کۆپنهاگن وەک قوتابخانەیەکی گرنگی ئاسایشی لە بواری پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان، هەوڵ دەدات خوێندنەوەیەکی نوێ بۆ هەڕەشە و مەترسییە ئاسایشییەکان بکات، لەو چوارچێوەیەشدا ڕەهەندی نوێی ئاسایشی دەخاتە ڕوو. لەگەڵ ئەوەشدا پێداگری لەسەر ئەوە دەکات کە یەکەی ئاسایشی تەنیا لە دەوڵەتدا کورت ناکرێتەوە، بەڵکوو یەکەکانی دیکەی وەک نەتەوە و نەژاد و پێکهاتە جیاوازەکانی تریش لە خۆ دەگرێت. ئێمە لە چوارچێوەی ئەم وتارەدا و بە دوو تەوەر، تیشک دەخەینە سەر چەمکی ئاسایشی کۆمەڵگایی و تیۆری كۆمەڵەی ئاسایشی هەرێمی و، پەیوەندییەکانی لەگەڵ هۆکارەکانی ڕوودانی جەنگەکان.
“ئاسایشی كۆمەڵگایی (Societal Security)“
بیرمەندی ئەمریکی (باری بۆزان/ Barry Buzan) وەک یەکێک لە دامەزرێنەرانی ئەم قوتابخانەیە، لە كتێبێکیدا به‌ناونیشانى (لێکۆڵینەوەکانی ئاسایشی نێودەوڵەتی/ International Security Studies)، پێنج بواری ئاسایشی، وەکوو ڕەهەندەکانی ئاسایشی نەتەوەیی دەناسێنێت، ئەوانیش: ئاسایشی سەربازی، سیاسی، ئابووری، ژینگەیی و کۆمەڵگایی. بە بڕوای بۆزان هەڕەشە سەربازییەكان لە بواری ئاسایشیدا خاوەن ئەولەویەتی تیۆری و کردەیی ڕاستەقینەن و گرنگییەكەیان درێژەی هەیە تاکوو ئەو كاتەی پێكهاتەی سیستەمی نێودەوڵەتی ئەنارشی و نائارام بێت. سەبارەت بە ئاسایشی ژینگەیی باری بۆزان و بیرمەندی سیاسی کەنەدی (تۆماس دیكسن/ Thomas Dixon)، پێیان وایە كەمبوونەوەی سەرچاوە سرووشتییەكان هەڕەشەیە بۆ سەر ئاسایشی نەتەوەیی، چونكە دەتوانێت ببێتە هۆكارێك بۆ بەرزبوونەوەی ململانێ و ئەگەری پێكدادان و سەرهەڵدانی توندوتیژی. وە لە هەمان کاتدا بە بڕوای بۆزان، ئاسایشی سیاسیش بۆ سەقامگیری ڕێكخراوەكان، دەوڵەتان و سیستەمەكانی دەسەڵاتداریەتی و ئایدیۆلۆژیا ڕەوایەتی پێدەرەكانی دەوڵەت دەگەڕێتەوە. بۆیە هەڕەشە سیاسییەكان سەقامگیری ڕێكخراوەیی و دامەزراوەیی دەوڵەت دەكەنە ئامانج، ئەم هەڕەشانەش هەر لە پرسی جیابوونەوە تاكوو ڕووخانی دەوڵەت و گوشار خستنە سەر دەوڵەت دەگرێتەوە.
هەروەها دەکرێت ئاسایشی ئابووری بە نیشاندەر و پێوەرێکی سەرەکی هەڵسەنگاندنی ئاسایشی گشتی دەوڵەت دابنرێت. بۆ نموونە ئەگەر ئاسایشی ئابووری دەوڵەتانی گەشەسەندوو و دەوڵەتانی پەرەنەسەندوو پێکەوە بەراورد بکەین، بە سانایی دەردەکەوێت کە لە ڕێگەی ئاسایشی ئابوورییەوە دەتوانرێت بوار و ڕەهەندەکانی دیکەی ئاسایشی بنیات بنرێت. وە ئاسایشی ئابووری وەک بەشێک لە بەرژەوەندی و ئاسایشی گشتی دەوڵەت وێنا دەکرێت.
هەرچی سەبارەت بە ئاسایشی کۆمەڵگاییە، کە مەبەستی سەرەکی تەوەرەکەی ئێمەیە، ئەوا دەکرێت بڵێین، هەر دوو ئەکادیمیست و توێژەری بواری ئاسایشی (باری بۆزان) و (ئۆلى وه‌یڤەر/ Ole Wæver)، وەک دامەزرێنەرانی قوتابخانەی کۆپنهاگن، پرسی ئاسایشی كۆمەڵگاییان خستووەتە ڕوو. لە ڕوانگەی ئەوانەوە ئاسایشی كۆمەڵگایی بریتییە لە توانای كۆمەڵگا بۆ پاراستنی تایبەتمەندییە سەرەكی و بنەڕەتییەكانی کە خۆی دەبینێتەوە لە زمان، كلتوور، مەزهەب و ناسنامەی نەتەوەیی. بۆیە ئاسایشی كۆمەڵگایی لە بارەی بارودۆخێكەوە دەدوێ کاتێک كە كۆمەڵگاكان هەست بە مەترسی و هەڕەشە لەسەر ڕەگەز و بنەما ناسنامەییەكانیان بكەن. بۆزان و ویڤەر پێیان وایە چه‌مكى ئاسایش چه‌مكێكى دووانە‌ییه، مه‌به‌ست لێى ئاسایشى ده‌وڵه‌ت و ئاسایشى پێكهاتە نە‌ته‌وه‌ییه‌كانە. بە جۆرێک پێكهاتە نە‌ته‌وه‌ییه‌كانیش وەک ده‌وڵه‌ت یەکە‌ى ئاسایشین. ئاسایشى ده‌وڵه‌ت لە سه‌روه‌رییه‌كه‌یه‌وە سه‌رچاوه‌ى گرتووه، ئە‌گه‌ر ده‌وڵه‌ت سه‌روه‌رى لە ده‌ستدا ئەوا چیدى مانایه‌ك بۆ ده‌وڵه‌ت نامێنێته‌وه، لە به‌رامبه‌ریشدا پێكهاتە نە‌ته‌وه‌ییه‌كان خاوه‌نى ناسنامه‌ن ئە‌گه‌ر ناسنامه‌كه‌یان لە ده‌ستدا ئەوا چیدى وه‌ك پێكهاتە بوونیان نامێنێت.
مەرج نییە هەموو کات ئاسایشی پێکهاتە نەتەوەییەکان هاوتەریب بێت لەگەڵ ئاسایشی دەوڵەتان. بە واتایەکی دیکە مەرج نییە ئەگەر دەوڵەت لە دۆخی ئاسایشیدا بێت، ئەوا پێکهاتە نەتەوەییەکەش لە هەمان دۆخدا بن، یان بە پێچەوانەوە. بۆ نموونە ئاسایشی دەوڵەتی ئێراق لە ڕابردوودا بە مانای ئاسایش و سەلامەتی نەبووە بۆ نەتەوەیی کورد. یاخود کاتێک کە دەوڵەتی ئێراق ڕووبەڕووی داگیرکەری ئەمریکی بۆیەوە لە ئازاری ٢٠٠٣، هەرێمی کوردستان وەک هەڕەشە سەیری ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکای نەکرد، بەڵکوو وەک ڕزگارکەر وێنای پرۆسەکەی کرد، لەبەر ئەوەی بۆ کورد ڕزگارکردن بوو، بەڵام بە پێچەوانەوە بۆ ئێراق پرۆسەیەکی داگیرکەری بوو. بۆیە پرسى داگیركردنى ئێراق ئەو بانگه‌شه‌یه‌ى قوتابخانە‌ى كۆپنهاگن پشتڕاست ده‌كاته‌وە، كە ده‌ڵێت لە هە‌ندێك حاڵه‌تدا ئاسایشى ده‌وڵه‌ت و ئاسایشى كۆمه‌ڵگایی جیاوازن.
لایه‌نگرانى قوتابخانەی كۆبنهاگن، پێیان وایە چه‌ندین هە‌ڕه‌شە هە‌ن كە ڕووبه‌ڕووى پێكهاتە نە‌ته‌وه‌ییه‌كان ده‌بنە‌وە، وەکوو: هە‌ڕه‌شه‌ى كۆچ و ژینگە، هە‌ڕه‌شه‌ى سیاسی و سەربازی و ئابووری، هە‌ڕه‌شه‌ى سەپاندنی كلتوورێكى زاڵ، هە‌ڕه‌شه‌ى دابه‌شبوون. به‌م شێوه‌یە قوتابخانە‌ى كۆپنهاگن ئاسایشى پێكهاتە نە‌ته‌وەییه‌كانى خستە به‌رامبه‌ر ئاسایشى ده‌وڵه‌ت، لەسه‌ر ئەو بنە‌مایه‌ى كە پێكهاتە نە‌ته‌وەییه‌كان خاوه‌نى ناسنامه‌ن، ئە‌گه‌ر ناسنامه‌كانیان له ده‌ستبده‌ن ئەوا له‌ناو ده‌چن. بەم جۆرە لایەنگرانی قوتابخانەی کۆبنهاگن، لەگەڵ ئەوەی دان بە گرنگی ئاسایشی دەوڵەتاندا دەنێن لە سیاسەتی نێودەوڵەتییدا، بەڵام پێیان وایە ئەوەی زیاتر لەژێر هەڕەشە و مەترسیدا بووە، نەتەوە و پێکهاتە مەزهەبییەکان بوون کە ترسیان هەبووە لەوەی کە ناسنامەی خۆیان لە دەست بدەن. بەم شێوەیە قوتابخانەی کۆبنهاگن بەشدارییەکی سەرەکی کرد لە فراوانکردنی چەمکی ئاسایش لە ڕێگەی گرنگیدانێکی دووانەیی هەم بە ئاسایشی دەوڵەتان و هەمیش بە ئاسایشی پێکهاتە نەتەوەییەکان. واتە لە پاڵ دەوڵەت، باس لە ئاسایشی کۆمەڵگایی دەکات لە پارێزگاریی و پاراستنی زمان، ناسنامەی ئایینی و کلتووری گرووپە جیاوازەکان.
“تیۆری كۆمەڵەی ئاسایشی هەرێمی (Regional Security Complex)”
بە هەمان شێوەی تیۆری ئاسایشی کۆمەڵگایی، دەبینین بنەما سەرەکییەکانی تيۆرى كۆمه‌ڵه‌ى ئاسايشى هە‌رێمیش، لە لایەن هەر دوو بيرمه‌ندى قوتابخانە‌ى كۆپنهاگن بارى بۆزان و ئۆلى ويڤه‌ر داڕێژراوە، لە چوارچێوەی کتێبێکدا به‌ناونيشانى (هێزه‌كان و هە‌رێمه‌كان/ Regions and Powers). کۆمەڵەی ئاسايشى هە‌رێمى لە ديدگەى بارى بۆزانەوە بريتیيە لە گرووپێك لە ده‌وڵه‌تان، كە مه‌ترسييە ئاسايشیيه‌كانيان به‌شێوه‌يه‌كى پته‌و به‌يه‌كه‌وە به‌ستراوه‌ته‌وه، بە جۆرێک کە ئاسایشی نیشتمانی هەر یەکێکیان بە ئەستەم لەوی دیکە جیا دەکرێتەوە، وە شێوازى په‌يوه‌ندى لەنێوان ئەم جۆرە وڵاتانە‌دا فۆرمێكى به‌رده‌وامە له دۆستايه‌تى و دوژمنايه‌تى له يه‌ك كاتدا. بەم پێیە کۆمەڵەی ئاسايشى هە‌رێمى خۆى لە بوونى په‌يوه‌ندى لە نيوان ده‌وڵه‌تان ده‌بينێته‌وە لە چوارچێوه‌ى تۆڕێكى فراوان لە دۆستايه‌تى، هاوپه‌يمانى و هە‌ستكردن به‌ترس و دڵەڕاوکێ. گریمانەی سەرەکی باری بۆزان و هاوکارەکانی دەربارەی تیۆری کۆمەڵەی ئاسایشی هەرێمی ئەوەیە، کە کۆتایی جەنگی سارد بووەتە هۆی دروست بوونی نائاساییشی بەربڵاو، ئەمەش ڕیشەی لە تێڕوانینی ڕیالیستەکان و جیهانگەراکاندایە لە سرووشت و ڕەهەندکانی ئاسایش. بەم مانایە قوتابخانەی ڕیالیزم دەوڵەت وەکوو تاکە ئەکتەر و بابەتی ئاسایش و قوتابخانەی جیهانگەراش سیستەمی نێودەوڵەتی وەکوو تاکە فاکتەری ئاسایش و نائاساییشی دەزانن و گرنگی بە ناوچە (هەرێم) نادەن. بۆیە پێویستە بۆ تێگه‌یشتن لە سرووشت و چاره‌نووسی ئاسایش، گرنگی بە كۆمه‌ڵه‌ی ئاسایشی هەرێمی و تێكئاڵاوی ئاسایشی ده‌وڵه‌تانی هەرێمی و تایبه‌تمه‌ندییه‌كانیان لە ناوچه‌یه‌كی دیاری كراو بده‌ین.
لە ڕوانگەی ئەم تیۆرەوە چەندین پاڵنەر و هۆکار هەیە کەوا دەکەن ئاسایشی دەوڵەتێک پەیوەست و گرێدراوبێت بە ئاسایشی دەوڵەتێکی دیکەوە، ئەوانیش: فاكتەری كلتووری و مێژوویی، نزیكی و دراوسێیه‌تی، مۆدێلی دۆستایه‌تی و دوژمنایه‌تی، فاكته‌رە ماددیی و واتاییه‌كان، فاكته‌رە سه‌روو نە‌ته‌وه‌ییه‌كان، لەگەڵ بوونی پێکهاتەی نەتەوەیی و ئایینی جیاواز. بۆیە بەشێكی زۆر لەو دوژمنایەتی و تەنگژە هەنووكەییانە، بە دەرهاویشتە و بەرهەمی ڕابردوو لە قەڵەمدەدرێن. واتە ململانێكانی ئێستای نێوان دەوڵەتان، بەجێماوی مێژوو دەزانن. بیرمه‌ندانی قوتابخانەی كۆپنهاگن پێیان وایە پاش جه‌نگی سارد، پرس و بواره‌كانی ئاسایش و كێبڕكێ و ململانێ و هاوكاری زیاتر ناوچه‌یی و هە‌رێمین. هەر بۆیە پێشنیازی تیۆری كۆمه‌ڵه‌ی ئاسایشی هەرێمی ئە‌وه‌یە كە پێویستە جیهان به‌سه‌ر چه‌ندین کۆمەڵەی ئاسایشی دابه‌ش بكه‌ین، چونكە پێویستە پرسە هە‌رێمییه‌كانی تایبه‌ت بە هەر هەرێم و ناوچه‌یه‌ك بە جیا لێكۆڵینە‌وه‌ی لەسه‌ر بكرێت، ڕۆڵی فاكته‌رە هە‌رێمییه‌كان لەسه‌ر ئاسایشی نە‌ته‌وه‌یی و ئاسایشی نێوده‌وڵه‌تی گرنگی پێبدرێت. له‌م ڕوانگه‌يه‌وە بۆزان كۆمەڵێك ناوچەی ئاسايشى ديارى ده‌كات، وه‌كوو: كۆمه‌ڵه‌ی هەرێمی ئاسایشی ئە‌مريكاى باشوور، ڕۆژهە‌ڵاتى ناوەڕاست، ئە‌فريقيای باشوور، باشوورى ئاسيا و باشوورى ڕۆژهە‌ڵاتى ئاسيا.
بەگشتی ئەم تیۆرییە باس له‌وە ده‌كات كە چۆن ئاسایش لە ناوچه‌یه‌كی جوگرافی هەرێمی پێكهاتووه. چونكە مه‌ترسی و نیگه‌رانییه‌كانی ئاسایش بۆ شوێنێكی دوور به‌باشی ناگوازرێنە‌وه، بۆیه‌ش ئەو هە‌ڕه‌شانە‌ی بۆسه‌ر ئاسایش هە‌ن، زیاتر لە ناوچه‌یه‌كی دیاری كراو ڕووده‌ده‌ن، هاوكات ئاسایشی هەر ئە‌كته‌رێكی ناو هەر هە‌رێمێك وابه‌سته‌یە بە ئە‌كته‌ره‌كانی دیكه‌ی هەمان هەرێم به‌شێوه‌یه‌كی ڕاسته‌وخۆ.
تێبینی:- لە نووسینی ئەم وتارەدا، سوود لەم سەرچاوانە وەرگیراوە.
- د. صالح عمر عیسی و د. پەرویز رحیم قادر، ئاسایشی ئابووری لە ڕوانگەی قوتابخانەی كۆپنهاگن: ئاسایشی ئابووری هەرێمی كوردستان- ئێراق وەک نموونە، گۆڤاری قەڵاى زانست، زانکۆی لوبنانی فەرەنسی- هەولێر، ژمارە (٤)، بەرگی (٦)، پاییزى ٢٠٢١.
- رابح زاوي، معضلة أمن الحدود والتأسيس للمركب الأمني: قراءة في منطلقات مدرسة كوبنهاغن، مجلة دفاتر المتوسط، العدد (6)، المجلد (3)، آزار 2017.
- د. توفيق بوستي، مدرسة كوبنهاغن والتحول في مفهوم الأمن: نحو إطار جديد للأمن، المجلة الجزائرية للأمن والتنمية، العدد (13)، تمووز 2018.
- عتيقة كواشي، أليات إدارة المعضلة الأمنية المجتمعية في منطقة الساحل الأفريقي، أطروحة دكتوراه، كلية الحقوق والعلوم السياسية، جامعة باتنة، الجزائر، 2017.
- هاوڕێ حه‌سه‌ن حه‌مه، چه‌مكى ئاسایش لەنێوان تیۆری ڕیالیزم و قوتابخانه‌ی كۆبنهاگن، گۆڤاری جۆرناڵ، ناوەندی کوردستان بۆ توێژینەوە لە ململانێ و قەیرانەکان سلێمانی (KCCRC)، ساڵی یەکەم، ژمارە (3)، حوزەیرانی ٢٠1٦.
- Barry Buzan & Lene Hansen, The Evolution of International Security Studies, Cambridge University Press, London, 2009.
- Barry Buzan and Oole waever, Regions and Powers: The Structure of International Security, Cambridge University Press, United Kingdom, 2003.
