆمەڵێک وێنە و نەخشەی ڕوونکرندنەوەی تری تێدایە بە ڕای من ئەم باسە شایانی ئەوەیە بکرێتە کوردی و من زۆر چێژم لە خوێندنەوەی بینی.
بەشێک لە باسەکە:- ناوچەی کوردی خوراسانی لە چوارچێوەی سنوورەکانی ئێستای باکووری ڕۆژهەڵاتی ئێران و سنوورەکانی باشووری تورکمانستان، لە کەرتی باکووری ئەو شوێنەی کە لە مێژوودا بە پارێزگای خوراسان ناسراوە، دەبینرێت. کۆئۆردینیاتی جوگرافیای ناوچەی کوردی خوراسانی لە نێوان N(36.5- 38.3)° و E(56-61)°دایە. ڕووبەری ناوچەی کوردنشین لە خوراسان نزیکەی ٦٤١٤٤ کیلۆمەتر چوارگۆشە مەزەندە دەکرێت. ئەم ناوچە کوردنشینە دەکەوێتە سەر بەرزاییەکانی ڕەڤەند، دوو ڕیزبەندی هاوتەریب کە بە ئاراستەی باشووری ڕۆژهەڵات لە دەریای خەزەرەوە تا سنوورەکانی ئەفغانستان دەڕوات و لەوێ دەچنە پاڵ چیای پاراپامیسۆس. ڕەڤەند پردێک لە نێوان چیای بەرزی ئەلبورز لە ڕۆژئاوا و کۆمەڵەی هیندو-کوش لە ڕۆژهەڵات پێکدەهێنێت. ڕەنگە ڕەڤەند بە سێیەمی ڕۆژهەڵاتی چیای ئەلبورز دابنرێت. هاوتەریبی باکوور بریتییە لە کۆپێت- داغ کە لە کەناری ڕۆژهەڵاتی دەریای خەزەرەوە دەست پێدەکات. درێژەی کۆپێت- داغ لە باکووری خوراسان پێی دەوترێت زنجیرە چیاکانی هەزارمەسجید. کێوی زێنەدانلوو بەشی ڕۆژهەڵاتی هەزارمەسجیدە (بەرزترین لوتکە کە پێی دەوترێت گولیل؛ ٣٢٠٠ مەتر) کە لە باکووری شیروان وەستاوە.
عەشیرەتە کوردەکان لە سەردەمی سەفەویدا ناچار بوون ڕوو لە ناوچەی خوراسان / باکوری ڕۆژهەڵاتی ئێران بکەن شانشینی نزیکەی ساڵی ١٥٩٨ی زایینی (یان ١٦١٠ی زایینی بەپێی هەندێک دەق). تا سەرەتای سەدەی ١٦، ئیمپراتۆریەتی سەفەوی (ئێران)ی شیعە سەریهەڵدابوو وەک ڕکابەرێک بۆ ئیمپراتۆریەتی عوسمانی. کورد خۆی لە ناوەڕاستی ئەو خاکانەی کە عوسمانی تورکی سوننە و سەفەوی فارسی شیعە داوای دەکەن. هە رکە دوو ئیمپراتۆریەت لە شەڕی چاڵدیران لە ساڵی ١٥١٤ی زایینی شەڕیان کردووە، کە عوسمانییەکان شکستی بە شای سەفەوی هێنا. ئەنجامی شەڕەکە سنوورێکی لە نێوان دوو ئیمپراتۆریەت کە کوردیان لە نێوان ئیمپراتۆریەتی تورک و فارسدا دابەش کرد. لە سەدەی شازدەهەمەوە کوردستانی یەک لە دوای یەک بە دوو گەورە دەڤەرە دابڕاوەکانی (بە شێوەیەکی سەرەکی ڕاگوێزراو) کورد. ئەم دوو دەڤەرە بریتین لە ناوەندی ناوچەی ئەنادۆڵ (پارێزگای قونە، تورکیا) و ناوچەی باکووری خۆراسان. لە دوای جەنگی جیهانی یەکەمەوە، کوردستان بەسەر پێنج دەوڵەتی خاوەن سەروەردا دابەشکراوە، لەگەڵ گەورەترین بەشەکانی خاکی کوردستان لە تورکیا (٤٤%) لە دوای ئەویش ئێران (30%)، ئێراق (١٨%)، سووریا (٦%) و یەکێتی سۆڤیەتی پێشوو (٢%). ئەم دەوڵەتانە دابەش بوون کوردستان بۆ یەکەیەکی ئیداری و پارێزگای بێشومار.
عەشیرەتە کوردەکان لە خوراسان:-
1- ئارتەکانلو؛ خێڵێک لە عەشیرەتی ئامارلو کە نیشتەجێی گوندی ئارتیان داخراوە بەڕووی محەممەد ئابادی سەر بە دەرەگەز و گوندەکانی سەر بە دەڤەری گوندنشینی مەروسکە لە ناوچەی نەیشابور.
2- ئالانلو؛ خێڵێک لە عەشیرەتی شادلو کە لە گوندەکانی بۆجنوورد، وەک؛ گەریڤان، نیستانە، فیروزە، مەهستان و هەروەها هەندێکی تر گوندەکانی مانێ و سامالقان و جاجارم.
3- ئەمیرانلو (شێخامیرانلو)؛ خێڵێک لە هۆزی گەورەی زافەرانلو کە لە شیروان و باکووری ئەسفەراین دەژی.
4- ئولاشلو؛ خێڵێک لە هۆزی سیڤکانلو کە لە گوندەکانی وەک؛ غالە – سەفا، غۆش- غەڵە، تیتکانلو، هەروەها لە شیروان و قوچان و مەشهەد.
5- باچڤانلو؛ خێڵێک لە عەشیرەتی قەچکانلو، دابەشکردنی عەشیرەتی کاڤانلو، کە لە گوندەکانی وەک؛ پاڵکان و جۆلفا و بورج – غەلێ (تۆرانلۆ) لەدێهاتی دەرەگەز. بەشێک لە عەشیرەتی قوچکانلو لە ناحیەی گوندنشینی دەوڵەتخانە، لە گوندەکانی وەک؛ فەتح ئاباد و قوچکانلۆ لە دێهاتی قوچان.
6- باچیانلو-باچڤانلو؛ خێڵێک لە هۆزی گەورەی زافەرانلو کە لە ئاشخانە، ناحیەی گوندنشینی دەوڵەت- خانە ناوچەی قوچان، گوندەکانی باباچێشمە ناوچەی ئەسفەرایەن.
7- بادێلانلو (بەهادۆرانلو)؛ ئەم خێڵە لە گوندەکانی وەک؛ ئالاغێ – جۆنبان، کەڵاتە- گۆڵ، ناوچەی مەرگزاری قوچان. هەندێکیان لە شارەدێی نۆخاندان دەژین لە ناوچەی دەرەگەز و گۆڵماکان. دوا سەرکردەی ئەم خێڵە تاج محەمەد خان بوو.
8- باگیارلو؛ خێڵێک لە عەشیرەتی ئامارلو کە لە گوندی ئامارلۆ لە دێهاتی نەیشابور دەژین.
9- باڵکانلو (پاڵکانلو)؛ ئەم خێڵە لە گوندی جێرستان لە دێهاتی شیروان، پالیکانلۆ سوفلا و ئۆلیا لە شارەدێی نۆخاندان لە ناوچەی دەرەگەز.
10- بەدرانلو؛ خێڵێک لە هۆزی گەورەی زافەرانلو کە لە گوندەکانی وەک وەک؛ بەدیرانلو و حەیدەر ئاباد لە دێهاتی بۆجنورد.
11- باریڤانلو (بیروانلو/باریمانلو)؛ خێڵێک لە هۆزی گەورەی زافەرانلو کە لە نێوان دەرەگەز و سەراخس (زستانەهەوار) و بینالود گەشت دەکەن (هاوینەهەوار). هەندێکیان لە مەشهەد و کەڵات و دەرەگەز نیشتەجێ بوون.
12- بۆقانلو؛ خێڵێک لە عەشیرەتی شادلو کە لە گوندی عەلی ئاباد لە دێهاتی بۆجنورد.
13- بۆڤانلو؛ تیرەیەکن لە خێڵی سیڤیکانلو لە هۆزی کیکانلو، کە لە گوندەکاندا دەژین وەک؛ غەلە – سەفا، غۆش – غەڵە، تیتکانلۆ، و شارەکانی وەک شیروان و قوچان و مەشهەد.
14- بورزانلو (بارێزەنلو)؛ تیرەیەکن لە هۆزی گەورەی زافەرانلو کە لە گوندەکانی وەک؛ بورزانلۆ و حەیدەر ئاباد لە دێهاتی بۆجنورددا نیشتەجێن.
15- بوزانلو؛ تیرەیەکن لە هۆزی گەورەی زافەرانلو لە گوندی خێشت لە دێهاتی کەڵات نیشتەجێن
16- بیچارانلو (بەکران / شەماڵی / شاملو)؛ خێڵێک لە هۆزی کیکانلو لە ناوچەی جێریستان لە دێهاتی شیروان دەژین، لە گوندەکانی وەک؛ هۆنامێ، غەلە -حەسەن، گادۆغان، غولانلو، غەلێ- ناقدۆ، غەلێ- دۆلو، کەڵاتە- بالی.
17- پازوکی؛ تیرەیەکن لە هۆزی زافەرانلو کە لە گوندەکانی وەک؛ کاڵتە هەبەشی، محەمەد ئاباد، شەمس ئاباد، چەهاربورج، کەڵاتە بادیلو لە دێهاتی گۆڵماکان دەژین کە بە ڕووی مەشهەددا کەوتووە.
18- پایی؛ تیرەیەکن لە عەشیرەتی ئامارلو کە لە دێهاتی مەروسک نیشتەجێن لە گوندەکانی نەیشابور.
19- پەهلەوانلو؛ ئەم تیرەیە لە هۆزی زافەرانلوی گەورەن کە لە گوندەکانی وەک دۆربادەم، ئیمام قولی و بەردار نیشتەجێن لە دێهاتی باجگران، هەندێکیشیان لە شیروان و بۆجنورد دەژین.
20- پیرانلو؛ تیرەیەکن لە هۆزی زافەرانلوی گەورە کە لە ناوچەی گوندنشینی مێزەرج لە قوچان دەژین.
21- پیروادانلو؛ تیرەیەکن لە خێڵی بیچارانلو لە هۆزی زافەرانلو کە لە گوندی پیرڤادانلو نیشتەجێن.
22- تارسانلو (تۆرسانلو)؛ تیرەیەکن لە هۆزی کاڤانلو کە لە گوندی ئارگوونشاه لە دێهاتی کەڵات دەژین. هەندێکیان لە چناران و مەشهەد نیشتەجێن.
23- تۆپکانلو؛ ئەم هۆزە لە قوچان، شیروان، ئەسفەراین، مەشهەد دەژین و لە ناوچەی باکووری نەیشابور. هەندێکیان لە هاویندا کۆچ دەکەن بۆ هەوارەکانی (ئەخلەمەد، کوهکلیدار، لە باشووری ڕۆژهەڵاتی قوچان) و زستانە هەواریان(سراخس و مۆزدورانە). تیرەکانی ئەم عەشیرەتە بریتین لە کاریکانلۆ، کاڵمیشی، فەرهادخانی، لەتیفی، تورابی، شیر غازی، ئاغا محەمەدخانی، سمکانی، زەینەڵی و سەمیمی.
24- تورانلو تیرەیەکن لە هۆزی زافەرانلو کە لە گوندەکانی تورانلو و ناوچەی بورج غەلێ لە نۆخاندان. هەندێکیشیان لە هاویندا کۆچ دەکەن بۆ هەوارەکن کیسمار و هەواری زستانەیان ناوچەی حاجییە.
25- تیتکانلو تیرەیەکن لە خێڵی بەدیلو کە لە گوندی تیتکان لە باکووری ڕۆژئاوا لە ناوچەی قوچان دەژین.
26- جەلالی؛ خێڵێکە لە گوندەکانی وەک فیروزە، ناوچەی غۆڵجۆغی شیروان و گوندی کورانی ناوچەی فاروج نیشتەجێن. هەندێکیشیان لە بۆجنورد و شیروان دەژین. بەڵام زۆرینەیان لە شارەکانی ئەشقاباد و فیروزە لە سەر سنووری تورکمانستان نیشتەجێن. تیرەکانی عەشیرەتی جەلالی بریتین لە کۆپنیکڵوو، کۆردیکانلو، کارگەرلو، کورکانلو، کورانلو، کۆسانلو (کۆسێ)، گوران.
27- جەوزانلو؛ ئەم خێڵە لە گوندی جەوزانی ناوچەی قوچان دەژین.
28- چاپانلو؛ تیرەیەکن لە عەشیرەتی شادلو کە لە گوندەکانی ناوچەی بۆجنورد دەژین، وەک گەریڤان، نیستانە، فیروزە، مەهستان و هەروەها هەندێک گوندی دیکەی مانێ و سامالقان.
29- چەخماقلو: تیرەیەکە لە عەشیرەتی شادلو کە لە گوندەکانی ناوچەی بۆجنوورد نیشتەجێن، وەک گەریڤان، نیستانە، فیروزە، مەهستان و هەروەها هەندێکی تر لە گوندەکانی مانێ و سامالقانن.
30- چاکانێلو؛ ئەم خێڵە لە گوندی چاکانە و سەرڤێلاتی ناوچەی نەیشابور، هەندێکیان لە نۆخاندان، ناوچەی دەرەگەز دەژین.
31- حەمزیکانلو (هەزۆئانلو)؛ تیرەیەکە لە عەشیرەتی کیکانلو کە لە گوندەکانی وەک وەک حەمزێکانلوی باڵا، حەمزێکانلوی پاین ناوچەی قوچان و هەمزەکان ناوچەی بۆجنورد دەژین و ئەودوایان لە دێهاتی گۆڵماکانن. هازۆ بنەچەیان دەچێتەوە سەر ناوچەیەکی تورکیا.
32- خاخیانلو؛ ئەم خێڵە لە گوندەکانی ناوچەکانی نۆخان و دەرەگەزدا دەژین.
33- خەدەر (خدر)؛ خێڵێک خەڵکی کیکانلو کە لە گوندەکانی ناوچەی خدری سەر بە شیروان.
34- خوسرەوانلو؛ تیرەیەکن لە عەشیرەتی پەهلەوانلو کە لە گوندەکانی ناوچەکانی ئەسفەرایەن و خوسرەویێی فەروج نیشتەجێن.
35- خەلانلو؛ تیرەیەکن لە خێڵی خاڵیکانلو / هۆزی کاڤانلو کە لە دێهاتی وەک خاڵیکانلو لە ناحیەی گوندنشینی جەعفەر ئاباد و ناوچەکانی قوچان و دەرەگەز نیشتەجێن.
36- خومەرتاش (خورتاش)؛ تیرەیەکن لە هۆزی زافەرانلو کە لە گوندی خومەرتاش لە باکووری قوچان نیشتەجێن.
37- داڤانلو: تیرەیەکە لە هۆزی زافەرانلو، لە جاجارمی بۆجنورد دەژین.
38- دودانلو؛ ئەم خێڵە لە گوندی دودانلۆ لە دۆڵی شەکەر ئاب دەژین لە ناوچەی شارەدێی دەرەگەز.
39- دولێشانلو؛ تیرەیەکن لە خێڵی باچڤانلو لە هۆزی کاڤانلو لە ناوچەکانی نۆخان و دەرەگەز نیشتەجێن.
40- دیرانلو؛ تیرەیەکن لە عەشیرەتی شادلو کە لە گوندەکانی ناوچەی بۆجنورد دەژین، وەک؛ گەریڤان، نیستانە، فیروزە، مەهستان و هەروەها هەندێک گوندی تر لە مانێ و سامالقان و جاجارم.
41- دیرقانلو؛ تیرەیەکە لە عەشیرەتی شادلو کە لە گوندەکانی ناوچەی بۆجنوورد دەژین، وەک گەریڤان، نیستانە، فیروزە، مەهستان.
42- ڕەشڤانلو؛ تیرەیەکە لە هۆزی گەورەی زافەرانلو کە لە گوندەکانی هەڵوەچەشمە، غوپۆز، کاکولی، باغ، ئەمیرخان، غۆلەکی باڵا، غوڵەکی پایین، دادەخان، جەنگە، غەلێ – محەمەدەلی لە دێهاتی قوشخانەی ناوچەی شیروان و دێهاتی مەیوانی ناوچەی فاروج نیشتەجێن.
43- ڕوتکانلو؛ خێڵێکن لە هۆزی گەورەی زافەرانلو کە لە گوندەکانی وەک شۆغا، تاڤاریک، جۆشاغان، محەمەد ئاباد، چاپان و حەساری ناوچەی قوچان نیشتەجێن. هەندێکیشیان لە نێوان هاوینەهەوارەکانی وەک (مەراڤە تەپە) و هەزار مەسجید و کیسماردا هاتوچۆ دەکەن.
44- زەردیکانلو؛ تیرەیەکە لە هۆزی زافەرانلو کە لە ناوچەکانی قوچان و بۆجنورد دەژین، هەروەها هەندێکیشیان لە گوندی غۆپرانلۆی ناوچەی بۆجنورد نیشتەجێن.
45- زەنگیلانلو؛ تیرەیەکە لە عەشیرەتی کاڤانلو کە لە گوندەکانی وەک شەمسیخان و ناحیەی زەنگیلانلۆ لە لوتف ئاباد. بەشێکیشیان لە شاری ڕادکان دەژین.
46- زەنگەنە؛ ئەمانە لە هۆزی زەنگەنەی کرماشانن کە لە گوندەکانی وەک نیاز ئاباد، قاسم ئاباد، ئەسعەد ئاباد، شەهرەکی ئیبراهیمی ناوچەی خاف لە باشووری خوراسان نیشتەجێن. بەشێکیشیان لە گوندی حەساری ناوچەی لوتفئاباد و نۆخاندان.
47- زورتانلو؛ تیرەیەکن لە هۆزی سیڤکانلو کە لە گوندەکانی وەک زورتانلو ناوچەی شیروان، غەلێ- سەفا، قوش- غەلە، ناوچەی تیتکانلوی فاروج. هەندێکیش لە گوندی زورتانلو گوندی ناوچەکانی کەپکان و چاوشلو دەژین.
48- زێدانلو: خێڵێکن لە هۆزی گەورەی زافەرانلو کە لە گوندەکانی وەک زەیدانلو لە باکووری ڕۆژهەڵاتی قوچان و زینادانلو و لوتفاباد لە دۆڵی دۆرونگەر، ناوچەی دەرەگەز و لاینی کەڵات دەژین.
49- زینادانلو: تیرەیەکن لە هۆزی بیچارانلو لە دێهاتی جێرستان و شیروان دەژین، هەروەها لە ناوچەی نۆخان و دەرەگەزیش نیشتەجێن.
50- زینکانلو: خێڵێک لە هۆزی گەورەی زافەرانلو کە لە گوندی زینیکان لە ناوچەی چێری و فاروج دەژین.
51- ساڵانقوچ: خێڵێکن لە هۆزی گەورەی زافەرانلو، لە گوندی ساڵانقووج ناوچەی قوچان دەژین.
52- ساڤیدانلو؛ خێڵێکن لە هۆزی گەورەی زافەرانلو، لە گوندەکانی وەک ڕەزماقان و سێڤاڵدیی ناوچەی شیروان دەژین.
53- سیڤیرکانلو (سیفکانلو): ئەم خێڵە بەشێکی هۆزی کیکانلویە کە لە گوندەکانی وەک عوقاز، زەینەڵ بەگ، غیزلقان، بۆڤانلۆ، چەهار بورج و شوکرانلۆ، چاپانلۆی ناوچەی شیروان، ئیمام قولی، دۆر بادەم و شارکانلو ناوچەی قوچان دەژین. بەشێکیان لە شیروان و قوچان و مەشهەد نیشتەجێن. بنەچەیان لە ناوچەی سێڤەرک (نزیک دیاربەکر) لە تورکیا هاتووە.
54- سیل- سێپۆرانلو: خێڵێکن لە هۆزی گەورەی زافەرانلو کە لە گوندی سیل-سێپۆران و ناوچەی شیروان نیشتەجێن.
55- سینانلو؛ تیرەیەکن لە عەشیرەتی کیکانلو کە لە گوندەکانی وەک غالە – حەسەن و چەند گوندێکی تردا نیشتەجێن.
غالێ- نەغدۆ ناوچەی شیروان و هەندێکیشیان لە ئەسفەراین دەژین.
56- سیڤادانلو: خێڵێکن لە هۆزی زافەرانلو، لە گوندەکانی وەک تانەسیوان و سێڤاڵدیی ناوچەی شیروان نیشتەجێن.
57- شادکانلو؛ خێڵێک لە هۆزی فەرمانلو کە لە نێوان هەوارەکانی هاوینەی (کوه- ئارموتلی، شاجەهان) و زستانە هەوارەکانی مەراڤە تەپەدا گەرمیان و کوێستان دەکەن.
58- شادلو: هۆزێکی گرنگ کە لە بۆجنورد و جاجارم و مانێ و سەماڵقان دەژین. زۆرینەی گوندەکانی ئەو ناوچانەی کە خێڵەکانی هۆزی شادلوی تێدا نیشتەجێن بریتین لە چەخمانلو، دیرانلو، بۆغانلو، ئامارلو، تاتیکانلو، دیرقانلو، قلیچانلو، هەیبەتزانلو، چاپانلو، کاکانلو، قوبرانلو، ئالانلو، ئیزانلو، گۆدانلو، جۆیانلو، ماتیرانلو، قەرەباشلو، گەریڤانلو، ئالانلو، ئیزانلو، گۆدانلو، جۆیانلو، ماتیرانلو، قەرەباشلو و گەریڤانلو.
59- شەهرەکی: خێڵێکن لە هۆزی زافەرانلو کە لە گوندەکانی ناوچەی شەهرەکی قوچان نیشتەجێن.
60- شارانلو: تیرەیەکە لە هۆزی زافەرانلو کە لە گوندی کەڵەتەی شاه محەمەد دەژین لە ناوچەی قوچان و گوندی شەهرانلو لە ناوچەی فاروج. هەندێکیشیان لە نێوان هاوینەهەوارەکانی مەراڤە تەپە و زستانەهەوارەکانی هەزار مەسجیددا هاتوچۆ دەکەن.
61- شەهرکانلو (شارانلو): خێڵێک لە هۆزی کیکانلو کە لە دێهاتی جێرستانی ناوچەی شیرواندا دەژین.
62- شەهکانلو: تیرەیەکن لە گوندەکانی دۆغەیی و شەهکانلوی ناوچەی قوچاندا نیشتەجێن.
63- شێخوانلو (شێخکانلو): خێڵێکن لە قوچان، ڕادکان، چناران، هەروەها لە ناوچەی دەرەگەز لە گوندەکانی وەک شێخڤانلوی عولیا و شێخڤانلوی سوفلادا نیشتەجێن. بەشێکیشیان لە شاری خۆیی سەر بە ئوستانی ورمێی ڕۆژئاوای ئێران دەژین.
64- شیرزانلو: تیرەیەکن لە گوندی شیرزانی ناوچەی قوچان دەژین.
65- سەفەکانلو: خێڵێکن لە گوندەکانی وەک غالە- سەفا، غۆش- غەلێ و تیتکان لە ناوچەی قوچان نیشتەجێن.
66- سوفیانلو: خێڵێکن لە هۆزی گەورەی زافەرانلو کە لە گوندەکانی وەک محەممەد تەقی بەگ و دووست محەمەد بەگ لە ناوچەی نۆخان و یەکەباغ نیشتەجێن. هەروەها لە کەریم ئاباد، لایین کۆهنێ، کۆهلەب و ڕەباتی ناوچەی کەڵات نیشتەجێن. هەندێکیشیان لە مەشهەد دەژین.
67- ئەزلو: خێڵێک لە هۆزی ئامارلون لە ناوچەکانی ماروسک و نەیشابور دەژین.
68- ئامارلو، هۆزێکن کە لە نزیکەی ٧٢ گوندی ناوچەکانی ماروسک و نەیشابور نیشتەجێن. هەندێکیشیان لە قوچان و هەروەها لە پارێزگای گیلان نیشتەجێن. بەشێکیشیان هێشتا هەر کۆچەرن لە نێوان هاوینەهەوارەکانی هەزار مەسجید، عەمارات و زستانەهەوارەکانی مەراڤە تەپەدا هاتوچۆ دەکەن.
69- غامپەرانلو، خێڵێکن لە هۆزی زافەرانلو لە گوندەکانی وەک کەریڤان، نیستانە، فیروزە، مەهستان، غەلێ ئەڵڵاوێردیخان و غەلێ محەممەدخانی ناوچەی بۆجنورد نیشتەجێن.
70- غەچکانلو، خێڵێکن لە عەشیرەتی کاڤانلو، لە گوندەکانی وەک فەتحاباد، دیزەوەند، جەعفەر ئاباد شەرقی و قەچکانلوی ناوچەی قوچان و گوندی شەمسیخان لە دێهاتی باچڤانلو ناوچەی دەرەگەز نیشتەجێن. بەشێکیشیان لە لە نێوان هاوینەهەوارەکانی هەزار مەسجید، کانی سار و زستانە هەوارەکانی دەرەگەز، سەراخس و مەراڤە تەپەدا کۆچ دەکەن.
71- غەسەمەنلو، تیرەیەکە لە هۆزی زافەرانلو کە لە گوندی غەسەمانلو دەژین لە چیای شاهجەهان، لە نێوان شارەکانی ئەسفەراین و شیرواندا.
72- قەرەبەشلو، تیرەیەکن لە هۆزی شادلو کە لە گوندەکانی ناوچەی بۆجنوورد وەک گەریڤان، نیستانە، فیروزە، مەهستان نیشتەجێن.
73- قەرەچۆرلو، تیرەیەکە لە هۆزی گەورەی زافەرانلو (کۆنفیدراسیۆنی چەمشگەزەکی پێشوو)، کە لە گوندەکانی بۆجنورد و دەوروبەری دەژی و ئەوانیتریشیان لە گوندەکانی مانێ و سامالقان، غوری مەیدان و گەرمەدا دەژین. هەندێکیان لە ناوچەی دەرەگەز لە گوندەکانی پەڵکانەی عولیا و پەڵکانەی سوفلادا نیشتەجێن.
74- قەرەغاشلو، خێڵێکن لە گوندەکانی ئەلاست و ئەلاسک لە دێهاتی سەفی ئاباد لە ناوچەی ئەسفەراین.
75- قارەمانلو (قەهرەمانلو)، خێڵێکە لە هۆزی گەورەی زافەرانلو (پێشتر کۆنفیدراسیۆنی چەمشگەزەک)، کە لە گوندەکانی کاوەکی و مەیوان دەژی، هەروەها شارەکانی فاروج و شیروان و قوچانیش. هێشتا هەندێکیان لە نێوان کەمپەکانی هاوینەی کێوی ئارموتلی و کەمپەکانی زستانەی مەراڤە تەپەدا هاتوچۆ دەکەن.
76- قلیچانلو، خێڵێکە لە هۆزی شادلو کە لە گوندەکانی دەوروبەری شاری بۆجنوورد نیشتەجێن، وەک گەریڤان، نیستانە، فیروزە، مەهستان.
77- قوبرانلو، دیسان خێڵێکە لە هۆزی شادلو کە لە گوندەکانی دەوروبەری شاری بۆجنوورد دەژی، وەک گەریڤان، نیستانە، فیروزە، مەهستان.
78- قورۆچانلو؛ خێڵێکە لە گوندی حەسەن کەدخودا لە ناوچەی ناوچەی دەرەگەز نیشتەجێیە.
79- قورخانلو، خێڵێکە لە هۆزی زافەرانلو کە لە گوندی حەسەن کەدخودا لە ناوچەی دەرەگەز دەژی.
82- کەڵاجلو (خەلاجلو)؛ خێڵێک لە هۆزی کیکانلو کە لە قەزای گوندنشینی جێرستان، شیروان.
83- کانیمەشکان؛ خێڵێک وەک دابەشکردنی هۆزی سیفکانلو لە هۆزی گەورەتری زافەرانلو، کە لە گوندی ئۆقازی ناوچەی شیروان دەژین.
84- کاڤانلو (کێڤانلو / کاوانلو / کوانلو / کاوی)؛ هۆزێکی سەرەکی لە زافەرانلو هۆزی گەورە / کۆنفیدراسیۆنی ئەرستۆکراتی خێڵەکیی زافەرانلو (بەدواداچوون لە بەشی باشوور و ڕۆژهەڵاتی میرنشینی پێشووی چەمشگەزەک لە تورکیا)، کە لە شارەکانی ڕادکان، چناران، قوچان، شیروان، دەرەگەز و کەڵات و لاعین، و گوندەکانیان بۆ نموونە؛ شەمسیخان، زینگلانلو، چاوشلو، محەممەد ئاباد (ناوچەی دەرەگاز)، سپییان، کاهو، و تەکاب (تاکۆ). هێشتا هەندێکیان لە نێوان کەمپەکانی هاوینەدا گەشت دەکەن (هەزارمەسجید، کەمپی ئەسفەجیر) و ئۆردوگای زستانە (هێجی، مەراوێ- تەپە و دەشتە- تەقار). دابەشبوونی ئەم خێڵە بریتییە لە؛ تۆرسانلو، گۆڤارێشکانلو، خاڵیکانلو، بوزانلو، ٢٠١٩. پازوکی، میانلو، خاڵانلو. دوا سەرکردەکانیان میسیر خان شێکۆفتە و حاجی کەرەم مەلاوی.
85- کاهانلو؛ خێڵێک لە هۆزی کاڤانلو کە لە گوندی کاهو ناوچە دەرەگەز دەژین.
86- کۆپنیکلو (کۆخبینکلو)؛ خێڵێک لە هۆزی جەلالی، دابەشکردنی هۆزی گەورە لە زافەرانلو (کۆنفیدراسیۆنی پێشووی چەمشگەزەک) کە لە گوندەکانی کوران، ئەسفەجیر، تیتکانلو، زیدانلو، شیخکانلو و دەوڵەت خانەی ناوچەی شیروان و فاروج.
87- گەنجبەیلو؛ خێڵێکە لە هۆزی زافەرانلو کە لە گوندی سەفەرغەلێ دەژین ناوچەی دێهاتی دەرەگەز.
88- گوران؛ خێڵێکە لە هۆزی جەلالی کە لە گوندەکانی غۆلجوغی فیروزە دەژین ناوچەی شیروان، و هەندێکیان لە قوچان و بۆجنوورد دەژین.
89- گوگانلو؛ خێڵێک خەڵکی زاعفەرانلو کە لە گوندی گۆگان ناوچەکانی قوچان (باکووری ڕۆژهەڵات).
90- گوڵیانلو، تیرەیەکە لە هۆزی گەورەی زافەرانلو کە لە نێوان هاوینەهەوارەکانی ئەلەداغ، نزیک گوندی شۆغان و زستانەهەوارەکانی مەراڤەتەپە و ئایتەمیر و ئەقغامیشدا هاتوچۆ دەکەن.
91- گەوشانلو (هاوشانلو / گەوره شکانلو)، خێڵێکە لە هۆزی کاڤانلو کە لە گوندەکانی ناوچەی خێشتی سەر بە کەڵات و ناوچەی دولێشانلو سەر بە دەرەگەز دەژی.
92- گیلانلو، خێڵێک لە هۆزی زافەرانلو کە لە گوندی گیلان، قەزای جەعفەر ئاباد، ناوچەی قوچان دەژی.
93- مامیانلو (میانلو)، خێڵێکە لە هۆزی کاڤانلو کە لە گوندەکانی ناوچەی مامەدانلوی دەرەگەز نیشتەجێن.
94- مێترانلو، تیرەیەکە لە عەشیرەتی شادلو کە لە گوندەکانی گەریوان، نەیستانە و فیروزە و مەهستانی ناوچەی بۆجنورد نیشتەجێن.
95- مەردکانلو، تیرەیەکە لە هۆزی زافەرانلو کە لە گوندی مەردکانلو لە قەزای چێریی ناوچەی فاروج نیشتەجێن.
96- مالێڤانلو، خێڵێک لە زافەرانلو کە لە گوندی مالێڤانلۆ لە دێهاتی جێرستانی ناوچەی شیروان.
97- میلانلو (میلی)، خێڵێک کە لە گوندەکانی وەک میلانۆ لە دێهاتی جێرستانی ناوچەی شیروان و لە ناوچەی ئەسفەراین لە گوندەکانی وەک دەوڵەت ئاباد، قاسم ئاباد، پارتان، عەباس ئاباد، نۆشیرڤان، ئەردەغان و بیدواز نیشتەجێیە.
98- مەزدەگانلو (موژداکان)، تیرەیەکە لە هۆزی ئامارلو لە گوندەکانی مەروسکی ناوچەی نێشابور نیشتەجێن. تیرەی مەزدەگانلو لە نزیکەوە تێکەڵن لەگەڵ هۆزی ئامارلو.
99- نەمانلو، خێڵێک لە هۆزی زافەرانلو کە لە ناوچەی جێرستان و ناوچەی دێهاتی شارەدێی شیروان نیشتەجێن.
100- ناڤاخلو (ناواخلو)، تیرەیەکە لە هۆزی ڤێرانلو کە لە گوندی ناڤاخ، باکووری ڕۆژهەڵاتی قوچان نیشتەجین.
101- ڤێرانلو، خێڵێکە کە لە گوندەکانی شافیێ، خدر ئاباد، ئیبراهیم ئاباد ناوچەی قوچان، و هەندێکیان لە ڕادکان و چناران دەژین. بەشێکیش لەوانە لە گوندەکانی گەریڤان، فیروزە، غەلێ- ئەڵڵاوێردی، عەلی ئاباد لە ناوچەی دێهاتی بۆجنورد دەژین. هەندێکیان لە نێوان هاوینەهەوارەکانیبینالود، کوه- کلیدار و ئەخلاماد و زستانەهەوارەکانی کشفرود و سەراخس و خەنگیراندا کۆچی ئاران و زۆزان دەکەن.
102- هیزۆلانلو، بەناوبانگن بە کۆهستانی یان شاخاوی، کە سەر بە هۆزی زافەرانلون و لە قوچان و شیروان و ڕادکان و سەراخس دەژین. هەندێکیان هێشتا لە نێوان کەمپەکانی هاوینەی کیسمار و کەمپەکانی زستانەی مەراڤە تەپە و ئارموتلیدا هاتوچۆ دەکەن. هەندێکیش لە لە گوندەکانی وەک بەداملک، قزل حەسار، شوریک، کەڵەتە- ئاڤداوا (عەبدئاباد)ی ناوچەی شیرواندا نیشتەجێن .
103- هیڤادانلو، خێڵێکە کە لە قوچان و مەشهەد دەژین، هەندێکیشیان لە گوند لە گوندی دۆغەیی ناوچەی قوچانن. ئایینەکەیان ئیزیدی (کولتووری فریشتەکان/ زەردەشتی) بووە پێش کۆچکردنیان بۆ خوراسان.
104- هەمزیکانلو یان هازۆئانلو، ئەم هۆزە لە قوچان و بۆجنورد و گۆڵماکان. و هەندێکیشیان لە گوندەکانی هەمزیکانی باڵا و هەمزیکانی پاین دەژین لە ناوچەیدێهاتی قوچان. بنەچەی دەچێتەوە سەر ناوچەیەک لە تورکیا.
هەندێک لەم خێڵ و یان هۆزانە بەسەر بنەماڵەی جیاوازدا دابەش دەکرێن، بۆ نموونە؛ تۆپکانلو بەم شێوەیە دابەش بووە: عەلو، ئاغامحەمەدی، ئاشیق یان دەهۆڵزان، کاریکانلو، کاتوو، محەمەدی، مووساخانی یان فەرخانی، ناز، و ساماکانلو. قەهرەمانلو یە دابەش بووە بەسەر گوڵڤانلو (گولیان) و قەهرامانلو. کاڤانلو دابەش بووە بەسەر حاجی و قەنبەرالی و حاجی کەرەم و میسیرخان و هتد.
لە کۆتاییدا: شایەنی باسە کە خوراسانی باشووریش شوێنی هەندێک کەسە پێکهاتە بچووکەکانی کوردانی یارسان (ئەهلی هەق) بە زمانی لاکی زمان. ئەمانە دیپۆرت کران لێرە لە باشووری کوردستانەوە لە سەردەمی پاشاکانی ئەفشاری فارسی لە ناوەڕاستی سەدەی ١٨ (نزیکەی ساڵی ١٧٧٥، زایینی). بەڕاستی کەریم خان دامەزرێنەری شانشینی زەند لە فارس کە شوێنی ئەفشارییەکانی گرتەوە، خۆی لە بنەماڵەیەک لەدایکبووە لەم کوردە (لەکی زمانە) ڕاگوێزراوانەی عەشیرەتی زەند. دوای سەرکەوتن بەسەر تەختی تاووسی شاهەنشایی، کەریم خان زۆربەی خەڵکەکەی هێنایەوە بۆ وڵاتە بنەڕەتییەکەیان. ئەوانەی کە لێرە مانەوە، باوباپیرانی لەکەکانی ئێستان لە باشووری خوراسان لە ناوچەی بیرجەند و غایەنات (کۆهستان).
سەرچاوە:
The Kurds in Khorasan, North-east of Iran
Dr. Afrasiab Shekofteh
لێکۆڵنەوەی: د. ئەفراسیاب شکۆفتە
خوێندنەوە و لەسەر نووسین و وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە؛ محەمەد حەمەساڵح تۆفیق
