دۆخی ئێستای ئەدەبیاتی کوردی بە وەرگێڕانی ئینگلیزی

“پوختە”

بە ئیلهام وەرگرتن لە لێکۆڵینەوەکان لەسەر زمانی کەمینەکان لە وەرگێڕان و فێمینیستدا توێژینەوەکانی وەرگێڕان، ئەم بابەتە شیکارییەک بۆ کۆرپوسێکی بچووک دەخاتە ڕوو لە ئەدەبیاتی کوردی بە وەرگێڕانی ئینگلیزی و لێکۆڵینەوە لە پرۆسەکە لە دەستوورەکەی و ئەکتەر و پراکتیزە سەرەکییەکانی و وێنەی ئەدەبیاتی کوردی کە وێنا دەکات. لە غیابی دەوڵەتی و دامەزراوەیی پشتگیری، دەستپێشخەرییەکانی وەرگێڕانی کوردی تا ڕادەیەکی زۆر بە تاکەکەسی دابین دەکرێن و جۆرێک لە چالاکییەکانی بەدوای خۆیدا دەهێنێت. بە خستنەڕووی تێڕوانینێکی گشتی مێژوویی لە وەرگێڕانی ئەدەبی کوردی بۆ زمانی ئینگلیزی، فرەچەشنی ئەکتەرەکان لە پەرەسەندنە ئاڵۆزەکەیدا وێنا دەکەین. ئێمە ئەو دەرفەتانە دەکۆڵینەوە کە پراکتیکەکانی هاوبەشی وەکو وەرگێڕانی هاوبەش پێشکەشی دەکەن زمانی کوردی وەک زمانێکی کەمینەی بێ دەوڵەت بەڵام مەترسییەکانی ئەم جۆرە پراکتیزانە لە بەهێزکردنی کەمینە و پێگەی باڵادەستی کوردیدا. لە کۆتاییدا هەڵسەنگاندن بۆ (دووبارە) پێشکەشکردنی ئەدەبی کوردی بە وەرگێڕانی ئینگلیزی دەکەین و نیشانی دەدەین کە لەگەڵ کانۆنەکانی کوردیدا ناکۆکە.

وشە سەرەکییەکان؛

ئەدەبی کوردی؛ زمانی کەمینەکان لە وەرگێڕاندا؛ چالاکیی وەرگێڕان؛ کانۆنی کوردی؛ وەرگێڕان کە بەهۆی دابینکردنەوە؛ وەرگێڕانی هاوبەش.

کورد لە سەرانسەری تورکیا، سووریا، ئێران، ئێراق، ئەرمینیا دابەش بووە و گەورەترین نەتەوەی بێ دەوڵەتی تایبەت بە خۆی پێکهێناوە. لە وڵاتی خۆیاندا ناسنامەیان ڕەتکراوەتەوە و زمانەکانیان قەدەغە کراوە. هەرچەندە لێکۆڵینەوەی کوردی بوارێکی گەشەسەندووە، بەڵام مەیلی ئەوەی هەیە کە لایەنگری لێکۆڵینەوە لە پرسە سیاسییەکان بێت، زۆرجار چاوپۆشی لە ئەدەبیاتی کوردی دەکات سەرەڕای میراتی دەوڵەمەندی، کە جەستەیەکی گەورەی ئەدەبی نووسراوی زارەکی و چەند سەدەیە بە شێوەزاری جۆراوجۆر.^١ لە ساڵانی ١٩٩٠کانەوە ئەم ئەدەبە خۆی بە ئینگلیزی زمانەکان دەناسێنێت و گرووپێکی بچووکی پێکهێناوە و بەدوای بەرجەستەکردنی لێکۆڵینەوەیەکی ڕەخنەگرانەیە لەم ئەدەبە. ئێمە لە چوارچێوەی لێکۆڵینەوەکانمان لەسەر ئەدەبی کوردی سەرقاڵی وەرگێڕانی ئەدەبی کوردین، وەک بەشێکی لێکۆڵینەوەمان لەم ئەدەبە و ڕەنگدانەوەی ڕەخنەگرانەی لەسەر وەرگێڕان ل دوای وۆرکشۆپێکی وەرگێڕانی شیعر کە لە ساڵی ٢٠١٨دا ڕێکخرابوو.² بە لەبەرچاوگرتنی وەرگێڕان وەک “پرۆسەیەکی کۆمەڵایەتی  کازانۆڤا، ٢٠٠٢) و بە ئیلهام وەرگرتن لە لێکۆڵینەوەکان لەسەر زمانی کەمینەکان لە وەرگێڕاندا (کۆرین ١٩٩٥، ٢٠٠٦؛ زوکاتۆ ٢٠١٣) و ڕێبازە فێمینیستەکان بۆ وەرگێڕان (کاسترۆ و ئێرگون ٢٠١٧)، ئەم بابەتە شیکاری بۆ ئەکتەر و پراکتیزە سەرەکییەکانی وەرگێڕان دەکات کە بوونەتە هۆی پێشکەشکردن و (دووبارە پێشکەش کردنەوەی) ئەدەبی کوردی بە وەرگێڕان بۆ زمانی ئینگلیزی.   زمانی کوردی دەتوانرێت بە زمانێکی کەمینە هەژمار بکرێت، تەنانەت ئەگەر زیاتر لە بیست و پێنج ملیۆن قسەکەریشی هەبێت^٣، کە ژمارەیەکی زۆر زیاترە لە هەندێک زمانی ئەوروپی. پێگەی کەمینەی زمانێک بەو مانایە نییە کە لەلایەن دانیشتووانێکی کەمەوە قسەی پێدەکرێت (کرۆنین ١٩٩٥، ٢٠٠٦؛ زوکاتۆ ٢٠١٣)؛ بەڵکو لەبریی ئەوە پێگە و دۆخی کەمینە “دەربڕینی پەیوەندییەکە نەک جەوهەرێک” و لەلایەن هێزە سیاسی و ئابووری و کولتوورییەکانەوە دیاری دەکرێت (کرۆنین ١٩٩٥، ٨٦). زمانی کوردی لە سەدەی شانزەهەمەوە وەک زمانێکی ئەدەبی لە هەردوو ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی و فارسدا پەرەی سەند؛ بەڵام لە پەراوێز و لە سێبەری هەژموونی زمانەکانی ئیمپراتۆرییەتەکانی فارسی و عەرەبی و تورکیدا گەڵاڵە بووە. پێگەی کەمینەی کوردی لە سەدەی بیستەمدا چڕتر بووەوە و لە کاتی دووبارە کێشانەوەی سنوورە نەتەوەییەکان لە دوای ڕووخانی هەردوو ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی و فارس و دروستکردنی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست زمانێکی بێ دەوڵەتی بەجێهێشت. پەیوەندیی نوێی “فەزایی” زمانی کوردی لەگەڵ زمانەکانی دەوڵەتدا بە شێوەیەک بوو کە مامەڵەیەکی دوژمنکارانە کرا لەلایەن دەوڵەتە نوێیەکان و ملکەچی پلەی جۆراوجۆری زمانکوژی بووەوە (حەسەنپوور ٢٠١٢) و ئەم دۆخەش پێگەی کەمینەبوونی زیاتر چڕکردەوە.

لە کاتێکدا زمانی کوردی لە ساڵانی١٩٩٠کانەوە تا ڕادەیەک لە تورکیا تەحەمول کراوە (سکوتناب –  کانگاس و فێرناندز 2008)، بەڵام تا ئێستاش بە بێ پێگەی فەرمی ماوەتەوە. بەهەمان شێوەش لە ئێراندا زمانی کوردی هیچ پێگەیەکی فەرمی نییە و نەشبووەبە ئامرازی فێربوون لە پەروەردەی گشتیدا (شێخولئیسلامی ٢٠١٥، ٤١ – ٤٣). بە لەبەرچاوگرتنی ئەم بارودۆخە، بۆ بەشێکی زۆری سەدەی بیستەم نووسین و چاپکردن بە زمانی کوردی کردەیەکی بەرخۆدان بوو، زۆرجار فۆرمێک لە چالاکییە مەترسیدارەکانی بەدوای خۆیدا هێنا. سەریەککەوتنی چالاکییە فەرهەنگی و سیاسییەکانیش بەڵگەیە بۆ تێکەڵبوونی کەسایەتییە سیاسییەکان لە چالاکییە فەرهەنگییەکان و بە پێچەوانەشەوە. شایانی باسە کە دانپێدانانی فەرمی بە زمانی کوردی پەیوەستە بە دانپێدانانی سیاسیی کوردەوە. ئەمەش بەڵگەی ئەو پێگە فەرمییەیە کە کورد لە هەرێمی خۆسەری ڕۆژئاڤا لە ساڵی ٢٠١٤وە بەدەستی هێناوە (شێخولئیسلامی ٢٠١٥، ٤٥) و هەروەها لە حکوومەتی هەرێمی کوردستان لە باکووری ئێراق لە سەرەتای دامەزراندنیەوە. ئەم قەوارە ئیداریانە پەرەیان داوە بە بەکارهێنانی زمانی کوردی لە هەموو بوارەکانی چالاکییەکاندا. لەگەڵ ئەوەشدا، کە هیچ دامەزراوەیەک بۆ بەرەوپێشبردنی زمان و ئەدەبی کوردی نییە، هەوڵەکانی وەرگێڕان تا ڕادەیەکی زۆر لە لایەن تاکەکانەوە بووە، کە بەرژەوەندییەکی کەمیان هەیە بۆ بەدەستهێنانی پارە لە وەرگێڕانەکانیان. دەتوانرێت ئەم جۆرە هەوڵانە وەک جۆرێک لە چالاکی سەیر بکرێت. سەرەڕای ئەوەش، بێجگە لە ئالینگاری و تەڵەکانی، وەرگێڕان بۆ مانەوەی زمانی کەمینەکان زۆر گرنگە و متمانەی قسەپێکەرانی و بەهای زمانەکەیان بەهێزتر دەکات (زوکاتۆ ٢٠١٣، ١١ – ١٢).

داتا و زانیارییەکانمان پێکدێن لە وەرگێڕانی بەرهەمە ئەدەبییەکان (شیعر، پەخشانە خەیاڵ، یاداشت و بیرەوەری) کە بە شێوەی کتێب (بیست و شەش کتێب)، یان لە گۆڤارەکاندا لە ساڵی ١٩٩٤وە تا ئێستا بڵاوکراونەتەوە. دەستووری ئەم گرووپە یان کۆرپوسە corpus پێویستی بە ئامرازی جۆراوجۆر هەبوو کە ڕەنگدانەوەی دۆخی کەمینەی زمانەکەیە. ئیندێکسی وەرگێڕانی یونسکۆ Translation UNESCO Index^٤ سەرچاوەیەکی باوەڕپێکراو نییە بۆ زمانی کوردی بەو پێیەی تۆمارەکەی تا ڕادەیەکی زۆر ناتەواو و نادروستە. ئێمە پشتمان بە گەڕان لە کتێبخانە و ئینتەرنێت و ڕاوێژکردن لەگەڵ هاوکاران بەستووە، چ ئەکادیمییەکان و چ پسپۆڕانی کتێبخانەکان و هەروەها بە ئەرشیفەکەی عومەر شێخمووس. پێکهێنانی ئەم کۆرپوسە تا ڕادەیەک بچووکە دوور بوو لە گرتنەبەری کاری ڕاستەوخۆ: بۆ نموونە دەبوو دووجار بپشکنین کە ئایا کتێبێک بەڕاستی وەرگێڕانە، و ئایا بەڕاستی وەرگێڕانێکە لە زمانی کوردییەوە.⁵ ئێمە تەنها وەرگێڕانی ئەو بەرهەمانەمان وەرگرتووە کە بە زمانی کوردی نووسراون. هەروەها دوو کتێبیشمان وەرگرتووە کە لە زمانی سێیەمەوە وەرگێڕدراون (ئۆگرادی ٢٠٠٥؛ پەناهی ٢٠١٦). ئێمە ئەو دەقانەمان خستووەتە لای خۆمان کە لە کوردستان چاپکراون بەڵام دان بەوەدا دەنێین کە لەوانەیە زیاتریش هەبن. وەرگرتنی هەموو وەرگێڕانە چاپکراوەکان، فرەچەشنی شوێنی بڵاوکردنەوە (وڵاتانی ئەنگلۆفۆن و وڵاتانی تر) و ئامرازەکانی بڵاوکردنەوە (بە بڵاوکراوەکانی خۆیشمانەوە) وامان لێدەکات گرنگی بە هەموو داینامیکەکان بدەین کە لە وەرگێڕانی ئەم زمانە کەمینەیەدا بەشدارن. بۆ باشتر تێگەیشتن لە تایبەتمەندییەکانی وەرگێڕان بۆ زمانی ئینگلیزی، داتای وەرگێڕانی چاپکراوی ئەدەبی کوردیمان بۆ زمانەکانی دیکەی ئەوروپی لەوانە فەرەنسی، سویدی، ئیتاڵی، ئەڵمانی و پۆڵەندی کۆکردەوە. ژمارەی وەرگێڕانی بڵاوکراوە بەم زمانانە بەراورد بە زمانی ئینگلیزی، کە لە هەموو حاڵەتەکاندا کۆرپوسێکی تا ڕادەیەک بچووک پێکدەهێنێت. لە کاتێکدا ئێمە لە کاتی گونجاودا سوود لەم کۆرپوسانە وەردەگرین، بەڵام لێکۆڵینەوەیەکی بەراوردکاریی قووڵمان لە وەرگێڕانەکان بۆ زمانەکانی دیکەی ئەوروپی ئەنجام نەدا.

بۆ هەڵدانەوەی پرۆسەی کۆمەڵایەتیی پشت دۆخی سەرەتایی دەستووری ئەم کۆرپوسە، لێکۆڵینەوەمان لە ئەکتەرە جیاوازەکانی بەشداربوو (بڵاوکردنەوە، وەرگێڕ، هاووەرگێڕ و موحەڕیڕ یان ئێدیتەر) کرد، پێشکەشکردنی دەقەکان و نووسەرانیان لە لایەک و پرۆسەی وەرگێڕان و بڵاوکردنەوە لە لایەکی دیکەوە، وەک لە پاراتێکستەکاندا باسکراوە. هەروەها بیرمان لە ئەزموونی وەرگێڕانی خۆمان کردووەتەوە دوای وۆرکشۆپی وەرگێڕانی ساڵی ٢٠١٨. ئێمە جەخت لەسەر ئەوە دەکەین کە ئەم کۆرپوسە دەرئەنجامی دەستپێشخەرییە جۆراوجۆرەکانە، کە تا ڕادەیەکی زۆر لەلایەن ئەو تاکانەوە بەڕێوەدەبرێن کە خاوەن سەرمایەی جیاوازن لە ڕووی (زمانەوانی، ئەدەبی، سیمبۆڵی و کۆمەڵایەتی) لە هەموو ولاتانی سەرچاوە و بەئامانجگیراوەوە. زۆربەی ئەم وەرگێڕانانە دەتوانرێت وەک “وەرگێڕانەکانی دابینکردن” هەژمار بکرێن، کە نەک بەهۆی داواکاری وڵاتانی ئامانجەوە بەڵکو “لە لایەنێکەوە کە لە دەرەوەی سیستەمی ئەدەبی ئامانجدارەوە جێگیر بووە” (ڤیمەر ٢٠١٩، ٥٠). ئەم دەستپێشخەرییە وەرگێڕانە وێنەیەکی ئەدەبی کوردی بەرهەم هێناوە کە لەگەڵ کانۆنە کوردییەکانی بەردەست لە کوردستاندا ناکۆکە. لە بەشی یەکەمدا مێژووی وەرگێڕانی ئەدەبی کوردی بۆ زمانی ئینگلیزی دەخەینەڕوو، تیشک دەخەینە سەر فرەچەشنی ئەکتەرە بەشداربووەکان. بەشی دووەم تیشک دەخاتە سەر پرۆسەکانی وەرگێڕان لەوانەش پراکتیکەکانی هاوبەش، لۆجیکی ئەوان و هەروەها کاریگەرییەکانیان بۆ وەرگێڕانی زمانێکی کەمینە. لە کۆتاییدا، لە وێنەی بەشەکیی ئەدەبی کوردی دەکۆڵینەوە، لەوەی کە ئەم کۆرپوسە وێنای دەکات.

1. گەشەسەندنی مێژوویی وەرگێڕانی کوردی – فرەچەشنیی دیمەنەکان و ئەکتەرەکان.

ئەکتەرە جۆراوجۆرەکان لە وەرگێڕانی ئەدەبی کوردی بۆ زمانی ئینگلیزی بەشدار بوون. پێشەنگەکانی بزووتنەوەکە ڕۆژهەڵاتناس و زانایانی زمانە ئێرانییەکان بوون لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا. تەنها لە کۆتایی سەدە و لە سایەی چالاکیی سیاسیی کوردی لە ڕەوەند (دیاسپۆرا)دا بوو کە وەرگێڕانی ئەدەبی کوردی سەریهەڵدا. لە ساڵانی ١٩٩٠کانەوە ئێمە شایەتحاڵی تایبەتمەندبوونی وەرگێڕانی ئەدەبی بووین سەرەتا لەلایەن نووسەرانی کوردەوە کە لە وڵاتانی ئینگلیزی زمان دەربەدەر بوون و دواتر لەلایەن ئەکتەرە ئەدەبییە ئینگلیزییەکانەوە کە پەیوەندییان هەبووە بە ژینگەی ئەدەبی ئینگلیزی و ئەمریکییەوە. ئێمە مشتومڕ لەسەر ئەوە دەکەین کە ئەم هەوڵی وەرگێڕانە، پاڵپشت بە هۆکارەکانی خستنەڕوو، بە نەبوونی سپۆنسەری دەوڵەت و کەمیی سپۆنسەری دامەزراوەیی لە لایەک و فرەیی ئەکتەرە بەکۆمەڵ و تاکەکان لە لایەکی ترەوە کە بەشدارە لە پێکهێنانی پۆرترێتێکی نایەکسان و بچڕبچڕی ئەدەبیی کوردی بە زمانی ئینگلیزی. بەدواداچوون بۆ پەرەسەندنی وەرگێڕانی کوردی بە تێپەڕبوونی کات وامان لێدەکات تیشک بخەینە سەر جۆراوجۆریی پرۆفایل و باکگراوندی وەرگێڕەکان.

ئە- ڕۆڵی پێشەنگ و لە هەمان کاتدا سنووردار لە ڕۆژهەڵاتناسەکان و کوردناسەکان.

سەرەتاییترین وەرگێڕانی چاپکراوی ئەدەبی کوردی لە سەرەتای سەدەی بیستەمەوە لەلایەن ڕۆژهەڵاتناسەکانەوە ئەنجامدراوە؛ ئەم وەرگێڕانانە لە گۆڤارە ئەکادیمییەکاندا بڵاوکراونەتەوە (سۆن ١٩٢١؛ نیکیتین و سۆن ١٩٢٣؛ نۆئێڵ ١٩٢٣؛ ئێدمۆندز ١٩٣٥؛ مەکێنزی ١٩٦٥ و ١٩٧٠). ئەمانە سەرنجیان لەسەر فۆلکلۆر و ئەدەبیاتی کلاسیک بوو. ئەوکات توێژینەوەی کوردی تاڕادەیەک گەنج بوو و لە پەراوێزی توێژینەوەی ڕۆژهەڵاتدا بوو (سکاڵبێرت – یوجەل و لێ ڕای ٢٠٠٦؛ ڤان بروینەسن ٢٠١٤) – تا ئەمڕۆ – کە ژمارەی سنوورداربوونی وەرگێڕانەکان ڕوون دەکاتەوە. هەندێک لەم بڵاوکراوانە نموونەی ئەدەبیاتی گۆرانی (سۆن 1921؛ مەکێنزی 1965) پێشکەش دەکەن، کە ئەمڕۆ بە تەواوی پەراوێزخراون. به ڵام گۆرانی لەلایەن ئه م توێژەرانەوه وەک دیالێکتێکی فارسی لەقەڵەم دراوه و نەک کوردی (حەسەنپوور 1998)، بۆیه ئەمانه بەشداری بوون له بواری زمانی فارسی نەک کوردناسی. بە پێچەوانەی فارسی، عوسمانی و تورکی، یان عەرەبی، ئەدەبیاتی کلاسیکی کوردی، نەریتە زارەکییەکان و دەقە ئاینییەکان تا ئێستا کەمێک ناسراون و لێکۆڵینەوەیان لەسەر کراوە و پێویست ناکات بگوترێت وەرگێڕدراون. ڕۆڵی بڵاوکەرەوەی ئەکادیمی و ئەکادیمییەکان لە وەرگێڕان و چاپکردنی ئەدەبی کوردیدا زۆر سنووردار ماوەتەوە وەک لە کۆرپوسەکەماندا دەبینرێت. بەڵام دۆخەکە بۆ وەرگێڕانەکان بە زمانەکانی دیکەی ئەوروپی جیاوازە. لە فەرەنسا، ڕۆژهەڵاتناسەکان ڕۆڵێکی پێشەنگیان هەبوو لە وەرگێڕان بۆ فەرەنسی (لە دەوری ئینستیتیوتی فەرەنسیی دیمەشق و ڕۆجەر لێسکۆت)، بەڵام ڕۆڵی پێکهێنەریان بەردەوام بووە لەگەڵ ئینستیتیوتی نیشتمانیی زمان و شارستانیەتەکانی ڕۆژهەڵات کە لە ساڵی ١٩٤٥ەوە زمانی کوردی   دەخوێندرێت و لە ساڵی ١٩٦٠دا کورسییەک بە زمانی کوردی دامەزراوە، بە هەمان شێوەش دامەزراندنی ئینستیتیوتی کورد لە پاریس. هەردوو دامەزراوەکە ڕۆڵێکی گرنگیان بینیوە لە پەرەپێدانی وەرگێڕانی ئەدەبی کوردی بۆ زمانی فەرەنسی. هەروەها سەرنجی هەمان دیاردە دەدرێت بۆ زمانی ئەڵمانی بە دامەزرانی پەیمانگەی خوێندنی کوردی لە زانکۆی فرێی و لەم دواییانەشدا بۆ زمانی ئیتاڵی و پۆڵەندیش بەرچاوە. لە ئیتالیا توێژەرێکی ئەدەبی کوردی بە ناوی “فرانسیسکۆ ماریلۆنگۆ” لە ئێستادا وەرگێڕێکی چالاکە و سەرجەم وەرگێڕانەکان بە زمانی پۆڵەندی لەلایەن جوانا بۆچێنسکا سەرۆکی بەشی خوێندنی کوردی لە پەیمانگای ڕۆژهەڵاتناسی زانکۆی یاگیلۆنیا ئەنجام دەدرێت. بەو پێیەش توێژەران و دامەزراوە ئەکادیمییەکان لە وڵاتانی ئەوروپادا ڕۆڵێکی سەرەکییان لە وەرگێڕانی ئەدەبی کوردیدا گێڕاوە، ڕۆڵێک کە زیاتر بۆ زمانی ئینگلیزی سنووردار بووە.

ب. وەرگێڕان وەک چالاکی لە تاراوگە (دیاسپۆرا)دا.

 جەنگ و بارودۆخی ئابووریی ترسناک و سەرکوت کردنی سیاسی و کولتووری لە کوردستاندا سەری کێشاوەتەوە بۆ بەرە بەرە گەشەکردنی ڕەوەند (تاراوگە، دیاسپۆرا) لە ساڵانی ١٩٦٠کانەوە و بەرەو هەڵکشانی زیاتر ڕۆیشت لە هەشتاکانی سەدەی ڕابردووەوە. وەرگێڕان ڕێگەیەک بوو بۆ ئەوەی کورد خۆی بە وڵاتانی خانەخوێی خۆی بناسێنێت و بەشێک بوو لە “چالاکیی کولتووریی” خۆی. وەرگێڕەکان چالاکانی سیاسی و کولتووریی کورد یان غەیرە کورد بوون و بێ مەرجی ڕاهێنان و/ یان شارەزاییان لە ئەدەبیات یان وەرگێڕانی کوردیدا هەبێت. دەقی ئەدەبی وەرگێڕدرا بۆ ئەوەی لە بۆنە ڕۆشنبیرییەکاندا بخوێنرێتەوە بەبێ ئەوەی هەمیشە چاپ بکرێن: بەرەوپێشبردنی هونەر و ئەدەب و مۆسیقای کوردی وەک ڕێگەیەک بۆ بەرزکردنەوەی هۆشیاری ڕۆژاوا بۆ دۆزی کورد تەماشا دەکرا. بۆ نموونە عومەر شێخمووس ئەندامی دامەزرێنەری یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان و بەرپرسی پەیوەندییەکانی دەرەوەی ئەم حیزبە پێیوابوو کاتێ کە وڵاتانی ڕۆژئاوا دەوڵەمەندیی کولتوور و هونەری کوردیان ناسی ئەو کاتە دان بە مافی ژیانی کورددا دەنێن. بۆیە پێی وابوو ناساندنی کورد وەک نەتەوەیەکی خاوەن کولتوورێکی گەورە ڕێگای بەرەوپێشچوونە نەک خەباتی چەکداری و شەڕوشۆڕ.⁶ هەر بۆیە شیعرەکانی عەبدوڵڵا پەشێو و جگەرخوێنی وەرگێڕاوەتە سەر زمانی ئینگلیزی بۆ ئەوەی لە بۆنەیەکدا لە ناوەندی کولتووریی کۆچ لە ستۆکهۆڵم لە ساڵی 1975 بخوێنرێتەوە.⁷

یەکەمین کتێبی کوردی بە وەرگێڕانی ئینگلیزی کە هاوبەرهەمی ئەندامانی ڕەوەندی کوردی و چالاکوانانی ئەوروپی بوو لە بەریتانیا، لە ساڵانی ١٩٩٠کاندا لە بەریتانیا چاپ کران. گرووپێکی داکۆکیکار، کە کۆمیتەی هاوپشتیی (سۆڵیدارێتیی) کوردستان، یەکەم وەرگێڕانی لە ساڵی 1994دا چاپ و بڵاوکردەوە، لەلایەن کەمال میراودەلییەوە دەردەکرا، کە نووسەر و سەرنووسەری ڕۆژنامەیەک، کە لە ساڵی 1981ەوە لە بەریتانیا نیشتەجێیە، ئیستێلا شمید، سەرۆکی کەمپەینی ئاشتی لە کوردستان و ڕۆژنامەنووس و نووسەر شێری لایزەر، سەرپەرشتی کراوە. ئەمی دووەمیان بوو بە سەرۆکی تراستی سۆن بۆ کوردستان کە لەلایەن لینێت لیندفیڵدی بێوەژنەکەی سۆنەوە لە ساڵی ١٩٩٥ دامەزراوە. دامەزراوەکە دووەم کتێبی ئەو دەیەی بڵاوکردەوە، بڵاوکراوەیەک کە بە وتەی لایزەر بە “خۆشەویستی و پشتیوانیی بۆ کوردستان” جووڵەی پێکرابوو – خۆشەویستییەک کە “دوو ژنی ڕۆژئاوایی لە نەوەی جیاواز هێنایە ئاراوە، بەڵام هەستێکی زۆر هاوشێوەی هەبوو سەبارەت بە کورد و ئەو نادادپەروەرییانەی کە تووشی بوون” (سوڵتانی ١٩٩٨، ٢). کتێبی سێیەم، وەرگێڕانی شیعرە کوردییەکانە لەلایەن دێسمۆند ئۆگرادییەوە کە لە ساڵی 2006 چاپکراوە و لەسەر بنەمای کتێبێکە کە ساڵی ١٩٩٣ بە زمانی ئیتاڵی چاپکراوە. ئەم وەرگێڕانەش بەرهەمی هاوکاریی ئیبراهیم ئەحمەدی سیاسەتمەدار و نووسەری تاراوگەی کورد و چالاکوان و ڕۆژنامەنووسی ئیتاڵی، لۆرا شرەیدەر بووە (شرەیدەر ٢٩٩٣). هاوکاریی نێوان چالاکانی کورد و چالاکانی ئەوروپایی – کە زۆربەیان ژنن – کە بە “هاودەنگی” لەگەڵ کورددا کاردەکەن، گرنگ بووە لە گەڵاڵەکردنی وەرگێڕانەکان و بڵاوکردنەوەیان. لەو ماوەیەشدا، وەرگێڕانی بچڕبچڕ لەو گۆڤارانەدا بڵاودەبوونەوە کە ڕێکخراوە کوردییەکانی دیاسپۆرا دەریاندەکرد (بۆ نموونە بڵاوکراوەی کولتووری کوردی)، یان لە گۆڤارە دەورییەکانی ڕێکخراوە قازانج نەویستەکانی بەریتانیادا وەک “ئیندێکس لەسەر سانسۆر Index on Censorship ” کە بایەخ بە ئازادیی قسەکردن دەدات و بەم پێیەش زیاتر لەسەر پرسەکانی مافەکانی مرۆڤ دەوەستێ نەک هەر ئەدەب بەتەنها. هەروەها هەڵکشانی وەرگێڕان بە زمانەکانی تری ئەوروپی هاوکات بوو لەگەڵ هەڵکشانی ژمارەی ڕەوەند یان دیاسپۆرای کورد لە ئەوروپا و بە تایبەتی لە فەرەنسا و ئەڵمانیا و سوید لە ساڵانی ١٩٨٠کان بەملاوە.

ئەم پەیوەندییانەی نێوان کورد و چالاکوانانی ئەوروپایی، پاڵپشتی ئۆرگانی جۆراوجۆری بەریتانی و ئەوروپیشی ڕەخساندووە. وەرگێڕانی سوێدی لەلایەن ئەگنێتا و عومەر شێخمووس بۆ هەڵبژاردەیەک لەو شیعرانەی لە “ئاوێنە بچکۆلەکان ١٩٨٧”دا بڵاوبووبوونە ڕۆڵێکی سەرەکیی هەبوو بۆ ئەوەی شاعیری ئەفسانەیی شێرکۆ بێکەس خەڵاتی پێن تۆخۆڵسکی سوێدی پێبدرێت. پشتگیریی پێن PEN تا ئێستاش بەردەوامە و سوودی بۆ نووسەران و وەرگێڕانی کورد لە دیاسپۆرادا هەبووە. دیاریکردنی جەلال بەرزنجی وەک یەکەم نووسەری پێنی PEN کەنەدا لە تاراوگە یان دیاسپۆرادا دەرگای بڵاوکردنەوەی کارەکانی ئەوی بە زمانی ئینگلیزی کردەوە.⁸ دوو وەرگێڕینیشتەجێی بەریتانیان لەلایەن کۆمەک و یارمەتییەکانی وەرگێڕانی پێنەوە پشتگیری کراون.

ج. بەرەو تایبەتمەندبوونی ئەکتەرەکانی وەرگێڕان.

لە ساڵانی ٢٠٠٠ەوە وەرگێڕانی خاوەن پرۆفایلی نوێ سەریان هەڵداوە کە دەتوانرێت بە شێوەیەکی بەرفراوان لە سێ پۆلدا پۆلێن بکرێن: یەکەم، نووسەرانی کورد لە تاراوگە کە خوێندنی باڵایان بەدەستهێناوە و پەیوەندییەکی بەهێز بە ژینگە و دامەزراوە ئەدەبییە ئینگلیزی زمانەکانەوە هەیە؛ دووەم: وەرگێڕانی کورد لە تاراوگە کە پێشینەی پیشەیی لە وەرگێڕانی نائەدەبیدا هەیە؛ سێیەم: خوێندکار و توێژەرانی گەنجی کورد لە کوردستان کە شارەزایی باشیان لە زمانی ئینگلیزیدا هەیە، بەتایبەتی لە حکوومەتی هەرێمی کوردستانداKRG  لەگەڵ پەرەسەندنی زانکۆ و دامەزراوەکانی کە مامەڵە لەگەڵ زمانی ئینگلیزیدا دەکەن، هەروەها دامەزراندنی ئینستیتیوتە کولتوورییەکانی وەک کشکوڵ و دەستپێشخەرییەکانی لە بواری وەرگێڕاندا بە سەرەوکاریی شاعیرانی ئەمریکی لەوێ.

 بەشێک لە نووسەرانی کورد لە تاراوگە، وەک (کەمال میراودەلی و ڕێبوار فەتاح و عەبدولقادر مووسا) بە هاوبەشی ئەنتۆلۆجیای شیعریان دەرکردووە، لەوانەش شیعرەکانی خۆیان، هەروەها شیعرەکانی هاوڕێ و خزمەکانیان. هەروەها هەردوک فەتاح و مووسا کار و بەرهەمی خۆیان بڵاویان کردووەتەوە و بەرهەمەکانیان وەک نموونەی وەرگێڕانی تاکەکەسی بەرهەمهێنراوی دابینکردن دەبینرێن. ئەم جۆرە هەوڵانە لە ڕێگەی دەستڕاگەیشتن بە زمانێکی بیانی و سەرچاوەکان (کولتووری، پەیوەندیدار و/ یان ئابووری).⁹ هەڵبەت ئەم جۆرە سەرچاوانە خودوەرگێڕان چالاک دەکەن. بۆ نموونە شاعیر هیڤا پەناهی بەرهەمی خۆی وەرگێڕاوە بۆ زمانی یۆنانی. ئەو ساڵی ٢٠٠٠ بۆ خوێندنی زمانی یۆنانی ڕووی لە ئەسینای پایتەخت کردووە و لەوێ دکتۆرای لە زانستە   سیاسی و کۆمەڵایەتییەکان بەدەستهێناوە. پاشان لەگەڵ زۆی ڤالاۆریتس بەرهەمەکانی لە زمانی یۆنانییەوە وەرگێڕاوە بۆ زمانی ئینگلیزی. دوو شاعیری تر، نەزەند بەگیخانی و چۆمان هەردی، کە لە کوردستان و لە ئەوروپاش ناسراون و لە هەمان کاتیشدا توێژەر و چالاکوانی جێندەرن و خودوەرگێڕانیشیان پراکتیزە کردووە. نەزەند بەگیخانی لە تەمەنێکی کەمدا کوردستانی بەجێهێشتووە بەرەو فەرەنسا و لەوێ دکتۆرای لە ئەدەبیاتی بەراوردکاری بەدەستهێناوە پێش ئەوەی بچێتە شاری بریستۆڵ و لەوێ وەک توێژەر لە بواری جەندەردا کاردەکات. هەروەها چۆمان هەردی لە تەمەنێکی کەمدا کوردستانی بەجێهێشتووە بەرەو بەریتانیا و لەوێ دکتۆرای بەدەستهێناوە. ئەمان هەردوکیان ئینگلیزییان لەگەڵ زمانی کوردی وەک زمانی ئەدەبیی خۆیان لە باوەش گرتووە. نووسین بە دوو زمان وەک فۆرمێک لە خودوەرگێڕان وەسف کراوە؛ بەڵام جۆرێکە لە چالاکییش، وەک هەردوو شاعیرەکە خۆیان ڕوونیان کردووەتەوە: بەگیخانی نووسین بە زمانی ئینگلیزی وەک جۆرێک لە “ئەرکی ئەخلاقی” وەسف دەکات “بۆ ئەوەی باسی ئەم ستەمانە بۆ جیهان بکات”^1٠ لە کاتێکدا هەردی باس لە “بەرپرسیارێتی” دەکات بۆ “هۆشیارکردنەوەی” پرسی کورد (مۆریس ٢٠٠٥). پرسی وەرگێڕان و خودوەرگێڕانی زمانێکی کەمینە، پرسێکە کە پڕە لە دژایەتی و گرژیی دانەبڕاو: وەرگێڕانی زمانێکی کەمینە ڕێگایەکە بۆ ئەوەی ئەدەبیاتەکەی بگاتە دەستڕاگەیشتن، لە هەمان کاتیشدا دەتوانرێت وەک کردەوەیەکی ملکەچبوون بۆ زمانی باڵادەست سەیر بکرێت (زوکاتۆ ٢٠١٣؛ کرۆنین ١٩٩٥، بێرستین ٢٠٠٩).

[چۆمان] هەردی نموونەی نووسەرێکی دامەزراوە کە خوێندن و ئەزموونی لە دیاسپۆرا و شارەزایی لە زمانی ئینگلیزی و پەیوەندییە ئەدەبییەکانی هەم لە دیاسپۆرا و هەم لە کوردستان، ڕۆڵی سەرەکیی بووە لە گەشەسەندنی وەک وەرگێڕێکی ئەدەبی. وەرگێڕانی ئەو بۆ “دەربەندی پەپوولە”ی بێکەس (٢٠١٨) کە لەلایەن ئارکەوە بڵاوکرایەوە، لەلایەن پێنەوە پشتگیری کرا و بە هەمان شێوە پشتگیریشی لە وەرگێڕانی یەکەم ڕۆمانی کوردیی کەریم عەبدولڕەحمان کرد لە بەریتانیا. ئەم پشتگیرییە داراییە بایەخێکی گەورەی هەیە، ئەگەرچی گەلێ جار بچڕبچڕ و سنوورداریش بێت و ئەمەش کەمی و دەگمەنیی وەرگێڕانی “پیشەیی” و وەرگێڕەکان ڕوون دەکاتەوە کە بژێوی ژیانیان لە وەرگێڕانەوە دابین دەکەن. کەریم عەبدولڕەحمان نموونەی ئەو وەرگێڕانەیە کە ئەزموونی پیشەیی لە وەرگێڕانی نائەدەبیدا هەیە. خاوەنی بڕوانامەی بەکالۆریۆسە لە زمان و ئەدەبی ئینگلیزی و بڕوانامەی ماجستێر لە ڕۆژنامەگەریدا. بۆ ماوەیەکی درێژ لە ژیانی پیشەیی خۆیدا وەک وەرگێڕ لە ئینگلیزییەوە بۆ کوردی – لەوانەش ئەدەب و چیرۆکی ناخەیاڵی – کاری کردووە.  هەروەها وەک ڕۆژنامەنووسێکی چاودێری لە بی بی سی کاری کردووە –  کارێک کە چالاکییەکی زۆری وەرگێڕانی لەخۆگرتبوو – بێجگە لەوەش کاری وەرگێڕانی کردووە بۆخانەی بڵاوکردنەوەی ئیتاکا و گارنێت. پرۆفایلی کەریم وەک وەرگێڕێک بۆ بەریتانیا تایبەتە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا هەندێک لە وەرگێڕان بۆ زمانەکانی دیکەی ئەوروپی، بەتایبەتی فەرەنسی، لێکچوونەکان دەخەنە ڕوو، لەگەڵ بڕوانامەی زانکۆ لە وەرگێڕان و وەرگێڕانی دەمودەست، یان زمانەوانی و ئەزموونی پیشەیی لە وەرگێڕان و وەرگێڕانی دەستبەجێ (فەوریی) نائەدەبیدا.

لە ناوەڕاستی ساڵانی ٢٠١٠وە ئەدەبی کوردی زیاتر لە گۆڤارە ئەدەبییە زمانی ئینگلیزییەکاندا دەرکەوتووە کە ئەمەش ئاماژەیە بۆ سەرهەڵدانی پرۆفایلی نوێی وەرگێڕان. بڵاوبوونەوەی چاپێکی تایبەت لەسەر ئەدەبیاتی کوردی لە “وشە بێ سنوورەکاندا”، لە ساڵی ٢٠١٤دا خاڵی وەرچەرخانێکی بەخۆیەوە بینی.^١١ ئەمەش بڵاوکراوەکانی بەدواداهات لە گۆڤارە ئەدەبییەکاندا^١٢ کە تا ڕادەیەکی زۆر دەگەڕێتەوە بۆ ئەو دەستپێشخەریانەی کە ئالانا ماری لێڤینسن لابرۆس ڕابەریی دەکرد، کە مامۆستای زمانی ئینگلیزییە لە زانکۆی ئەمریکیی لە ئێراق – سلێمانی (AUIS) و دواتر ساڵی ٢٠١٩ دکتۆراکەی لە زانکۆی ئێکسیتەر وەرگرت لە توێژینەوە کوردییەکاندا و ئێستا بۆ دزگای کەشکۆڵ کار دەکات. دەیڤید شووکی هاوسەریشی، شاعیر و وەرگێڕ و بڵاوکەرەوە بوو و دواتر پەیوەندیی بەم دەزگایەوە کرد. کەشکۆڵ “دەزگایەکی توێژینەوە و پاراستن و وەرگێڕانە” و بنکەکەی لە زانکۆی ئەمریکیی ناوبراوە (AUIS).^١٣ وەک بەشێک لەم دەزگایە، هەردوک لێڤینسن لابرۆس و شووک بە هاوبەشی دەستیاندایە وەرگێڕان لەگەڵ خوێدکارانی گەنج و دەرچووانی ئەم زانکۆیەدا و لەنێویاندا شێنێ محەمەد و محەمەد فاتیح محەمەد. ئەم دەستپێشخەرییانە ئاماژەن بۆ سەرهەڵدانی نەوەیەکی نوێی وەرگێڕ لە هەرێمی کوردستانی ئێراقدا. ئەم وەرگێڕانانە تا ڕادەیەکی زۆر لەسەر شاعیرانی کوردی سۆرانیی ئێراق بوون. بەهەرحاڵ، ئێمە دەبینین وردە وردە نووسەرانی کرمانجیش بۆ نموونە لە ڕێگەی هاوکارییەکانی دەیڤید شووک و بەشداریی زێدان خەڵەفەوە (2020) بەرجەستە دەبن، کە ساڵی 2014 بە هۆی جینۆسایدی کۆمەڵگەی ئێزیدی لەلایەن داعشەوە ناچار بوو ماڵەکەی لە چیای شنگال بەجێبهێڵێت. هەرچەندە حکوومەتی هەرێمی کوردستان لە ئێراقدا سیاسەتی وەرگێڕانی فەرمیی نییە، بەڵام لەڕووی داراییەوە پاڵپشتی لە چاپکردنی وەرگێڕانی مەم و زینی کرد (سەعدوڵڵا 2008)، هەروەها دامەزراوەکانی وەک یەکێتی نووسەرانی کورد و یەکێتی قوتابیانی کوردستان پاڵپشتی بڵاوکردنەوەی وەرگێڕانی ئەدەبییان کردووە (سلێڤانی 2013؛ سیلێڤانی 2009). هەروەها نووسەران لە ڕێگەی چاپی هەرزان لە ئێرانی دراوسێدا تا ڕادەیەک بەئاسانی دەستیان بە بڵاوکردنەوە دەگات لەسەر ئەرکی خۆیان (بۆ نموونە فازڵ ٢٠١٩). دیسان لەوێش خوێندکارانی زمانی ئینگلیزی پرۆژەی وەرگێڕانیان پەرەپێداوە (نادری ٢٠١١). کارەکەی نادری بەتایبەت پێشکەش کراوە بە منداڵانی کوردستان کە داد و هاواریان بێ گوێ لێگرتن ماوەتەوە.

ئێمە لە لایەکەوە سەرنجی گۆڕانکاریمان داوە لە بەرهەمهێنەرانی وەرگێڕانەکان لە چالاکوانەوە بۆ ئەکتەرانی ئەدەبی و لە لایەکی تریشەوە گەشەکردنی دەستپێشخەرییەکانی وەرگێڕان لە کوردستان خۆیدا. ئەمەی دواییشیان هاوکار بووە لە ئاسانکردنی پەرەپێدانی خوێندن و فێرکردن و نەهێشتنی نەخوێندەواری بە زمانی ئینگلیزی لە کوردستاندا و دامەزراندنی تۆڕێک کەوا بازنەیەک لە شاعیران لەخۆ بگرێت. لەگەڵ ئەوەشدا، ڕۆڵی دیاسپۆرا یان ڕەوەند وەک کلیلی دەستڕاگەیشتن بە سەرچاوە و دەرچەی وەرگێڕانەکان دەمێنێتەوە. سەرەڕای ئەوەش، پاڵنەری پشت پرۆژە جیاوازەکانی وەرگێڕان بە شێوەیەکی گەورە بە هۆی خستنەڕوو دەمێنێتەوە بەڵام بە پێچەوانەی حاڵەتەکانی دەوڵەتانی نەتەوە بچووکەکان، پاڵنەرەکە بە شێوەیەکی سەرەکی لەلایەن تاکەکان و چالاکوانان و نووسەران خۆیانەوە ڕابەرایەتی دەکرێت.

2. وەرگێڕانی کوردی وەک هەوڵێکی دەستەجەمعی.

 وەرگێڕانی تاکەکەسیی ئەدەبی کوردی لە کەمینەدان؛ بەڵام وەرگێڕانی هاوبەش شێوازی سەرەکیی وەرگێڕانە. لەم بەشەدا ئێمە بەدواداچوون بۆ شێوازە جیاوازەکانی وەرگێڕانی هاوبەش دەکەین و چۆن بەکارهێنانی ئەم شێوازانە لە پاراتێکستە زۆرجار درێژەکاندا ڕەوایە. هەرچەندە زۆرجار شێوازە هاوبەشەکان وەک “دیموکراسی” وێنا دەکرێن بەڵام لە پەیوەندییەکانی دەسەڵاتدا بێبەش نین – لە نێوان هەردوو ئەکتەرە بەشداربووەکانی پرۆسەکە و زمانەکان. ئێمە دەڵێین لە کاتێکدا کە شێوازە هاوبەشەکان وەرگێڕانی ئەدەبی کوردی لە کورتخایەندا کارا دەکەن و ڕەنگە لە درێژخایەندا بەشدار بن لە سەرهەڵدانی وەرگێڕی نوێ، بەڵام ڕەنگە پێگەی ژێردەستەی هەردوو زمانی کوردی و وەرگێڕەکان بەرهەمبهێننەوە. کۆرپوسەکەمان ڕۆڵی سەرەکیی نیشان دەدات کە هاوسەرەکان، خزمان و هاوڕێیانیان لە وەرگێڕانی هاوبەشدا دەیگێڕن، تیشک دەخاتە سەر گرنگیی “شێوازی هاوسەرگیری و دۆخی هاوڕێ” (لیانگ و مینگوا ٢٠١٥). بۆ نموونە، دێسمۆند ئۆگرادی لە ڕێگەی ئۆڵگا جوەیدەی هاوسەریەوە لەگەڵ شیعری کوردی ئاشنا بوو، کاتێک شیعری وەرگێڕدراویان لە “دیالۆگەکانی خۆشەویستی”دا ئاڵوگۆڕ دەکرد (2005، 13). عومەر شێخمووس و ئەگنێتای هاوسەری سوێدیی پێکەوە وەرگێڕانیان کردووە. لێڤینسۆن لابرۆس وەرگێڕان بە ئەزموونێکی “خۆشی” و “ژنبوون” وەسف دەکات کە “ژن لە پشت شیعرەکانەوە و ژنانی پشتەوەی وەرگێڕانەکان” پێکەوە (ئەحمەد ٢٠١٦، ١٥).  هەمیشە هاوکاری بە ڕوونی ناکرێت. بەرایی و پێشەکی و سوپاسنامە کە تایبەتمەندی باوی کۆرپوسەکەمانن، زۆرجار لیستی سوپاسگوزارییەکان دەخەنە ڕوو کە ئاڕاستەی ئەو کەس و هاوڕێ و وەرگێڕانە کراوە کە لە قۆناخە جیاوازەکانی پرۆسەکەدا یارمەتیی وەرگێڕی دانپێدانراویان داوە و پشتگیرییان کردووە. “یارمەتی” لە پێشکەشکردنی فیدباک یان دەستکاریکردنی ڕەشنووسەکانەوە دەست پێدەکات تا دابینکردنی وەرگێڕانی وشە دەگمەنەکان، یان تەنانەت وەرگێڕانی ڕاستەقینەی دەقەکان، بەتایبەتی بۆ بەرگە دەستکاریکراوەکان کە ئێدیتۆرەکان لە لاپەڕەی بەرگدا دانیان پێدا دەنرێت بەڵام وەرگێڕەکان (سەلا و مووسا، سوڵتانی، حوسێن) نین. نموونەیەک لە دانپێدانانی بەرفراوان لەلایەن کەریم عەبدولڕەحمانەوە لە یەکەم وەرگێڕانی ڕۆمانی بەختیار عەلیدا “لە شەوی شاردا چاوم تێبڕیبوو دەخرێتە ڕوو. دانپێدانانێکی وردی لەو شێوەیە پرۆسەی وەرگێڕان وا لێدەکات زیاتر وەک هەوڵێکی بەکۆمەڵ دەردەکەوێت. هەروەها ڕەنگە ئاماژە بێت بۆ هەستکردن بە نائارامی لەلایەن وەرگێڕێکی گەنجی ئەدەبی کوردییەوە و نەبوونی هاوتای نەریت و ئامرازەکانی وەرگێڕانی ئەدەبی کوردی.

هاوکارییەکانی دیکە جووتە شاعیر دەگرێتەوە. وەرگێڕانی شیعرەکانی ئەنتۆلۆجیای شیعری کوردی مۆدێرن “دەرئەنجامی هاوکارییەکی چڕوپڕی نێوان” شاعیرانی کەمال میراودەلی و ستێفن واتس (2006، 10). نموونەیەکی نوێتر هاوکاری نێوان لیڤینسۆن لابرۆس و پەشێو (٢٠١٩). هەرچەندە لێڤینسۆن لابرۆس ڕوونی دەکاتەوە کە لە نزیکەوە لەگەڵ شاعیرەکەدا کاریان کردووە، کە خۆی شارەزای زمانی ئینگلیزییە (2019، ١٩)، بەڵام بەرهەمەکە وەک وەرگێڕانی هاوبەش پێشکەش نەکراوە و تەنها ئەو خانمە وەرگێڕی دانپێدانراوە.

یەکەمین وەرگێڕانی هاوبەشی فەرمیی ئەدەبی کوردی لەلایەن ناوەندی وەرگێڕانی شیعرەوە (PTC) کە کاریگەر بووە لە بڵاوبوونەوە و ئاسایی کردنەوەی وەرگێڕانی هاوبەش بۆ شیعر لە بەریتانیا. PTC بە بەکارهێنانی دوو شێوازی وەرگێڕانی هاوبەش دوو بۆنەی بۆ زمانی کوردی ڕێکخست: وۆرکشۆپێکی وەرگێڕانی جووتە شاعیر (2008) و وۆرکشۆپێکی وەرگێڕانی هاوبەش (2013). هەر شێوازێک “شارەزای زمان” بەکاردەهێنێت کە زانیاریی لەسەر هەردوو زمانی سەرچاوە و ئامانج هەبێت کە “وەرگێڕانێکی دەقاودەق” بەرهەم دەهێنێت، کە شاعیر یان کۆمەڵە وەرگێڕەکان بە زمانی مەبەست دەتوانێت ڤێرژنێکی کۆتایی بەرهەم بهێنێت. هەردوو وەرگێڕانی بڵاوکراوەی کەژاڵ ئەحمەد (٢٠٠٩ و ٢٠١٦) لە ڕێگەی ئەو جۆرە پراکتیزەیەوە بەرهەم هێنراون و لە بەرگدا هەموو وەرگێڕە هاوبەشەکان نووسراون. وەرگێڕانی هاوبەش لە   سیاق و چوارچێوەی تردا بەکارهاتووە وەک وۆرکشۆپەکانی زانکۆی ئەمریکی لە سلێمانی لەگەڵ لێڤینسۆن لابرۆس و خوێندکارەکانی لە بواری ئەدەبدا، پرۆژەی جۆراوجۆر لە کەشکۆڵ لە سلێمانی و هەروەها لە وۆرکشۆپی وەرگێڕانی ٢٠١٨دا لە ئێکزیتەر.  وەرگێڕانی هاوبەش ئەو سوودەی هەیە کە وەرگێڕانی زمانە کەمتر ناسراوەکان بە شێوەیەکی ڕێژەیی خێرا بەرهەم دەهێنێت، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا لە پەیوەندییە نایەکسانەکانی دەسەڵاتدا غیاب نییە. پێدەچێت PTC خۆی ئەم داینامیکییە سروشتیانەی هێزی درک پێکردبێت و وشەکانی لە وەرگێڕانی “دەقاودەقەوەliteral ” گۆڕیوە بۆ وەرگێڕانی “پردbridge ” (دۆیگار ٢٠١٩). لە وتارێکی ئەم دواییەدا کە باس لە پەیوەندییەکانی دەسەڵات دەکات لە وەرگێڕانی هاوبەشدا، کالێجا و کۆڵینز (٢٠١٩) نووسیویانە کە “شارەزای زمان”، یان “وەرگێڕی پرد”، دابەزێنرێت بۆ پێگە ئایەخەکانی نائەدەبی لە کاتێکدا “ئەو کەسەی کە ئەو شاعیرانەی دیاری کراون گەلێ جار وا لەقەڵەم دەدرێن کە “وەرگێڕن”. هەروەها ئەوان مشتومڕ لەسەر ئەوە دەکەن کە ئەو وەرگێڕانە هاوبەشانەی کەوا ئەکتەرانێک لەخۆدەگرن توانایەکی زمانەوانیی ئەوتۆیان نییە مەودای نێوان شاعیرانی بەریتانیا و زمانەکانی تر دوورتر دەخەنەوە” (هەمان سەرچاوە). دەکرێ ئەوەشی بۆ زیاد بکەیت کە وەرگێڕانی زمانی کەمینەیەک بێئەوەی پێویستت بە توانای زمانەوانی بێت – یان لە ڕێگەی وەرگێڕانی هاوبەشەوە یان لە ڕێگەی وەرگێڕان لە زمانێکی سێهەمەوە – هەروەها دەتوانێت ببێتە هۆی زاڵبوونی و زیاتر نەبینراوی بکات. لەم ڕووەوە ڕەنگە زمانی یەدیش بۆ کوردی ئیلهامبەخش بێت. هیندێ ئینا بێرستین، کە وەرگێڕێکی یەدیشە، تەواو ڕوون و ئاشکرایە سەبارەت بە کێشە و ئاستەنگی وەرگێڕانی زمانی یەدیش، زمانێک کە “بەردی بناغە و گواستنەوەی” ناسنامەیە (2009، 49)، بەڵام قسەکەرەکانی شەرمەزار و ئاسمیلە کراون. ئەم خانمە ئاماژە بەوە دەکات کە وەرگێڕان پێویستە بۆ ئەوەی کولتوور و دەقەکانی یەدیش بناسرێن؛ ئەگەرچی جەختیش لەوە دەکاتەوە کە ئەم زمانە “بەنرخە” زۆرجار “لە وەرگێڕان نایەت”  و “بەهای ڕاستەقینەی وەرگێڕانێک لەوەدایە کە شانبەشانی دەقە ڕەسەنەکە بڕوات”. بڵاوکردنەوەی وەرگێڕانی دوو زمان  یەکێکە لە ڕێگاکان بۆ ئەوەی زمانی کوردی زیاتر دەربکەوێت و دەتوانرێت وەک پراکتیزەیەک بۆ زمانە کەمینەکانی دیکەش هان بدرێت (بێکەس 2018؛ پەشێو 2019). زمانێکە ساڵانێکە قەدەغە کراوە و نەبینراوە (بۆ نموونە ئەحمەد ٢٠١٦). وەسفێکی وردی ئالینگارییەکانی کەمیی سەرچاوەکان لەلایەن سەعدوڵڵا (٢٠٠٨)  باس دەکرێت، وەرگێڕی “مەم و زینە”، کە چیرۆکێکی خەیاڵیی کلاسیکی کوردییە. هەروەها باسەکەی گرنگیی زانینی زمانەکانی تری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئاشکرا دەکات کە پێویستن بۆ وەرگێڕانی ئەدەبیاتی کلاسیک بەهۆی زمانە مەجازییە ئاڵۆز و فرە زمانییەکەی و بوونی زۆری وشەی فارسی و عەرەبی و تورکی تێدا. هەروەها لە پشکنین و تاوتوێکردنی فەرهەنگە دوو زمانییە جۆراوجۆرەکان، فەرهەنگی عەرەبی- کوردیی خۆی بۆ دەقەکە بەرهەمهێنا (خانی 2008، 9). ئەو بەو پێیەی وەک پیشە ئەندازیار بووە، وەرگێڕانی دەقێکی کلاسیکی هەم بەهۆی لێهاتوویی زمانەوانییەوە (بە زمانی کوردی و عەرەبی و ئینگلیزی نووسیویەتی) و هەم بە شارەزایی ئەدەبی (ئەندامی یەکێتیی نووسەرانی ئێراق بووە). بەڵام وردەکارییەکی وەها ورد لەسەر تەحەددیاتەکان و پرۆسەی وەرگێڕان لە کۆرپوسەکەماندا دەگمەنە. پاساوێکی سەرەکی دیکەی وەرگێڕانی هاوبەش خەمی ڕواندنەوە و خوێندنەوە و ڕاستییە کە تەنها وەرگێڕێکی ڕەسەنی ئینگلیزی وا هەست دەکرێت کە توانای پێشکەشکردنی هەیە. ئەمەش زیاتر جەخت لەوە دەکاتەوە کە شیعر ژانری سەرەکیی ئێمە پێکدەهێنێت. لەگەڵ ئەوەشدا، ئەم چەشنە وردەکارییە لە ئالینگارییەکان و پرۆسەی وەرگێڕان لە گرووپەکەماندا (کۆرپوسەکەماندا) کارێکی دەگمەنە. لە هۆکارە سەرەکییەکانی تری وەرگێڕانی هاوبەش بایەخدانە بە زمانپاراوی و دروستیی خوێندنەوە، کە ئەمانە کارگەلێکن کەس ناتوانێ پێشکەشی بکات تەنها وەرگێڕێک نەبێت کە ئاخاوتنی زمانە بنەڕەتییەکەی ئینگلیزی بێت. مەسەلەکە زیاتر بەو راستییە ڕوون دەبێتەوە کە شیعر جۆرێکی سەرەکیی کارە ئەدەبییەکانمان پێکدێنێت و بەوەش ناڕوانرێتە شیعر کە وەرگێڕانی قورسە بەڵکو بەتەنها لەلایەن شاعیرێکیشەوە دەتوانرێت وەربگێڕدرێت. وەرگێڕان و نووسەران و دانەران جەخت لەسەر ئاسانیی خوێندنەوە و بەردەوامیی پەیوەندیی دەکەنەوە. لابرۆس ئەوە ڕووندەکاتەوە کە پەشێو وەک شاعیرێک “ویستوویەتی کە وەرگێڕانی شیعر بە دیاریکراوی لەلایەن کەسانێکەوە بێت کە زمانی ئینگلیزییان پاراو بێت” (پەشێو ٢٠١٩، ١٩). جەختکردنەوە لەسەر دەستڕاگەیشتن بە ئەنتۆلۆجیای شیعری هاوچەرخی کوردیدا بە باشی ڕوونکراوەتەوە، کە یەکەم ئەنتۆلۆجیای کوردییە: هەڵبژاردنی شیعرەکان بە ڕێنماییکردن بە ئامانجی ئەوەی کە “زیاتر دەستڕاگەیشتنیان بۆ خوێنەرانی زمانی ئینگلیزی” (1994، ٢). ئەم خولیایە بۆ زمانپاراوی و خوێندنەوە کاریگەرییەکی بەرچاوی هەیە بۆ هەڵبژاردنی ئەو دەقانەی کە لەم بەشەی داهاتوودا باسیان دەکەین، بەڵام کاریگەریی لەسەر وەرگرتنی ستراتیژییەکانی وەرگێڕان وەک خۆماڵیکردن لە وەرگێڕانی ئەدەبیی کوردیدا هەیە کە پێویستی بە لێکۆڵینەوەی زیاتر هەیە.

3. وێناکردنی ئەدەبی کوردی .

دەقە وەرگێڕدراوەکان داڕشتنی نووسینێک کە وەک تایبەتمەندیی وڵاتێک هەست پێدەکرێت و بەو هۆیەوە نوێنەری ئەدەبیاتەکەیەتی بۆ خوێنەرانی ڕۆژئاوایی (ڤێنوتی ١٩٩٨). بەرهەمی فرەچەشنی وەرگێڕ و بڵاوکەرەوە و بەبێ پشتیوانیی دامەزراوەکان یان سیاسەتی وەرگێڕان، کانۆنی کوردی لە زمانی ئینگلیزیدا جیاوازە لەوەی لە زمانی کوردیدا هەیە، هەرچەندە هەندێک لێکچوونیان هەیە. لەم بەشەدا بەدواداچوون دەکەین بۆ نوێنەرایەتیکردنی ئەدەبی کوردی لە وەرگێڕاندا. ئێمە دەڵێین ژانرە غەیرە شیعرییەکان و ژنان و نووسەرانی غەیرە ئێراقی و غەیرە سۆرانی پەراوێزخستووە و تا ئاستێکی زۆر بە سیاسی کراوە.

ئە. زیاد لە پێویست نوێنەرایەتیکردنی سۆرانی.  

زۆربەی دەقەکانی ناو کۆرپوسەکەمان لە سۆرانییەوە وەرگێڕدراون، هەروەها لە نووسەرانی ئێراقەوە وەرگێڕدراون. لە کۆرپوسەکەماندا نووسەرانی سۆرانی لە ئێرانەوە پەراوێزخراون. بە هەمان شێوە دوو زاراوەی تری زمانی کوردی مەترسی لەناوچوونیان لەسەرە و ئەوانیش گۆرانی و زازاکین کە بە دوای یەکدا  خوار نوێنەرایەتی و بێ نوێنەرایەتین. کرمانجی کە گەورەترین شێوەزاری زمانی کوردییە لە ڕووی ژمارەی قسەکەرانەوە و بە دیمەنێکی ئەدەبی هاوچەرخی دینامیکی، بە شێوەیەکی بەرچاو کەم نوێنەرایەتی کراوە.¹⁴ پەیوەندییە مێژووییەکانی نێوان بەریتانیا و ئێراقی کۆڵۆنییەکەی پێشووی، پاشخانی نەتەوەیی و زمانەوانی ئێدیتۆر و وەرگێڕەکان (بە شێوەیەکی سەرەکی لە ڕەوەندی کوردی ئێراقی لە بەریتانیا)، هەروەها گەشەسەندنی دامەزراوە ڕۆشنبیری و پەروەردەییەکان لە هەرێمی کوردستانی ئێراقدا دوای شەڕی ٢٠٠٣، چڕبوونەوەیەکی لەو شێوەیە لەسەر سۆرانی ڕوون دەکەنەوە.

ب. کەمیی ژانرە ناشیعرییەکان.

 شیعر لە کۆرپوسەکەماندا زیادەڕۆیی تێدا کراوە؛ ژانرەکانی دیکە کە لە کۆرپوسەکەماندا هەن بریتین لە سێ ڕۆمان و یەک بیرەوەری. لە کاتێکدا کە ئەمە ڕەنگدانەوەی کانۆنی کوردییە، کە زۆر چڕبووەتەوە لەسەر ژانرە شیعرییەکان (قادری ٢٠١٥)، ئەدەبی کوردی لە کۆتایی سەدەی بیست و بیست و یەکەمدا لە ژانرەکانی دیکەدا بەرزبوونەوەی ڕیزبەندیی بەخۆیەوە بینیوە. زاڵبوونی شیعر، دینامیکی دابینکردن پشتڕاست دەکاتەوە و ئەم باڵادەستییە دەتوانرێت بە پرۆفایلی وەرگێڕان ڕوون بکرێتەوە کە زۆرجار خۆیان شاعیرن و خەریکی خودوەرگێڕان و خودبڵاوکردنەوەن. لە کاتێکدا کە زاڵبوونی شیعر حەزی خوێنەری ئەنگلۆفۆنی بۆ چیرۆکی خەیاڵی لەبەرچاو نەگرتووە (نانکوێت ٢٠١٧، ٥٠؛ ئازادیبوگار و پاتۆن ٢٠١٥، ١٧٣)، هەڵبژاردنی دەقەکان و چڕبوونەوە لەسەر شیعری مۆدێرن نەک کلاسیک، هەوڵێکە بۆ بەدیهێنانی ئاسۆی چاوەڕوانییەکانی خوێنەرانی ڕۆژئاوایی و پێشکەشکردنی ئەدەبیاتێکی کوردی هاوتەریب لەگەڵ شیعری مۆدێرن بە تام و چێژیەوە.

ج- نائامادەگیی ئەدەبیاتی کلاسیک.

 زۆرجار پاراتێکستەکان جەخت لەسەر پەیوەندیکردن دەکەنەوە. لە “ئەنتۆلۆجیای شیعری هاوچەرخی کوردیدا”، بە قسەی ئێدیتەر خۆی، تەنیا شاعیرانی زیندووی مۆدێرن، کە “لەگەڵ فۆرمە کلاسیکە کۆنەکانی شیعری کوردیدا شکابوون و وێنەسازییان دەستبەجێ بوو، کەمتر پشتی بە هێماسازی بەستبوو بە بەراورد بە نەوەکانی پێشوو”، بەشداربوون. ئەمەش “دەبێتە هۆی ئەوەی کە شیعرەکانی وەرگێڕان زیاتر بۆ خوێنەرانی ئینگلیزی دەستڕاگەیشتن بن”. (شمید، لەیزەر، میراودەلی ١٩٩٤، ٢ – ٣). بە هەمان شێوە وەرگێڕی کتێبی هەوڵدان بۆ وەستاندنی کات تیشک دەخاتە سەر کاریگەریی “مۆدێرنیزمی ڕۆژئاوایی” لەسەر شیعری بەرزنجی کە شیعرەکانی دەکاتە پەیوەندیدار بە غەیرە کوردەکانەوە (ساڵح ٢٠١٥، ٩ – ١٠). ئەم جۆرە نیگەرانیانە کاریگەرییەکی بەرچاویان لەسەر هەڵبژاردن و پێشکەشکردنی دەقی کوردی هەبووە. بەم پێیە تەنیا بەشێک لە ئەدەب کە زیاتر لەگەڵ سەلیقەی خوێنەری ئەنگلۆفۆندا دەگونجێت، بۆ وەرگێڕان هەڵدەبژێردرێت و دەوڵەمەندیی نەریتی کلاسیک و فۆرمەکانی شیعریی لەدەست دەچێت. بەم شێوەیە بە پێچەوانەی خولیای دەقە ئەدەبی و مێژووییە بەناوبانگەکان لە چالاکییەکانی وەرگێڕان لە ئێرلەندا (کرۆنین ١٩٩٨، ١٥٥)، لە وەرگێڕانی ئەدەبی کوردیدا دەقی کلاسیک بەزۆری نائامادەیە. هۆکارێکی دیکەی نەبوونی دەقە کلاسیکییەکان، نەبوونی ئەکتەرە ئەکادیمییەکانە لە بواری وەرگێڕان و کەمیی بەرهەمی ئەکادیمی لەسەر ئەدەبیاتی کلاسیکی کوردی بەراورد بە ئەدەبیاتی دیکەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست وەک ئەدەبیاتی عەرەبی یان فارسی کە زۆر بەرفراوان لێکۆڵینەوەیان لەسەر کراوە و وەرگێڕدراوە. لە ڕاستیدا مەم و زین تاکە دەقی کلاسیکی وەرگێڕدراوە، وەک نموونەیەکی ناسیۆنالیزمی کوردی ڕێزی     لێگیراوە و پەیوەندییەکەی بە سەردەمی مۆدێرنەوە لە پاراتێکستەکاندا زیاتر جەختی لەسەر کراوەتەوە. هەروەها ئەدەبیاتی زارەکی و فۆلکلۆر بە شێوەیەکی سەرنجڕاکێش نائامادەگیی هەیە. ئەمەش لەگەڵ تێبینییەکەی کرۆنین یەکدەگرێتەوە کە زمانێکی کەمینە دەتوانێت لەسەر ململانێی هێمادار بێت و وەرگێڕانەکان لە دەقە کولتوورییە بەرزەکاندا قەتیس بکات، بە پشتگوێخستنی “هەموو بوارەکانی تری ئەزموونی مرۆڤ کە کولتوورێک پێکدەهێنن”. (کرۆنین 1998، 155).

د. نەبینینی ژنان.

سەرەڕای ڕۆڵی سەرەکی لە وەرگێڕانەکاندا، ژمارەی ڕاستەقینەی نووسەرانی ژن بە شێوەیەکی بەرچاو کەمترە لە هاوتا پیاوەکانیان. لە ١٠ کتێبی تاک نووسەردا، تەنیا دوو نووسەری ژن (کەژاڵ ئەحمەد و هیڤا پەناهی) دەبینینەوە. هەروەها وەک لە خشتەکەدا دەردەکەوێت ژنان لە ئەنتۆلۆجیاکاندا زۆر کەمن.

ناونیشان	مێژووی بڵاوکردنەوە	شاعیری نێرینە	شاعیری مێینە
ئەنتۆلۆجیای شیعری هاوچەرخی کوردی	١٩٩٤	٧	١
هۆنراوە کوردییەکانی خۆشەویستی و ئازادی	٢٠٠٥	٢٧	٠
شیعری نوێی کوردی:ئەنتۆلۆجیا و پێشەکی	٢٠٠٦	٢٥	٥
دەنگی کورد: شاعیرانی کوردی ڕۆژاڤا	٢٠١٧	١٢	٣
شیعرم وێنەی تۆ دەکێشێت: ئەنتۆلۆجیای شیعری کوردیی هاوچەرخ	٢٠١٧	١٦	٢
ئەنتۆلۆجیای شیعری کوردی: هەڵبژاردە و پێشەکیی هیمداد حوسەین	٢٠١٤	٧٢	١٥
ئەنتۆلۆجیای ئەدەبی کوردیی مۆدێرن: توێژینەوەیەکی کورت لەسەر شیعری کوردیی مۆدێرن لە باشووری کوردستان	٢٠١١	١٥	٥

هەندێک لە وەرگێڕان و ئیدیتەرانی (موحەڕیر – نووسەر) پیاو بە هەستکردن بە پێویستی ڕوونکردنەوەی ئەم کەم نوێنەرایەتییە، بانگەشەی ئەوە دەکەن کە بەشداری ژنان لە ئەدەبیاتی کوردیدا بەرچاو نییە یان تازەیە. [ڕێبوار] فەتاح دەڵێت “بەداخەوە وەک زۆرێک لە کولتوورەکان بە درێژایی مێژوو، گۆڕەپانی ئەدەبیاتی کوردی لەلایەن پیاوانەوە زاڵ بوو. بۆیە ململانێیەک بوو بۆ دۆزینەوەی شاعیری ژنی کورد بۆ ئەوەی لەم کۆمەڵەیەدا  collection جێبکرێنەوە”. (2017، 6) زۆرینەی شاعیرانی کلاسیک، بە هۆکاری کۆمەڵایەتی و مێژوویی، نێر بوون؛ بەڵام بەشداری ژنان لە ئەدەبیاتی کوردیدا لە ساڵانی ١٩٥٠وە جێی سەرنج بووە و ژنانیش ڕۆڵێکی بەرچاویان لە شیعری زارەکیدا هەبووە (شافەرس ٢٠١٨؛ هامەلینک ٢٠١٦).

ڕوونکردنەوەیەکی چەواشە و تەمومژاوی بۆ نەبوونی ژنی نووسەر لە کۆرپوسەکەدا لەلایەن نووسەری “شاعیرانی کورد لە ڕۆژاڤا” پێشکەش کراوە:-

“هەرچەندە زۆرینەی نووسەران پیاون، بەڵام بۆنی دەستەواژە و وێنەکان ژنانەن و زاڵن بەسەر کارەکەدا. وشەی “شیعر poem” لە زمانی کوردیدا مێینەیە، ژیانیش هەروایە: خۆشەویستی، شەڕ، پەناگە، کۆمەڵکوژی، یادەوەری، شێتی و … مردنیش ژنانەن! شیعرێکی مێینەیی دەرئەنجامی سروشتی دامەزراوەی گشتی گەلی کوردە” (سالا و مووسا ٢٠١٧، ١١).

وەها پۆشینی بێزارکەرانەی نەناسین، یان نەزانینی بەشداری ژنان لە ئەدەبیاتی کوردیدا، تەنها وەدەرنانی دەنگی ژنان بەرهەم دەهێنێتەوە.

 هـا- ئەدەبیاتێکی بەرزی سیاسی.

هەڵبژاردن و وێنەی کۆتایی ئەدەبی کوردیش زۆر سیاسییە، هەم لە هەڵبژاردنی دەقەکان و هەم لە خستنەڕوویان لە پاراتێکستەکاندا دیارە. هەروەها گرنگیدان بە شیعری مۆدێرن بە ناچاری کۆرپوسی بە سیاسی کردووە لەو کاتەوەی کە شیعری مۆدێرن لە وەڵامی هاتنی مۆدێرنیتەدا سەریهەڵداوە و ئامرازی پرۆپاگەندەکردنی ناسیۆنالیزمی کوردی بووە (قادری ٢٠١٦). لەڕاستیدا، لە پاراتێکستەکاندا، شیعر وەک “چەکی نەبەزیوی بەرخۆدانی کورد” (ئۆگرادی ٢٠٠٥، ١١ – ١٢)، بە توانا و دەسەڵاتی “بەرپرسێکی دیپلۆمات” (سالا و مووسا ٢٠١٧، ١١) پێشکەش دەکرێت. هارۆڵد پینتەر لە پێشەکیی کتێبی “ئەنتۆلۆجیای شیعری هاوچەرخی کوردی”دا دەڵێت: “ئازارەکانی گەلی کورد ئەم شیعرانەیان هێنایە بوون. بەڵام ئەوەی دەریدەبڕن تەنها ئازار و خەم نییە بەڵکو بەرخۆدان و ئیرادەیەکی ڕەهایە بۆ ڕزگاربوون لە چەوساندنەوەی ترسناک”. (1994، 1) بێجگە لەوەش ژمارەیەکی بەرچاو لە نووسەرانی وەرگێڕ بەشدار بوون لە چالاکیی سیاسیدا، کە زۆربەیان پەنابەر بوون کە لە ڕۆژئاوا West نیشتەجێ بوون. فەتاح ئاماژە بەوە دەکات کە لە نێو شاعیرە زیندووەکانی ناو کۆمەڵە شاعیرەکەیدا “جگە لە سێ شاعیر [کە لە ژێر دەسەڵاتی بەعسدا لە سێدارە دراون]، هەموو شاعیرانی تر لە ئەنجامی چالاکییەکانیان بۆ پاراستنی نێودەوڵەتی هەڵهاتن” (فەتاح 2017، 2).  ژمارەیەک پرۆژەی وەرگێڕان “بە هاوپشتی” لەگەڵ کورد و خەباتی نەتەوەیی ئەوان دروستکران. بەم شێوەیە لایەنی حزبایەتی کورد بە ناچاری تیشک دەخرێتە سەر و وەرگێڕان درێژەپێدەر و بە نێودەوڵەتیکردنی ڕاپەڕینی نەتەوەیی کورد بووە. هەروەها ئەوەی بەسیاسیکردنەکە چڕتر دەکاتەوە ئەو پاراتێکستانەی هاوڕێی وەرگێڕانەکانن، چونکە پێشەکی و تێبینیی پێشەکی زۆرجار لەلایەن کەسایەتییە سیاسییەکان، شیکارەکان یان ڕۆژنامەنووسانەوە نووسراون. بۆ نموونە دانیێل میتراند کە لە مەودایەکی درێژخایەندا لایەنگری گەلی کورد بووە، پێشەکییەکی بۆ “ئاگر و بەفر و هەنگوین” نووسیوە و تێیدا دەڵێت: “پێموایە ڕۆڵی ئێمە ئەوەیە کە شەرعییەتی کولتوری کورد و داواکاریی مەدەنی و سیاسییان بناسێنین لەو وڵاتانەی کە تێیدا دەژین” (لێنۆکس ٢٠١١، ٧). ئەم ئەنتۆلۆجیایە – وەک زۆرێک لە ئەنتۆلۆجیای دیکەی ناو کۆرپوسەکەمان – بەشێکی لەسەر “ڕەچەڵەکی کورد” یان “ئاین و باوەڕ لە کوردستان”ە. ئەم جۆرە بەشانە چوارچێوەیەکی کۆمەڵایەتی – سیاسی و مێژوویی زۆر زیاتر بە شیعرەکان دەبەخشن لە باسێکی ئەدەبی. هەروەها ئەو زانیاریانەی کە دەخرێنەڕوو، سکێچین و ڕەنگدانەوەی ئاڵۆزیی مێژووی سیاسیی کورد نییە کە کاریگەر بێت لەسەر پێشکەشکردنی وەرگێڕانەکە. بۆ نموونە، “دەربەندی پەپوولە” کە بەرهەمێکی گرنگە لە ئەدەبیاتی کوردیدا، بە شێوەیەکی بەرچاو 70%ی شیعرە بنەڕەتییەکانی لێ بڕدراوە “بۆ ئەوەی خوێنەر نوقمی وردەکارییەکی زۆر نەکات” (بێکەس ٢٠١٨، ١٥).

خستنەڕووی نەخشە، وێناکردن، وێنە و وێنە بە گرنگی سیاسی زیاتر تیشک دەخاتە سەر لایەنی سیاسی ئەدەبی کوردی. بۆ نموونە شیعری خۆشەویستی و ئازادیی کوردی بە نەخشەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست کۆتایی دێت کە تیشک دەخاتە سەر ناوچەکانی نیشتەجێبوونی کورد (ئۆگرادی ٢٠٠٥، ٩١). “ئەنتۆلۆجیای شیعری هاوچەرخی کوردی” بە نەخشەی میرنشینە کوردییەکان لە ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی و فارس دەست پێدەکات و بە نەخشەی   کوردستان و دابەشبوونەکانی لە سەدەی بیستەمدا کۆتایی دێت. ئەم ئەنتۆلۆجیای یەکەم بە وێنەی پەیامنێرانی فۆتۆ جۆراوجۆر لەوانە مارتن پۆپ و ڕیچارد وایمان و ئێد کاشی کە ڕووماڵی ئەو شەڕانەیان کردووە کە لە ساڵانی ١٩٨٠کان و ١٩٩٠کان لە کوردستاندا ڕووماڵیان کردووە، بە جوانی وێنا کراوە. لە کۆتاییدا، وەرگێڕان و نووسەرەکان هەوڵ دەدەن دەست لەو زانیارییە گریمانەکراوانە وەربگرن کە خوێنەری ڕۆژئاوایی ڕەنگە هەیبێ سەبارەت بە کورد، کە تا ڕادەیەکی زۆر لە سیاق و چوارچێوەی سیاسیدا ناسراون، لەوانەش جەنگی کەنداو لە ساڵی ١٩٩١ و لەم دواییانەشدا شەڕی دژ بە داعش.^١٥ زیادەڕۆیی لە تیشک خستنە سەر لایەنی سیاسیی کوردەکان^١٦ دەبێتە هۆی بەهێزکردنی ئەو وێنە نەریتییە باوەی کە کورد تا ڕادەیەک وەک ئەکتەری  جەنگاوەر و سیاسی دەخاتەڕوو نەک وەک بەرهەمهێنەری کولتووری. وێنەی داڕێژراوی ئەدەبی کوردی لە وەرگێڕانی ئینگلیزیدا تا ڕادەیەک یەکناگرێتەوە لەگەڵ کەلەپووری ئەدەبی کوردیدا، بەڵام لایەنی هاوشێوەش دەردەبڕێت. ڕەنگدانەوەی فرەچەشنیی ژانرە ئەدەبییە کوردییەکان و فرەیی زمانەوانی و وڵاتانی سەرچاوەی نییە؛ تا ڕادەیەکی زۆ نەریتی ئەدەبی کلاسیکی بەدەرکردووە و ژنانی پەراوێز خستووە، هەرچەندە ڕۆڵێکی چارەنووسسازیان لە دەستووری ئەم کۆرپوسەدا هەبووە. دەبێ دان بەوەدا بنێین کە بەشێک لەم هەڵاوێردنانە وەک پەراوێزخستنی دەنگی ژنان لە کانۆنەکانی کورد لە کوردستان. بەڕاستی بە سەرنجدان بە هەمەجۆریی زمانەوانیی زمانی کوردی و سنوورداربوونی ئاڵوگۆڕی ئەدەبی لە سەرانسەری وڵاتان و شێوەزارەکاندا، کەمیی دەزگای ئەدەبی، لە زمانی کوردیدا زیاتر لە کانۆنێک هەیە. لە وەرگێڕانی ئینگلیزیدا، کۆرپوس دەنگە جۆراوجۆرەکان پێشکەش دەکات و هەندێکجار دەنگی گەنجتر یان کەمتر ناسراو پێشکەش دەکات. بەم شێوەیە دەرفەتێک دەڕەخسێنێت بۆ بیستنی فرەچەشنی و دەوڵەمەندیی دەنگەکان لە دەربڕینە ئەدەبییەکان بە زمانی کوردی، لەگەڵ ئەوەشدا پێویستە ئاماژە بەوە بدرێت کە ئەم شاعیرە “گەنج و نوێیانە” زیاتر ئەوانەن کە لە ڕۆژئاوا دەژین و دەستیان بە تۆڕەکان و زمانە ئەوروپییەکان گەیشتووە. بەڵام وەرگێڕان بە زمانەکانی تری ئەوروپی زیاتر لەگەڵ کانۆنی کوردیدا یەکدەگرێتەوە. ئەوان جێگا دەدەن بە نووسەرانی دامەزراو و دانپێدانراو کە بە زمانی کرمانجی و سۆرانی دەنووسن بەڵام زۆربەیان خەڵکی تورکیا و ئێراقن. ژانری جۆراوجۆر لەخۆدەگرن، لەوانە ئەدەبی زارەکی و خەیاڵی. ڕەنگە نوێنەرایەتیکردنی گشتگیرتری کانۆنە کوردییەکان پەیوەندی بە ڕۆڵی زانایان و دامەزراوە ئەکادیمییەکانی پشت چالاکییەکانی وەرگێڕانەوە هەبێت.

“ئەنجام”

وەرگێڕان دەرفەتێکە بۆ زمانی کەمینەکان بۆ گەیشتن بە جیهان. هەلێکی لەو شێوەیە لەلایەن چالاکوان و نووسەرانی کوردەوە لە باوەش گیراوە کە لە وەرگێڕاندا شێوازێکیان بینیوە بۆ ئەوەی کورد زیاتر بناسێنن، لە ڕێگەی ئەدەبیاتەکەیەوە و بەو هۆیەوە هیوایەک بۆ بەدەستهێنانی پشتیوانیی زیاتر بۆ دۆزی خۆیان. ئەمەش یەکێکە لەو هۆکارانەی کە ڕوونکردنەوەی دیاربوونی ئەدەبیاتی کوردیی مۆدێرن و چوارچێوە سیاسییەکەی لە کۆرپوسەکەماندا. بەڵام لە بەرەوپێشچووندا، ئێمە شاهیدی پەرەسەندنێکی لەسەرخۆ دەبین لە وەرگێڕانەوە وەک چالاکی بۆ خەمی زیاتر بۆ ئەدەب وەک خۆی بە گرنگیدانێکی زیاتر بە کوالیتیی ئەدەبیی هەردوو دەقی زمانی سەرچاوە و وەرگێڕان و تایبەتمەند کردنی دەروازەکانی بڵاوکردنەوە. ئەم دەستپێشخەرییانەی وەرگێڕان نایەکسان بوون و تا ڕادەیەکی زۆر لەلایەن کەسانی جۆراوجۆرەوە ئەنجامدراون، ئەمەش بووەتە هۆی جۆراوجۆریی دەنگەکان کە لە وەرگێڕاندا پێشکەش دەکرێن. هەوڵەکانی وەرگێڕان سیاسەتێکی پێشوەختە دیاریکراو یان دیدگایەکی پەیڕەو نەکردووە بەڵکو لە ڕێگەیەوە ڕوویداوە کە بەریەککەوتنی بەڕێکەوت و لەلایەن سەرچاوە تایبەتەکان (بۆ نموونە زمانەوانی، ئەدەبی، کۆمەڵایەتی) وەرگێڕەکانەوە لە قاڵب دەدرێت. ئەم جۆرە بەختەوەرییە یەکێکە لەو هۆکارانەی کە بەشێک لە بۆشاییەکانی ناو کۆرپوسەکە ڕوون دەکاتەوە، بۆ نموونە ژمارەی سنوورداربوونی دەقەکانی وەرگێڕدراو لە کرمانجییەوە. هەم نووسەرانی ناوداری کورد و هەم نووسەرانی کەمتر ناسراو وەرگێڕدراون. بۆ ئەمی دووەمیان، نووسەرانی ڕەوەند یان دیاسپۆرا بەهۆی پەیوەندییان و دەستڕاگەیشتنیان بە زمانە بیانییەکان. بەڵام ئەم دەنگە هەمەچەشنانە بە یەکسانی نابیسترێن: بە دڵنیاییەوە، وەرگێڕانی ئینگلیزی کە لە کوردستان چاپ دەکرێن یان بەرهەمە خۆبڵاوکراوەکان کەمتر بە ئاسانی دەگەنە خوێنەری هەڵبژێردراو بە بەراورد بەو بەرهەمانەی کە لەلایەن گۆڤارە ئەدەبییە ناسراوەکان یان بڵاوکەرەوەکانی ئەوروپا یان لە ئەمریکا بڵاو دەکرێنەوە. ئەمەش بە ئەگەرێکی زۆرەوە کاریگەری لەسەر گەشەسەندنی داهاتووی کانۆنی کوردی لە وەرگێڕانی ئینگلیزیدا دەبێت. لێکۆڵینەوەی زیاتر کە پەیوەندیی نێوان پاشخانی وەرگێڕەکان، داینامیکی بازاڕ و هەڵبژاردنی دەقەکان بکۆڵێتەوە، پێویستە بۆ ڕوونکردنەوەی سروشتی کۆرپوسی هەبوو. زۆرێک لەم وەرگێڕانانە بەرهەمی هاوکارین لەوانەش وەرگێڕانی هاوبەش. شێوازە دانپێدانراوەکانی وەرگێڕان، ئەمانەش لە دۆخی ئێمەدا تاکتیکن کە بەکاردەهێنرێن بۆ زاڵبوون بەسەر نەبوونی وەرگێڕانی خاوەن لێهاتوویی زمانەوانی لە هەردوو زمانی سەرچاوە و ئامانج، و بۆ گەشتکردن بە کایەی بڵاوکردنەوەی ئینگلیز. هەروەها هاوکاری و هاوبەشی وەرگێڕان یارمەتیدەر بووە بۆ دەربازبوون لە نەبوونی دەستڕاگەیشتن بە زمانی سەرچاوە و نەریتە ئەدەبییەکان، نەبوونی مادەی زمانەوانی بۆ زمانی کوردی و گەیشتن بە مەرجی ڕواندنەوە، چەشنی ئەو پراکتیزانەی کە زانینی زمانی کوردی دەکەنە مەرجی وەرگێڕان، بە لەبەرچاوگرتنی نەبینینی ڕێژەیی لە ئاستی جیهانیدا و پێگەی زاڵبوونی لە وڵاتانی زێدی خۆیدا، چەواشەبن. لەگەڵ ئەوەشدا ئەم پراکتیزانە بەشدارییان کردووە لە زیادبوونی بەرچاوی ئەدەبی کوردی لە جیهانی ئەنگلۆفۆندا و لە سەرهەڵدانی کۆمەڵێکی گەنجی وەرگێڕان کە دەستیان بە هەردوو زمانەکە گەیشتوە. پشتگیری سەرنوسەری و دارایی پێویستە بۆ ئەوەی زیاتر چەسپاندنی – و ڕەنگە پیشەییکردنی – ئەم نەوەیە گەنجە وەرگێڕە بە فەرمانڕەوایی هەردوو زمانی سەرچاوە و ئامانج و بۆ زیادکردنی دەستڕاگەیشتنیان بە شوێنەکانی بڵاوکردنەوە. لە غیابی سیاسەت و پشتیوانی دامەزراوەکانی وڵاتانی سەرچاوە، پێدەچێت ئەم جۆرە پشتگیرییە لەگەڵ زیادبوونی خواست و بەو هۆیەوە پشتیوانی لە وڵاتانی ئامانجدا گەشە بکات. ئەمەش جەخت لەسەر خراپیی توانای ژیانی کایەی وەرگێڕان کە تا ڕادەیەکی زۆر بە دابینکردنی تاکەکەسی بەڕێوەدەچێت.

تێبینی و پەراوێز؛

1. کوردی لە کۆمەڵێک زاراوە پێکدێت کە بە کوردی باکوور (کرمانجی)، کوردی ناوەڕاست (سۆرانی)، کوردی باشوور، گۆرانی، زازاکی ناسراون. (حەسەنپوور ٢٠١٢؛ هایگ و ئۆپەرگین ٢٠١٤).
2. وۆرکشۆپەکە زانایانی ئەدەبی کوردی و عەرەبی و نووسینی داهێنەرانە و توێژینەوەی وەرگێڕانی کۆکردەوە، هەروەها بە پاڵپشتی (ئاوتریچ گرانت) لە پەیمانگای بەریتانی بۆ لێکۆڵینەوەی ئێراق و سەنتەری دیراسەی کوردی لە زانکۆی ئێکستەر.
3. https://translatorswithoutborders.org/wp-content/uploads/2017/07/Kurdish-Factsheet – English.pdf
4. Index Translationum, UNESCO http://www.unesco.org/xtrans/bsresult.aspx?lg=0&sl=kur&l= eng&fr=0
5. زۆرێک لە نووسەرانی کورد بە زمانە ناکوردییەکان دەنووسن، یان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە یان لە ڕەوەندەوە. کتێبەکان، تۆمارەکانی کتێبخانە، یان ئیندێکس هەمیشە باس لەوە ناکەن کە ئایا کتێبەکە وەرگێڕان بووە و لە کام زمانەوە بووە.

6. ئاڵوگۆڕی نافەرمی لەگەڵ عومەر شێخمووس 1ی شوباتی 2020.
7. شیعر و وەرگێڕان لە ئەرشیفی عومەر شێخمووس، زانکۆی ئێکستەر، فۆڵدەری 6B/58؛ ئاڵوگۆڕی نافەرمی لەگەڵ عومەر شێخمووس ١ی شوباتی ٢٠٢٠.
8. https://www.ecfoundation.org/blog/home-after-home/. Last accessed 8 April 2020.
9. وەرگێڕانەکان کە لەلایەن نووسەرانەوە ڕاسپێردراون لە کوردستاندا (بۆ نموونە هیڤا فازڵ و حەسەن سلێڤانی) بەرچاو دەکەون. ئەوان بە پێگەی نووسەران لە بواری ئەدەبی و پەیوەندییە کەسییەکانیان کارا دەبن. بەڵام ئەو وەرگێڕانەی لە کوردستان چاپ دەکرێن، بە شێوەیەکی بەرفراوان ناسراو نین و دەستیان پێ ناگات.
10. قسە لە وەرگێڕان بکە! فێستیڤاڵ، ئێکستەر، ٢٧ی ئەیلوولی ٢٠١٩.
11. https://www.wordswithoutborders.org/issue/january-2014. Last accessed 6 June 2020.
12. وەک شیعری مۆدێرن لە وەرگێڕاندا، پێداچوونەوەی سێوانی، پێداچوونەوەی ئایۆوا، ئەدەبیاتی جیهانی ئەمڕۆ، ئاسیمپتۆت
13. https://auis.edu.krd/kashkul
14. تەنیا ئەنتۆلۆجیای ساڵی 1994 و 2005 ژمارەیەکی بەرچاو لە شاعیرانی کرمانجی لەخۆدەگرن. بەرهەمی کارت و مووسا تایبەتە بە شیعری ڕۆژاڤا لە کرمانجی. ئێمە تەنیا 3 بەرگی تاکە نووسەرمان هەیە – لە نێویاندا 2 بەرگ لە نووسەرانی ئێراقەوە – لە کرمانجی. هەروەها مەم و زین نموونەی ئەدەبی کلاسیکی کرمانجییە. هەروەها هەندێک نموونەی ئەدەبیاتی کرمانجی لە ئیندێکسی دژ بە سانسۆردا بڵاوکراونەتەوە و لەم دواییانەدا لە وشەی بێ سنوور و ئاسیمپتۆتدا لەبەرکراون.
15. لە تێبینییەکی ژێرەوەی شیعرێکدا بە ناوی “وڵات تیرۆر” لەلایەن کەژاڵ ئەحمەدەوە باس لە داعش کراوە “لە کاتێکدا ئەم شیعرە زۆر پێش سەرهەڵدانی داعش بۆ سەر دەسەڵات نووسراوە، کۆتایی ئەم شیعرە دەتوانێت بە ئاسانی باسی ململانێی ئێستا بکات”. (2016، 95 – 96).
16. بۆ کەمتر سیاسی و تەحەدای بە سیاسیکردنی ئەدەبی کوردی بڕوانە بەرزنجی (2015) و شووک (2020).

تێبینی لەسەر بەشداربووان

• دکتۆر فەرەنگیس قادری توێژەر لە سەنتەری خوێندنی کوردی لە زانکۆی ئێکسیتەر. لە ساڵی ٢٠١٦دا دکتۆرای لە زانستی کوردناسی لە ئینستیتیوتی عەرەبی و ئیسلامی زانکۆی ئێکسیتەر بەدەستهێناوە و توێژینەوەی دکتۆراکەی لە سەرهەڵدان و گەشەسەندنی شیعری مۆدێرن کوردیدا تاوتوێ کردووە. نووسەری چەندین بابەتی پێداچوونەوەی هاوتا لەسەر ئەدەب و فەرهەنگی کوردییە و هاوسەرنووسەری گۆڤاری ئەکادیمیی زمانی کوردی، دەروازە.
• دکتۆر کلێمنس سکالبێرت یوجەل مامۆستای باڵای خوێندنی کوردییە لە زانکۆی ئێکسیتەر، ئینستیتیوتی عەرەبی و ئیسلامی، لە ساڵی ٢٠٠٧ەوە لەوێ کاردەکات، خاوەنی دکتۆرایە لە جوگرافیای مرۆڤ (سۆربۆنی یەکەم – ٢٠١٧ پاریس) و بەکالۆریۆس (ئینالکۆ پاریس) لە زمان و ئەدەبی کوردی. بە شێوەیەکی بەرفراوان کتێب و بابەتی لەسەر زمان و ئەدەبی کوردی، و سیاسەتی کولتووری بڵاوکردووەتەوە – لەوانەش مۆنۆگرافیایەک بەناونیشانی زمان، ئەدەب و پابەندبوون. بواری ئەدەبی کوردی لە تورکیا.

Langue, Littérature et engagement. Le champ littéraire kurde en Turquie – 1980 – 2010 (Paris, Petra, 2014). Email: c.scalbert-yucel@exeter.ac.uk

Referencesسەرچاوەکان                                                             

 

Azadibougar, O., and S. Patton. 2015. “Coleman Barks‘ Versions of Rumi in the USA.” Translation and Literature 24 (2): 172 – 189. doi:10.3366/tal.2015.0200. Burstin, H. E. 2009. “Finding My Vey: Dilemmas of a Feminist Yiddishist Translator.” Bridges: A Jewish Feminist Journal 14 (2): 44 – 55. doi:10.2979/BRI.2009.14.2.44.

 Calleja, J., and S. Collins. 2019. “She Knows Too Much: “Bridge Translations,” “Literal Translations,” and Long-Term Harm.” Asymptote. https://www.asymptotejournal.com/special-feature/jen-calleja-sophie-collins-she-knows-too-much/.

Casanova, P. 2002. “Consécration Et Accumulation De Capital Littéraire. La Traduction Comme Échange Inégal.” Actes De La Recherche En Sciences Sociales 144: 7 – 20.

Castro, O., and E. Ergun. 2017. Feminist Translation Studies: Local and Transnational Perspectives. New York: Routledge.

 Cronin, M. 1995. “Altered States: Translation and Minority Languages.” TTR : Traduction, Terminologie, Rédaction 8 (1): 85 – 103. doi:10.7202/037198ar.

 Cronin, M. 1998. “The Cracked Looking Glass of Servants.” The Translator 4 (2): 145 – 162. doi:10.1080/ 13556509.1998.10799017.

 Cronin, M. 2006. Translation and Globalization. London: Routledge.

 Doegar, E. 2019. “Translating Our Translators.” Poetry Translation Centre. https://www.poetrytransla tion.org/articles/translating-our-translators.

Ghaderi, F. 2015. “The Challenges of Writing Kurdish Literary History: Representation, Classification, and Periodization.” Kurdish Studies Journal III (1): 101-120.

Ghaderi, F. 2016. The Emergence and Development of Modern Kurdish Poetry. PhD diss., University of Exeter.

Haig, G., and O. Ergin. 2014. “Introduction to Special Issue Kurdish: A Critical Research Overview.” Kurdish Studies 2 (2): 99 – 122. doi:10.33182/ks.v2i2.397.

 Hamelink, W. 2016. The Sung Home: Narrative, Morality, and the Kurdish Nation. Leiden. Boston: Brill.

 Hassanpour, A. 1998. “The Identity of Hewrami Speakers: Reflections on the Theory and Ideology of Comparative Philology.” In Anthology of Gurani Kurdish Poetry, edited by A. Soltani, 35 – 49. London: Soane Trust for Kurdistan.

 Hassanpour, A. 2012. “The Indivisibility of the Nation and Its Linguistic Divisions.” International Journal of the Sociology of Language 217: 49 – 73.

 Liang, L., and X. Mingwu. 2015. “Analysis of the Mode of Translation from the Perspective of Co-Translation.” Translation Review 92 (1): 54 – 72. doi:10.1080/07374836.2015.1086288.

 Morris, B. 2005. “Choman Hardi Interview.” Textualities. http://textualities.net/benjamin-morris/cho man-hardi-interview.

Nanquette, L. 2017. “Translations of Modern Persian Literature in the United States: 1979 – 2011.” The Translator 23 (1): 49 – 66. doi:10.1080/13556509.2016.1227530.

Scalbert-Yücel, C., and M. L. Ray. 2006. “Knowledge, Ideology and Power. Deconstructing Kurdish Studies.” European Journal of Turkish Studies 5. https://journals.openedition.org/ejts/777.

Schäfers, M. 2018. “It Used to Be Forbidden’: Kurdish Women and the Limits of Gaining Voice.” Journal of Middle East Women’s Studies 14 (1): 3 – 24. doi:10.1215/15525864-4296988.

Sheyholislami, J. 2015. “The Language Varieties of the Kurds.” In The Kurds, History- Religion, Language, Politics, edited by W. Taucher, M. Vogl, and P. Webinger, 30 – 51, Vienna, Austria: Austrian Federal Ministry of the Interior.

Skutnabb-Kangas, T., and D. Fernandes. 2008. “Kurds in Turkey and in (Iraqi) Kurdistan: A Comparison of Kurdish Educational Language Policy in Two Situations of Occupation.” Genocide Studies and Prevention 3 (1): 43 – 73. doi:10.3138/gsp.3.1.43.

Van Bruinessen, M. 2014. “Kurdish Studies in Western and Central Europe.” Wiener Jahrbuch Für Kurdische Studien 2: 18 – 96.

Venuti, L. 1998. The Scandals of Translation: Towards an Ethics of Difference. New York: Routledge.

Vimr, O. 2019. “Supply – driven Translation: Compensating for Lack of Demand.” In Translating the Literatures of Small European Nations, edited by R. Chitnis, J. Stougaard-Nielsen, R. Atkin, and Z. Milutinovic, 47 – 67. Liverpool: Liverpool University Press.

Zuccato, E. 2013. “Translating Oneself on the World Stage. Global Literature and Minority Languages in Italy, Scotland and Ireland.” Textus 26 (3): 9 – 22.

 Appendix (corpus)

Ahmad, Kajal. 2016, Handful of Salt. Translated by Alana Levison Labrosse, Mewan Nahro Said Sofi, Darya Abdul-Karim Ali Najm, Barbara Goldberg. The Word Works.

Ahmad, Kajal. 2009. Poems. Translated by Mimi Khalvati and Choman Hardi. Enitharmon Press.

Bakhtiyar, Ali. 2016. I Stared at the Night of the City. Translated by Kareem Abdulrahman. Periscope.

Barzanji, Jalal. 2015. Trying Again to Stop Time. Translated by Sabah A. Salih. University of Alberta Press.

Barzanji, Jalal. 2011. The man in blue pyjamas: A prison memoir. Translated by Sabah A. Salih. University of Alberta Press.

Bekas, Sherko. 2018. Butterfly Valley. Translated by Choman Hardi. Arc Publications.

Edmonds, Cecil John. 1935. ‘A Kurdish Lampoonist: Shaikh Riza Talabani’. Journal of the Royal Central Asian Society 22 (1): 111 – 123.

Fadhel, Hiva. 2019. Orviya. Trans. M. Jamal Iskandar Ahmad. Duhok.

Fatah, Rebwar. 2017. My poetry depicts you: An anthology of contemporary Kurdish poetry. Edited and translated by Rebwar Fatah. London: Meriwani Art.

Hussen, Hemdad. (selected and introduced). 2014. An Anthology of Kurdish Poetry. Kurd Writers’ Union.

Khani, Ehmed. 2008. Mem u Zin. Translated by Salah Saadalla. Istanbul: Avesta.

Lennox, Gina. ed. 2011. Fire, Snow and Honey. Voices From Kurdistan. Essays, life stories, poems, short fiction and fables contributed by people from Kurdistan. Rushcutters Bay: Halstead Press.

MacKenzie, David Neil. 1965. ‘Some Gorānī Lyric Verse.’ Bulletin of the School of Oriental and African Studies 28 (2): 255 – 283.

MacKenzie, David Neil. 1970. ‘Some Kurdish Proverbs.’ Iran: Journal of the British Institute of Persian Studies 8 (1): 105 – 113.

Naderi, Leila. 2011. An Anthology of Modern Kurdish Literature: A Short Study of Modern Kurdish Poetry in Southern Kurdistan. Edited by Bakhtiar Sadjadi. Sanandaj: University of Kurdistan.

Nikitine, Basil and E. B. Soane. 1923. ‘The Tale of Suto and Tato: Kurdish Text with Translation and Notes.’ Bulletin of the School of Oriental Studies 3 (1): 69 – 106.

Noel, E. 1920. ‘The character of the Kurds as illustrated by their proverbs and popular sayings.’ Bulletin of the School of Oriental Studies 1 (4): 79 – 90.

O’Grady, Desmond. 2005. Kurdish Poems of Love and Liberty. Agenda. Pashew, Abdulla. 2019. Dictionary of Midnight. Translated from the Kurdish by Alana Marie Levinson-LaBrosse. Dallas: Phoneme Media.

Pinahi, Hiva. (2016) Secrets of the Snow. Translated by Zoe Valaoritis. Hard Ball Press (place of publication non-identified)

Sabir, Rafiq, Mirawdeli, Kamal and Stephen Watts, eds. and trans. 2006. Modern Kurdish Poetry. An Anthology & Introduction. Uppsala: Uppsala Universitet. Centre for Multiethnic Research. Endangered Languages and cultures Series.

Schmid, Estella, Laizer, Sheri, and Mirawdeli, Kamal. 1994. Anthology of contemporary Kurdish poetry. London: Kurdistan Solidarity Committee and Yashar Ismail.

Schrader, L Laura. 2019 (1st ed. 1993) Canti d’amore e di libertà del popolo kurdo. Gignod: End Edizioni.

Silevani, Sabri. 2009. Mariama, A Woman from Another Time. Translated by Huda M. Salih. Duhok: Kurdistan Students Union.

Slevani, Hesen. 2013. Gulistan and Night. Trans. Ahmed Khalis Al Shalan and Ghayda Ali Al-Faysal. Erbil: Rojhelat Press.

Sala, Katarzyna, and Abdulkadir Musa, eds. 2017. Kurdish voices from Rojava: Dengen helbestvanen kurd ji Rojava: a Kurdish – English poetry anthology. Place of publication not identified, USA?: Inner child press.

Shook, David. 2020. ‘Beyond the Headlines: Poetry for Rojava.’ Words Without Borders https:// www.wordswithoutborders.org/article/january-2020-rojava-beyond-the-headlines-poetry-david- shook

Soltani, Anwar, ed. 1998. Anthology of Gorani Kurdish Poetry. Compiled by A. M. Mardoukhi (1739 – 1797). London: Soane Trust for Kurdistan.

Soane, E. B. 1921. ‘A Short Anthology of Guran Poetry.’ The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland 1: 57 – 81.

Xani, Ehmed [Ahmad Khani]. 2018. Mem u Zîn: A Classical Kurdish 17th-Century Epic. Translated by Feryad Fazil Omar and Mitch Cohen. Berlin: Berlin Institute of Kurdish Studies.

Yusiv, Helim. 2016. When Fish Get Thirsty. Translated by Midja Ahmad Karimi and Serkewt Karimi. Leeds: Mira Publishing House.

د. فەرەنگیس قادری و د. کلیمێنس سکاڵبێرت یوجەل

ئینستیتیوتی توێژینەوەی عەرەبی و ئیسلامی، زانکۆی ئێکسیتەر، بەریتانیا

لە ئینگلیزییەوە: محەمەد حەمەساڵح تۆفیق