“مۆدێرنه و پۆستمۆدێرنه”
لەدوای جەنگی جیهانی دووەمەوە؛ زۆرێک لە ڕۆشنبیران و هونەرمەندان لەئەوروپا باوەڕیان بەمۆدێرنیتەی پەیوەست بوو بەشووناس و دڵنیایی و دەسەڵاتەوە، لەدوای شەپۆلێک دەرکەوت کە بەدوای ئەوەشدا بە پۆستمۆدێرنیزم ناودەبرا، بۆ دەربڕینی قۆناغێکی نوێ لەمێژووی شارستانییەتی ڕۆژئاوا کە بەهەستی بێئومێدی لەمۆدێرنیتە و هەوڵدان بۆ ڕەخنەگرتن لەم قۆناغە و گەڕان بەدوای بژاردەی نوێ، ئەم قۆناغەش کاریگەری لەسەر زۆر بواری سیاسی و ئابووری و هونەری هەبوو. ئەم نووسینه باس لە هەوڵە ئاسانەکان دەکات بۆ بەدواداچوونی چەمکی مۆدێرنیتەی ڕۆژئاوا و چۆنیەتی وێنەکێشانی لە بوارە جیاجیاکاندا:-
پۆستمۆدێرنیزم دەوڵەتی پۆستمۆدێرنە یان بوون لە دۆخی پۆستمۆدێرن. پاش یان لە وەڵامدانەوەی ئەوەی کە مۆدێرنە وەک لە هونەری پۆستمۆدێرن. مۆدێرنیتە وەک سەردەمێک یان دۆخێک پێناسە دەکرێت کە زۆر هاوشێوەی سەردەمی پێشکەوتوو، شۆڕشی پیشەسازی، یان ڕۆشنگەرییە. لە فەلسەفە و تیۆری ڕەخنەییدا، زاراوەی پۆستمۆدێرنیزم ئاماژە بە دۆخ یان دۆخی کۆمەڵگا دەکات کە دەگوترێت دوای مۆدێرنیتە هەبووە، دەوڵەتێکی مێژوویی کە هۆکارەکانی کۆتایی مۆدێرنیتە ڕادەگەیەنێت. ئەم بەکارهێنانە دەگەڕێتەوە بۆ فەیلەسوفانی “ژان فرانسوا لیۆتار و ژان بۆدریار”. “هابرماس “دەڵێت یەک پڕۆژەی مۆدێرنیتە هەیە کە پێشکەوتنی بەرز دەکاتەوە بە تێکەڵکردنی بنەماکانی ئه‌قڵانییه‌تی و پلەبەندی لە ژیانی گشتی و هونەری. تێگەیشتنی لیوتار لە مۆدێرنیتە وەک دۆخێکی کولتووری کە بە گۆڕانی بەردەوام لە بەدواداچوونی پێشکەوتندا دەناسرێتەوە. بەم شێوەیە پۆستمۆدێرنیزم لوتکەی ئەم پرۆسەیە نیشان دەدات، چونکە گۆڕانی بەردەوام بووە بە دۆخی ئێستا و چەمکی پێشکەوتن بەسەرچووە. دوای ڕەخنەی لودڤیگ ڤیتگنشتاین لە ئەگەری زانینی ڕەها و گەردونی، لیۆتارد هەروەها مشتومڕی ئەوەی کرد کە گێڕانەوەی گەورەی جۆراوجۆری پێشکەوتن، وەک پۆزەتیڤیزم، مارکسیزم و بوونیادگەرایی، چیتر وەک ڕێگایەک بۆ بەدەستهێنانی پێشکەوتن بوونیان نییە. ئەوانەی کە بە شێوەیەکی گشتی مۆدێرنێتی وەک شکستێکی بەسەرچوو یان سەرسوڕهێنەر دەبینن، لەکارکەوتنێک لە گەشەی مرۆڤایەتیدا کە بووە هۆی کارەساتی وەک ئاشویتز و هیرۆشیما، پۆستمۆدێرنیزم بە پەرەسەندنێکی پۆزەتیڤ دادەنێن. فەیلەسوفەکانی تر، بەتایبەتی ئەوانەی کە خۆیان بە مۆدێرن دەزانن پۆستمۆدێرنیزم وەک دەرئەنجامێکی نەرێنی قبووڵکردنی بیرۆکەی پۆستمۆدێرن دەبینن. بۆ نموونە، یورگن هابرماس و همکاران، مشتومڕی ئەوە دەکەن کە پۆستمۆدێرنیزم گوزارشت لە زیندووکردنەوەی بیرۆکەی دژە ڕۆشنگەری دەکات و پڕۆژەی مۆدێرنیتە تەواو نەبووە و ناتوانرێت دەستبەرداری ببێت. پۆستمۆدێرنیزم کە دەرئەنجامی وەرگرتنی بیرۆکەی پۆستمۆدێرنە بە شێوەیەکی گشتی زاراوەیەکی نێگەتیڤە لەم چوارچێوەیەدا.
پەیوەندی نێوان پۆستمۆدێرنیزم و تیۆری ڕەخنەیی و نێوان کۆمەڵناسی و فەلسەفە مشتومڕی گەرم لەسەرە. زۆرجار جیاوازی کردن لە نێوان چەمکی پۆستمۆدێرنیزم و پۆستمۆدێرنیزم قورسە چونکە یەکەمیان زۆرجار ئەنجامی دووەمیانە. ئەم سەردەمە پەلاماری سیاسی جۆراوجۆری هەبوو:- بیرۆکەی دژە ئایدۆلۆژیا وادیارە پەیوەست بووە بە فێمینیزم، بزووتنەوەکانی یەکسانی ڕەگەزی، بزووتنەوەکانی مافی هاوڕەگەزبازان، زۆربەی شێوەکانی ئەنارکیزم لە کۆتایی سەدەی بیستەم و تەنانەت بزووتنەوەی ئاشتی و هەروەها دوو ڕەگەکانی ئەو بزووتنەوەیانە لە بزووتنەوەی دژە جیهانگیریی ئێستادا. هیچ کام لەم دامەزراوانە هەموو لایەنەکانی بزووتنەوەی پۆستمۆدێرن ناخەنە ناو پێناسەی زۆرەوە، بەڵام هەموویان ڕەنگدانەوەی هەندێک لە بیرۆکە سەرەکییەکانیان دەکەنمۆدێرنیزم پەیوەستە بە سەردەمی مۆدێرن و تایبەتمەندییە جوانییەکانی بزووتنەوەی مۆدێرن، هەرچەندە مۆدێرنیتە بە تایبەتی ئاماژە بە هەلومەرج و پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان دەکات کە لە سەردەمی مۆدێرندا دەردەکەون، بەزۆری ئەنجامی سەرمایەداری و پیشەسازییە. کەواتە دەتوانرێت مۆدێرنیتە وەک دۆخی کۆمەڵگا لە کاتی و پاش پرۆسەی مۆدێرنیزم تێبگەین. مۆدێرنیتە و مۆدێرنیتەی باڵا گرنگی بە پێشکەوتنی مرۆڤ و توانای دەستێوەردانی مرۆڤ دەدات لە هێنانەدی گۆڕانکاری پۆزەتیڤ لە پێکهاتەی کۆمەڵگادا، بەڵام تێڕوانینی مۆدێرنیتەی باڵا بۆ گۆڕانکاری کۆمەڵایەتی پشت دەبەستێت بە ئەزموونی ڕۆشنبیران و داهێنانی زانستی، کە وا لە مۆدێرنیتەی باڵا دەکات پرۆژەیەکی نوخبەترە لە پێشینەکەی. هەردوو چەمکەکە تێگەیشتنێکی ناڕوونیان هەیە سەبارەت بەوەی کە قۆناغی کۆتایی پێشکەوتنی کۆمەڵایەتی چی دەخوازێت. مۆدێرنیتەی بەرز داکۆکی لە گۆڕانی تەواوی بارودۆخی ئێستا و دروستکردنی سەرەتایەکی نوێ دەکات، لە کاتێکدا مۆدێرنیتە لە ئاراستەکانی بۆ داهاتوو کۆنەپەرستە و گەشەی سرووشتی بەرز دەکاتەوە. ئەم جیابوونەوەیە لە چوارچێوەی مێژوویی و جوگرافیای شوێنەکان زۆرجار دەبێتە هۆی جێبەجێکردنی مۆدێلی ستانداردکراو لە ژینگەی جۆراوجۆردا، زۆرجار دەرئەنجامی تێکدەری کۆمەڵایەتی لێدەکەوێتەوە.
مۆدێرنیتە پەیوەستە بە گەشەسەندنی سەرمایەداری و پیشەسازی، جەخت لەسەر زیادبوونی جوڵەی کەلوپەل، خەڵک، سەرمایە و زانیاری دەکات. ئەم جەختکردنەوە لەسەر ئازادی ئابووری و سەرمایەداری لەگەڵ دابەزینی شێوە تەقلیدییەکانی کۆمەڵگا و سەرهەڵدانی دەوڵەتی نەتەوەیی دەبێت. بە پێچەوانەوە، مۆدێرنیتەی باڵا لە دابەشکردنەوەی ئایدیۆلۆژیای سیاسی تەقلیدی تێدەپەڕێنێت لە ڕێکخستنەوەی کۆمەڵگا بەرەو ئایدیالێک چونکە ئەم کۆمەڵگایە ئایدیالیستیانە زۆر بابەتیین بۆ ئینتیمای سیاسی جیاواز. هەروەها حوکمی دیکتاتۆری و تەکنۆکرات باشترین ڕێگەیە بۆ جێبەجێکردنی ئەو پرۆژانەی تایبەتمەندی مۆدێرنیتەی بەرزن، چونکە کۆنتڕۆڵ و گۆڕانکاری دانیشتووان ئاسان دەکات. زاراوەی مۆدێرنیتە زاراوەیەکی زانستی و كولتوورییە، کە جێگەیەکی سەرەکی لە فەلسەفە و بیری سیاسی و کۆمەڵناسی داگیرکردووە. بەڵکو لەم بوارانەی زانستە مرۆڤایەتییەکان تێپەڕیوە بۆ چوونە ناو بواری ئەدەب و شیعر و شانۆ و هونەرە شێوەکارییەکان و جۆرەکانی دیکەی جوانی
ئەمەی خوارەوە ڕوونکردنەوەیەکی فەرهەنگی شیکارییە لەسەر مانای مۆدێرنیتە و مانای زاراوەیی و مێژوویی و بەدوایدا نمایشێکی هاوتەریبی چەمکی پۆستمۆدێرنیزم تێبینی ئەوە دەکەین کە ئێمە بە پەرۆشەوە دەیانخەینە ناو یەک وتارەوە، چونکە سەر بە هەمان بنچینەن سەرەڕای جیاوازی یاساکانی کرداری هەریەکەیان .
بەگوێرەی فەرهەنگەکان زاراوەی مۆدێرن لە بنەچەی لاتینی (مۆدێرن) وەرگیراوە و مۆدێرنیزم لەدوای سەردەمی ڕۆشنگەری لەئەوروپا بەربڵاو بووەوە، هەر لەو سەردەمەدا مرۆڤی ڕۆژئاوا زیاتر پشتبەستن بە ئه‌قڵی خۆی نیشاندا ئەم پشتبەستنە بە ئه‌قڵ، بە تەواوی، کاراکتەری ئه‌قڵانییه‌تی فۆرمالیستی وەرگرتووە. ڕەنگە بە گشتی تایبەتمەندییە ئایدیۆلۆژییە سەرەکییەکانی مۆدێرنیتە، کە بە نۆرەی خۆی نوێنەرایەتی تایبەتمەندییەکانی سەردەمی ڕۆشنگەری دەکەن، بتوانرێت بەم شێوەیە بژمێردرێت:- پشتبەستن بەتواناکانی زانست و ئه‌قڵی مرۆڤ بۆ چارەسەرکردنی نەخۆشییە کۆمەلایەتییەکان جەخت لەسەر چەمکەکانی وەک پێشکەوتن، سرووشت و ئەزموونی ڕاستەوخۆ بکە. دژایەتییەکی ئاشکرا بۆ ئایین شکۆدارکردنی سرووشت و پەرستنی خودای سرووشتی، مۆدێرنیتە لە ڕووی مێژووییەوە دەرئەنجامی ڕێنێسانس یە. هەروەها لە سەردەمی ڕێنێسانس کە مرۆڤایەتی، یان مانای “مەرکەزییەتی مرۆڤ” لە جیهاندا، دەستی پێکرد. ڕەسەنایەتی مرۆڤ بیرۆکەی مەرکەزییەتی خۆی بە سەربەخۆیی لە خودا و ئاشکراکردنی خودایی پێشکەش دەکات و دەتوانرێت وەک جەوهەری و ڕۆحی ڕەوتە مۆدێرنەکان ببینرێت. شاراوە نییە کە ئەو پێناسەیانەی بۆ چەمکی مۆدێرنیتە پەرەیان پێدراوە جۆراوجۆر و جۆراوجۆر بوون، وەک ئاماژەمان پێدا. هەندێکیان بە سەردەمێکی مێژوویی بەردەوام پێناسەی دەکەن کە لە وڵات و کۆمەڵگاکانی ئەوروپا دەستی پێکرد و دواتر بۆ هەموو جیهان بڵاوبووەوە هەندێکی تر دەڵێن پێنج سەدەی تەواو درێژەی کێشاوە، لە سەدەی شازدەهەمەوە دەستی پێکرد بەهۆی ڕێنێسانس و بزووتنەوەی چاکسازی ئایینی، پاشان ڕۆشنگەری و شۆڕشی فەڕەنسا، بەدوایدا شۆڕشی پیشەسازی و شۆڕشی تەکنەلۆژیا، و ئێستاش شۆڕشی زانیاری و پەیوەندی. وشەی “مۆدێرن” بۆ یەکەم جار لە کۆتاییەکانی سەدەی پێنجەمدا بەکارهێنرا بۆ جیاکردنەوەی ئێستای مەسیحی، کە تازە بە فەرمی قسەی پێکرابوو، لە ڕابردووی بتپەرستی ڕۆمان. سەرەڕای گۆڕانی ناوەرۆکەکان، “نوێگەری” هەمیشە گوزارشت لە هۆشیاری سەردەمێک دەکات کە خۆی دەخاتە پەیوەندی بە ڕابردووی کۆنە، بۆ ئەوەی خۆی بزانێت لە ئەنجامی تێپەڕبوونێک لە کۆنەوە بۆ مۆدێرن. ئەمە تەنها بۆ ڕێنێسانس جێبەجێ ناکرێت، کە ئێمە سەردەمی مۆدێرنمان هەیە. خەڵک خۆیان بە “مۆدێرن” دەزانی لە سەردەمی شارلمانی، لە سەدەی دوازدەهەم لە سەردەمی ڕۆشنگەریدا. کەواتە، لە هەموو سەردەمەکانی ئەوروپا هۆشیاری سەردەمێکی نوێ سەری هەڵدا، لە ڕێگەی پەیوەندییەکی نوێوە لەگەڵ کۆنە، و کۆن لەو کاتەدا وەک نموونەیەکی ستاندارد تەماشا دەکرا، کە دەبێت لاسایی بکرێتەوە. ئەمە بەردەوام بوو تا ململانێی بەناوبانگی مۆدێرنیزم لەگەڵ کۆنەکان، واتە ململانێ لەگەڵ چێژی کلاسیکی زاڵ بوو لە فەڕەنسا لە کۆتاییەکانی سەدەی حەڤدەهەم.
ئەو سیحرەی کە کۆنە کلاسیکییەکان لەسەر ڕۆحی مۆدێرنەکان لە هەریەک لەو سەردەمانەی باسکران دەتوانرێت لە جادووی کۆنی کلاسیکی ئازاد بکرێت تەنها بە هاتنە کامڵخوازەکانی ڕۆشنگەری فەڕەنسی. دوای ئەوەی مۆدێرنیزم کلاسیکی کرد بە پێچەوانەی ڕۆمانتیسیزم لە کۆتاییدا بەدوای ڕابردووی سەدەکانی ناوەڕاستی خۆیدا گەڕا کە تەواو بوو. لە ماوەی سەدەی نۆزدەهەمدا، ئەم ڕۆمانتیسییە هۆشیارییەکی ئەوپەڕی “نوێیی” بەردا کە لە پەیوەندییە مێژووییەکان ئازاد بوو و تەنها دژایەتییەکی ئەبستراکت لەگەڵ دابونەریت و مێژوو بە گشتی هێشتەوە. لە ئەنجامدا بە کەسێکی مۆدێرن دادەنرا کە یارمەتی ڕۆحی “ئاکوالیتات” ی سەردەم دەدات کە خۆی نوێ دەکاتەوە. نیشانەی جیاکەرەوەی ئەم جۆرە مۆنۆمێنتانە ئەو نوێیەیە کە نوێکردنەوەی مۆدێلی داهاتوو تێدەپەڕێت و هەڵیوەشێنێتەوە. کاتێک ئەوەی لە فاشیۆندا دەڕوات کۆن دەبێت، واتە کاتێک ڕابردوویە، مۆدێرنیزم پەیوەندییەکی نهێنی بە کلاسیکەوە دەهێڵێتەوە. لە کۆنەوە بە کلاسیک دادەنرێت کە بە درێژایی سەردەمەکان بەردەوامە. گەواهی مۆدێرنیزم وەرنەگیراوە بە مانای توند و تیژی وشەکە، ئەم دەسەڵاتە لە دەسەڵاتی سەردەمی ڕابردووەوە سەرچاوە دەگرێت، بەڵام تەنیا لە تەندروستی ئێستاوە سەرچاوە دەگرێت. گۆڕانی کاریگەری ئێستا بۆ کاریگەری دوێنێ کودەتایەکی بەکاربەران و بەرهەمهێنەرانە لە هەمان کاتدا، ئەم پێچەوانەبوونەوەیە خودی مۆدێرنیتە، کە کلاسیزمی خۆی دروست دەکات، وەک یاوس تێبینی دەکات، و قسەکردن لەسەر مۆدێرنیتەی کلاسیکی چەندە ئاشکرایە. ئادۆرنۆ جیاوازی نێوان مۆدێرنیتە و مۆدێرنیتە ڕەت دەکاتەوە:- “مۆدێرنیتەی بابەتی بەبێ ئەو بیرە بابەتییەی کە نوێ وروژاندووە شێوە نابێت. سەبارەت بە پەیوەندیی مۆدێرنێتی بە ئاکامەکانی، ئەمە ئەو شتەیە کە کاتێک دەگەڕێین بۆ دۆزینەوەی مانای ڕاستەقینەی چەمکی پۆستمۆدێرنیزم دەیدۆزینەوە.
پێناسەکانی مۆدێرنیتە درێژبوونەوە بۆ پەیوەندی کردن بە چەمکێکی نوێ کە لە دەیەکانی کۆتایی سەدەی بیستەمدا زۆر بەربڵاو بوو، چەمکی پۆستمۆدێرنیزم، پۆستمۆدێرنیزم چەمکێکە کە پەیوەندی لەگەڵ مۆدێرنیتەدا هەیە و لێی جیانەکراوەتەوە. ئەمە ئەوە دەردەخات کە چەمکی پۆستمۆدێرنیزم بە شێوەیەکی ئۆرگانیک پەیوەستە بە چەمکی مۆدێرنیتە. بەبێ دووەمیان، یەکەمیان نەیدەتوانی بڵاو ببێتەوە و ببێتە چەمکێکی باو کە گفتوگۆی بێ کۆتای لە دەوری دەخولێتەوە لە ڕووی زمانەوانییەوە “پۆستمۆدێرنیزم” مانای بەردەوامی شتێکە، چونکە بە مانای کۆتایی مۆدێرنیتە، بەڵکو درێژەپێدانی بە میتۆد و ئامرازەکانی تر. ئەم دەستەواژەیە لە مێژووی ئەدەبی ئەمریکای لاتین لە سەردەمی نێوان جەنگەکاندا بەکارهاتووە.هەروەک چۆن توێژەران و کۆمەڵناسانی سیاسی مامەڵەیان لەگەڵ چەمکی مۆدێرنێتی کردووە لە ڕووی پێناسە هەمەجۆرەکانیەوە، بەهەمان شێوە لەگەڵ چەمکی پۆستمۆدێرنیزم، بەهەمان شێوە هیچ کۆدەنگییەک لەسەر پێناسەکە نییە لەم ڕووەشەوە فەیلەسوفی فەڕەنسی ژان فرانسوا لیوتار پێیوایە پۆستمۆدێرنیزم سەردەمی گومان و مردنی پێناسە لۆژیکیەکانە گومان دەرئەنجامێکی حەتمی گەشەسەندنی زانستە، لیۆتارد دەڵێت ئەوەی دەتوانرێت وەک كولتوورێکی هاوچەرخ دابمەزرێنرێت وەک مۆسیقای ڕۆک،سەیرکردنی بەرنامە ڕۆژئاواییەکان، خواردنی ژەمەکانی ماکدۆناڵد… ئەمە شێوازێکی پۆستمۆدێرنە. پێناسەکانی لیۆتار بۆ پۆستمۆدێرنیزم دەتوانرێت بەم شێوەیە کورت بکرێتەوە:-
کۆتایی سەردەمی داهێنانی تیۆری یان تیۆرییە گشتگیرەکان لە بواری سیاسەت و سۆسیۆلۆژیا، لەدەستدانی تیۆریەکی ڕەها لە بواری ئەخلاق و بەهاکاندا، گومانی ئەخلاقی لە کۆتاییدا دەبێتە هۆی جیهانێکی یاسایی. بەخشینی مانایەکی ناوازە، جەیمسۆن دەڵێت هۆکارەکانی سەرهەڵدانی پۆستمۆدێرنیزم بریتین لە:- لەدەستدانی قووڵایی و تێڕوانینی خراپ بۆ مێژوو. وەستانی سۆزداری کە لە سەردەمی پۆستمۆدێرندا ڕوویدا. ئەگەر پۆستمۆدێرنیزم ئەو باوەڕە بێت کە هیچ زانیاریەک، چ ئایینی بێت یان زانستی، ڕەگ و ڕیشەی نییە، ئەوا مۆدێرنیتە، بە پێچەوانەوە، هیچ نییە جگە لە باوەڕێک بە ئەگەری ڕەگ داکوتانی زانین کەواتە دۆخی پۆستمۆدێرن بە ڕەگ نەداکوتاندن دەناسرێتەوە، واتە نەدانپێدانان بەوەی کە بەهای جێگیر هەیە، و لەسەر ئەم بنەمایە توێژەران تێبینی ئەوە دەکەن کە تایبەتمەندییەکانی پۆستمۆدێرنیزم بریتین لە: بابەتی، هەڵوەشاندنەوە، پلۆرالیزم، جیاوازی و هەڕەمەکی. جیهانی پۆستمۆدێرن بە خێرایی لە گۆڕاندایە و بەدەست شیزۆفرینیا، پەرتەوازەیی و بەردەوامی و ئاژاوە دەناڵێنێت. بەڵام هەروەها بە ڕۆحی پلورالیستی دەناسرێتەوە:- ڕێگە بە دەنگی جیاواز دەدات و کولتوورەکان پێکەوە بژین و تێکەڵ ببن بۆ دروستکردنی كولتوورێکی نوێ. لەگەڵ ئەوەشدا فرەلایەنی تەنها یەک ڕووی دراوەکە دەنوێنێت. هەرچەندە زیاتر ئاگاداری هەمەچەشنی و جیاوازی و تێکەڵبوونی كولتووری دەبین، بۆمان دەردەکەوێت کە پۆستمۆدێرنیزم بە سەرهەڵدانی كولتوورێکی جیهانی زاڵ دەناسرێتەوە کە لە ڕێگەی کەناڵەکانی پەیوەندییەوە بڵاو بووەتەوە، خەڵک بەشێوەیەک دەبەستێتەوە کە پێشتر نەمانبینیوە. لە ڕۆژئاوا، کۆمەڵگاکانی پۆست پیشەسازی بە کۆمەڵگای پۆستمۆدێرن ناودەبرێن بەهۆی گواستنەوە لە پیشەسازی قورسەوە بۆ تەکنەلۆژیای ئەلیکترۆنی و کۆمپیوتەر و گەشەی خێرای کەرتی زانیاری و خزمەتگوزاری. هەندێک پۆستمۆدێرنیزم بە سەرمایەداری دواکەوتوو دەبەستنەوە کە تێیدا هەموو لایەنەکانی ژیانی کۆمەڵایەتی و كولتووریمان گۆڕاوە بۆ چالاکی بازرگانی. لە کاتێکدا ئەم پۆلێنانە بابەتی وەرگرتن و وەڵامدانەوە پێکەوەژیانی پۆستمۆدێرنیزم، هەندێک لە بیرمەندان دەڵێن سەردەمی پۆستمۆدێرن ڕاستەوخۆ دوای سەردەمی مۆدێرنیتە ناکەوێت. لە سەردەمی مۆدێرنیتەوە دەرکەوت و جیابوونەوەیەک بوو لەوەی فەیلەسوفی فەڕەنسی ژان فرانسوا لیۆتار پێی دەگوت گێڕانەوەی مەزنی مۆدێرنیتە. بیرمەندەکانی تر مشتومڕی ئەوە دەکەن کە پۆستمۆدێرنیزم هەندێکجار ڕەخنەگرانە لە مۆدێرنیتە دەشکێنێت و هەندێکی تر تەنها پەیڕەوی بنەماکانی مۆدێرنیتە دەکات. لەگەڵ ئەوەشدا، پێویستە لەوە تێبگەین کە پۆستمۆدێرنیزم بە مانای هاتنی پۆستمۆدێرنیزم نییە. بەدڵنیاییەوە بوونی هەیە یان ڕەتکراوەتەوە.
هەرچەندە بزووتنەوەی پۆستمۆدێرنی ڕۆشنبیری و ئیستێتیکی زیاتر بەناوبانگ و پەسەند دەبێت، بەڵام هێشتا نازانین بە ڕوونی چییە. لە ڕاستیدا، ڕوونی نیشانەیەکی گرنگ نییە. ئەو زەحمەتە کە ڕووبەڕوومان دەبێتەوە لە پێناسەکردنیان لەوەوە سەرچاوە ناگرێت کە ئەوان لە دروستبووندان، بەڵکو لەبەرئەوەی پێناسەی توند ڕەتدەکەنەوە. لەگەڵ ئەوەشدا، ئەو زمانەی کە بیرمەندەکانی “نووسەران و هونەرمەندان” پێی دەنووسن بەدوای ڕوونی ناگەڕێت ئەوەندەی کوێری دروست دەکات. لەم ڕوانگەیەوە، پۆستمۆدێرنیزم تەنها بۆ ئەو کەسانە قسە دەکات کە توانای لێکدانەوەی کۆدەکانی کتێبەکەیان هەیە. بەم کارە، نوخبەیەکی نوێ بە زمانی خۆی دروست دەکات، هەرچەندە داکۆکیکارانی بە توندی دژایەتی نوخبەی بۆرژوازی تەقلیدی دەکەن. کەواتە شێوەی گشتی بیری پۆستمۆدێرن خزمەت بە نامۆکردنی ئەوانی تر دەکات لە کاتێکدا ناوەڕۆکەکەی تەنها پێچەوانەی ئامانجە. بە واتایەکی تر، نووسەرانی پۆستمۆدێرن، سەرەڕای ڕەخنەی توندیان لە زاراوەی مۆدێرن، بەداخەوە هەمان هەڵەیان کرد. ژمارەیەک لە توێژەران تێبینی ئەم کێشەیەیان کردووە و دەستیان کردووە بە نووسین بە زمانێکی تێگەیشتوو. دەستەواژەی پۆستمۆدێرنیزم ئاماژە بە کۆمەڵێک گوتار و گێڕانەوە دەکات کە بە شێوەیەکی سەرەکی لە فەڕەنسا لە شەستەکان و حەفتاکانی سەدەی بیستەمدا دەرکەوتوون. ئەمریکییەکان ئەم نووسینانەیان بە تیۆری فەڕەنسی ناوناوە. ئەم دەستەواژەیە کە لە ئاوەڵناوێک وەرگیراوە کە سەردەم لە وەسفکردنی بارودۆخەکەیدا بەکاری هێناوە، بەتایبەتی دوای ئەوەی فەیلەسوفی فەڕەنسی ژان فرانسوا لیوتار (1924-1998) لە یەکەم ڕاپۆرتی خۆی لەسەر زانیاری لە کۆمەڵگە پێشکەوتووەکاندا بە ناونیشانی “بارودۆخی پۆستمۆدێرن” بەکاری هێنا، کە لە ساڵی 1979 لەسەر داوای سەرۆکی ئەنجومەنی زانکۆکانی حکومەتی کێبێک پەرەی پێدا.
ئەم ڕاپۆرتە دەستەواژەی پۆستمۆدێرنیزم لە بەکارهێنانەکانی لە بواری هونەر و ئەدەبدا گواستەوە بۆ پێشەوەی مشتومڕەکانی فەلسەفەی ڕۆژئاوا، بەتایبەتی دوای وەرگێڕانی بۆ ئینگلیزی لە ساڵی 1984 و بەکارهێنانی نووسینی کۆمەڵێک بیرمەندی وەک “جولیا کریستڤا، میشێل فۆکۆ، ژاک دریدا، ژیل دولوز، لویس ئالتوسەر، کۆرنیلیوس کاستۆریادس، ژان بودریار، فلیکس گاتاری، لویس ئێریگارا”ی و ئەوانی تر کە بینیویانە هیچ بەناو ڕاستیی مەعریفی نییە، بەڵکو شێوازەکانی گوتاریان هەیە کە وشەکان و زانیاریەکانمان پەیوەست بە تێگەیشتن لە واقیع بەڕێوە دەبەن. لەوانەیە دەستەواژەی “پۆستمۆدێرن” بە مانای سووکایەتیکردن بە نووسینەکانی هەندێک بیرمەند ناوزەد کرابێت کە بەرگرییان لە “نیهیلیزم مەعریفی و ئەخلاقی” کرد. لەم چوارچێوەیەدا دەبێت ئاماژە بەوە بکرێت کە “فەلسەفەی پۆستمۆدێرن” هەندێک جار لەگەڵ “پۆستمۆدێرنیزم” وەک تەوژمێکی ئەندازیاریی تەلارسازی تێکەڵ کراوە. فەلسەفەی پۆستمۆدێرن وەک پێشتر ئاماژەم پێدا ڕێک ئەو کۆمەڵە لێکۆڵینەوە ڕەخنەیەیە کە تاڕادەیەک مەیلی ئه‌قڵانیی فەلسەفەی کلاسیکی مۆدێرنیان ڕەتکردووەتەوە یان هەوڵی تێگەیشتن و شیکردنەوەیان بە شێوەیەکی جیاواز داوە پاش پێشکەوتنی گەورەی زانست و شڵەژانی بارودۆخی سیاسی ئەوروپا و هەڵگیرسانی جەنگە وێرانکەرەکان کە بووە هۆی پرسیارکردن لە مۆدێرنیتە و خستنە ژێر پرسیارەوە لە گوتاری و دەستکەوتە کولتووری و کۆمەڵایەتیەکانی بەتایبەتی لەسەر ئاستی سیاسی و ئەو توندوتیژییەی کە لەگەڵ ئه‌قڵییەتی ڕۆژئاوا و پاساودا هێنا. لە دژایەتییەکی ئاشکرادا لە نێوان گوتاری مۆدێرنی ڕۆشنگەری و ئەوەی بەسەر مێژووی ئەوروپا هات لە کۆتایی سەدەی نۆزدەهەم و نیوەی یەکەمی سەدەی بیستەم لەگەڵ جەنگ و جینۆساید و گەشەی کۆلۆنیالیزمڕوونتر لە فەلسەفەدا، دەستەواژەی پۆستمۆدێرنیزم ئاماژە بە تێکست و کار و تەوژمەکان دەکات کە دەکەونە ناو نووسینەکانی “مامۆستاکانی گومان، مارکس، نیچە و فرۆید، هەروەها لە پۆست ستراکتورالیزم، هەڵوەشاندنەوە، فرە كولتووری و تیۆری ڕەخنەیی ئەدەب.
“فەیلەسوفانی پۆستمۆدێرن”
دوای نیچە فەیلەسوفەکان تووشی دوو کێشەی سەرەکی بوون، کە بوونە هۆی پۆستمۆدێرنیزم، یەکەم کێشە لەگەڵ هێرمنیۆتیکدایە – لێکدانەوەی دەق. ئەو پرسیاری دەکرد “چۆن لێکدانەوەی دروستی دەقەکە بزانم؟ و هانس جۆرج گادامێر (1900-2002) گەیشتە ئەو ئەنجامەی کە وەرگێڕ ناتوانێت بە شێوەیەکی بابەتیانە لە مێشک و مەبەستی نووسەری بنەڕەتی دەقەکە بە دروستی تێبگات. بەڵکو، مانا لە دەقەکەوە بۆمان دەردەکەوێت کاتێک گفتوگۆی لەگەڵدا دەکەین. کێشەی دووەم؛ زمانە لودڤیگ ڤیتگنشتاین (1889-1951) گەیشتە ئەو ئەنجامەی کە زمان ناتوانێت بە شێوەیەکی بابەتی ڕاستی وەسف بکات. چونکە ئەو دەڵێت، هەموو زمانێک مەرجی کۆمەڵایەتییە. ئێمە جیهان تەنها لە پەیوەندی بە زمانەکەمانەوە تێدەگەین، واتا، زمان و پێکهاتەی کۆمەڵایەتیمان. بەگوێرەی ڤیتگنشتاین، ڕاستی، وەک ئێمە دەیبینین، خۆی لە خۆیدا پێکهاتەیەکی کۆمەڵایەتییە. سەرەڕای ئەم دوو پرسیارە فەلسەفییە و وەڵامەکانیان ، پێشکەوتنەکانی فیزیا تێڕوانینی پۆستمۆدێرنیزم بەهێز کرد. لە سەردەمێکی درێژی گەردوونناسی نیوتنیدا ئاسان بوو باوەڕ بە ئه‌قڵانییه‌تی و ڕەها بکەین. بەڵام لە سەدەی بیستەمدا، ئەوان واز لە گەردوونناسی نیوتنیان هێنا بۆ ئەوەی بە ڕێژەیی و تیۆری کوانتەمی جێگەی بگرێتەوە، وە شێوازی بینینی جیهان ئێستا گۆڕاوە. لە سەرەتای ساڵی 1925، بێرتراند ڕەسڵ مشتومڕی ئەوەی کرد کە تێڕوانینی سەرەتایی خەڵک بۆ بەکارهێنانی بیرۆکەی ڕێژەیی هاتووە، ئەمە بۆ هەمیشە شێوازی بیرکردنەوەیان دەگۆڕێت. ئەوان واز لە باوەڕی ڕەها دەهێنن و دەست دەکەن بە لەبەرچاوگرتنی هەموو چەمکەکان وەک ڕێژەیی. ڕەسڵ ئاماژەی بەوەشکرد کە کاریگەرییەکانی گەردوونناسی نوێ کاریگەری لەسەر فەلسەفە و کۆمەڵگا بە گشتی کاتی دەوێت. دوای ئەنیشتاین، کەسایەتییە فەیلەسوفییە مەزنەکانی وەک میشێل فۆکۆ (1926-1984)، ژاک دریدا (1930-2004) و ڕیچارد رۆرتی (1931-2007) لەسەر ئەم پەرەسەندنانە بنیات نراون بۆ سنووردارکردنی سنوورە بنچینەییەکان و پرسەکانی پۆستمۆدێرن. دواتر، بەم دواییانە، پۆستمۆدێرنیزم دووبارە گەشەی سەندووەتەوە بۆ خێڵەکی، کە لە بنەڕەتدا ڕاستی کۆمەڵگاکان دیاری دەکات.
“بەهای مۆدێرنیتە و پۆستمۆدێرنیزم”
مۆدێرنێتی و پۆستمۆدێرنیزم هەریەکەیان بەشدارییەکی تایبەتیان لە کۆمەڵگا کرد. بە ڕێزگرتن لە ڕۆڵی ئه‌قڵ، مۆدێرنیتە هانی خەڵک دەدات بۆ چارەسەرکردنی ئەو کێشانەی کە لە سەردەمی سەدەکانی ناوەڕاستدا ڕێگەیان پێدرابوو بەردەوام بن. لەگەڵ ئەوەشدا، لە ڕێگەی ڕێزگرتن لە تاک، مۆدێرنیتە هانی داڕشتنی پاراستنی مافەکانی مرۆڤی داوە. بەڵام شتەکان زۆر دوور ڕۆیشتوون. لەبەر ئەوەی مۆدێرنیتە مرۆڤایەتی لە ڕوانگەی بیرکردنەوەوە پێناسە دەکات، ناتوانێ لە توخمە نائه‌قڵانییەکانی سرووشتی مرۆڤ تێبگات لەوانە ڕۆحانی. هەروەها بەتەواوی شکستی هێنا لە تێگەیشتن لە سنوورەکانی ئه‌قڵ و بابەتی. لە ڕاستیدا، مۆدێرنیتە مرۆڤایەتیمان تێکشکاندووە بەوەی قەناعەتمان پێدەکات کە ئێمە تەنها چەرخێکی بچووکین لە ئامێرێکی گەردوونی مەزن. بە شکۆمەندی و شیکردنەوەی تاکگەرایی، هەروەها ڕێگری لە گەشەکردنی ڕێبازێکی پەیوەندیداری گشتگیر بۆ ژیان و پەیوەندییەکانی مرۆڤ کرد. توێژەران هەن کە پۆستمۆدێرنیزم بە فەلسەفەی هەڵوەشاندنەوە و لاوازکردن دەبەستنەوە، مشتومڕە سەرەکییە سەرەکییەکان تێکدەشکێنن کە زاڵ بوون بەسەر كولتووری ڕۆژئاوا لە ئەفڵاتوونەوە تا ئەمڕۆ. “دەیڤد کارتەر” لە کتێبی تیۆری ئەدەبی دەنووسێت:- ئەم هەڵوێستە پۆستمۆدێرنانە گوزارشت لە هەڵوێستێکی گوماناوی لە هەموو زانیاریەکانی مرۆڤ دەکەن، و کاریگەرییان لەسەر زۆرێک لە دیسپلین ئەکادیمی و بوارەکانی چالاکی مرۆڤایەتی هەبووە (لە کۆمەڵناسی بۆ یاسا و توێژینەوەی كولتووری، لەنێو ئەوانی تردا). بۆ زۆر کەس، پۆستمۆدێرنیزم بە شێوەیەکی مەترسیدار نیهیلیستییە و هەموو هەستێکی ڕێکخستن و کۆنترۆڵی ناوەندی ئەزموون لاواز دەکات. نە جیهان و نە خودیش یەکگرتنێکی یەکگرتوویان نییە.
بەم شێوەیە فەلسەفەی پۆستمۆدێرن پشتی بە گومان و لاوازکردن و نیهیلیزم و هەروەها نێوتێکست و ناڕێک و ناڕێکیی و پێداچوونەوە بە زۆرێک لە گریمانە و لێدوانە ناوەندییەکان بەست کە لەلایەن بیری ڕۆژئاوایی کۆن و مۆدێرنەوە ناسراون. بەم شێوەیە، بەگوێرەی دەیڤد کارتەر، پۆستمۆدێرنیزم هەموو چەمکە نەریتییەکانی زمان و ناسنامە دەهەژێنێت، و گوێمان لە زۆرێک لە خوێندکارانی نێودەوڵەتی دەبێت کە ئەدەبی ئینگلیزی دەخوێنن و هەر شتێک کە لێی تێناگەن یان دەری نەبڕی بە پۆستمۆدێرن ناودەبەن. تێکستە ئەدەبییەکانی پۆستمۆدێرن زۆرجار نەبوونی داخستن دەردەخەن، و شیکردنەوەکانیان جەخت لەسەر ئەوە دەکاتەوە. تێکست و ڕەخنە هەردووکیان گرنگی بە نەبوونی ڕوونی ناسنامە دەدەن، و ئەوەی پێی دەگوترێت “نێو دەقەکان”: داڕشتنەوەی کارە سەرەتاییەکان یان پێکەوەبەستنی تێکستە ئەدەبییەکان. لە چوارچێوەی پۆستمۆدێرنیزم دەتوانین قسە لەسەر چوار ڕوانگە بکەین ئەویش تێڕوانینی فەلسەفی کە پۆستمۆدێرنیزم وەک بەڵگەی بەتاڵی دەبینێت لە غیابی خودی مۆدێرنیتەدا، ڕوانگەی مێژوویی کە پۆستمۆدێرنیزم وەک جوڵەیەک بۆ دوورکەوتنەوە لە مۆدێرنیتە یان ڕەتکردنەوەی هەندێک لە لایەنەکانی دەبینێت، ڕوانگەی ئایدیۆلۆژیای سیاسی کە پۆستمۆدێرنیزم وەک نکۆڵیکردن لە وەهمە ئایدیۆلۆژیەکانی ڕۆژئاوا دەبینێت و تێڕوانینی ستراتیجی تێکستی کە پێیوایە بۆچوون بۆ تێکستەکانی پۆستمۆدێرن پابەند نییە بە ستانداردی میتۆدۆلۆژیەوە و خوێندنەوەیەکی تاک نییە، بەڵکو خوێندنەوەی کراوە و فرە خوێندنەوە هەیە. ئەو چوارچێوەیەی کە پۆستمۆدێرنیزم تێیدا سەری هەڵدا:-
پۆستمۆدێرنیزم لە ڕەهەندی مێژوویی و سەرچاوەیی و ناوەرۆکی خۆیدا بە گەشەی کۆمەڵایەتی و ئابووری و سیاسی و كولتووری سەرمایەداری ڕۆژئاواوە بەستراوەتەوە هەروەها پەیوەندییەکی نزیکی بە پەرەسەندنی میدیاوە هەیە. پۆستمۆدێرنیزم هەروەها وەک کاردانەوەیەک هات بۆ بوونیادگەرایی زمانەوانی و مشتومڕی ناوەندیی ڕۆژئاوا کە ئاماژە بە زاڵبوون و زاڵبوون و چەوساندنەوە و بێبەشکردن دەکەن. پۆستمۆدێرنیزم هەروەها ئامانجی لاوازکردنی فەلسەفەی ڕۆژئاوا و ئاشکراکردنی دامەزراوە سەرمایەدارییەکان بوو کە کۆنترۆڵی جیهان دەکەنئامرازەکانی بەرهەمهێنان قۆرخ دەکەن و خاوەنی زانیاری زانستییە. پۆستمۆدێرنیزم هەروەها کاری کرد بۆ ڕەخنەگرتن لە لۆگۆس و لۆژیک لە ڕێگەی میکانیزمەکانی پرسیارکردن، پەرتەوازەیی و توێکاری و هەڵوەشاندنەوە.
“کۆڵەکەکانی پۆستمۆدێرن”
پۆستمۆدێرنیزم لە كولتووری ڕۆژئاوادا لەسەر کۆمەڵێک پێکهاتە و بنەمای ڕۆشنبیری و هزری و هونەری و جوانی و ئەدەبی و ڕەخنەیی دامەزراوە و دەتوانرێت سنووردار بکرێت بۆ ئەم توخم و پرەنسیپانەی خوارەوە:_
لاوازکردن:- تیۆری پۆستمۆدێرن ئامانجی لاوازکردنی بیری ڕۆژئاوایە و لەناوبردنی هیپوستازە ناوەندییەکانی بە بڵاوبوونەوە و دواخستن و هەڵوەشاندنەوە. بەواتایەکی تر پۆستمۆدێرنیزم بە خاکەنازی وێرانکردن و توێکاری چەکدار کراوە بۆ ئاشکراکردنی گوتارە فەرمییەکان و ئاشکراکردنی ئایدیۆلۆژیای زاڵ بە بەکارهێنانی زمانی جیاوازی و دژایەتی
پێشەنگەکانی تیۆری پۆستمۆدێرن:- پۆستمۆدێرنیزم پێشەنگ، تیۆریس، فەیلەسوف و ڕەخنەگری هەیە، لەنێوانیاندا فەیلەسوفی فەڕەنسی ژان بودریار (1929-2007) بەبیر دەهێنینەوە، کە زیاتر بە ڕەخنەکانی لە تەکنەلۆژیای نوێ و میدیا ناسراوە. بەم شێوەیە، ژان بۆدریەر کۆمەڵێک چەمکی پێشکەش کرد، وەک واقیعی سەرئاوکەوتوو، سوپەر واقیع، حەز بە خەیاڵی زانستی، و گرنگی دان بە جیهانی مەجازی نەزانراو. لەبەر ئەوە، ڕەخنەی لە پەیوەندی نێوان هێما و نیشانە گرت بە گوێرەی فێردیناند دوساوسوور، کە نکۆڵی لە هەبوونی مانایەکی ڕوون کرد، و تەنانەت مانای سەرئاوکەوتوو یان مانای شاراوەی گوت. کەواتە، “ئەو ڕەتی کردەوە جیاوازی بکات لە نێوان ڕواڵەت و ڕاستیەکانی پشتیانەوە. بۆ ئەو، جیاوازی نێوان هێما و نیشانە لە کۆتاییدا داڕما. هێماکان چیتر ئاماژە بە واتای هیچ مانایەکی گونجاو ناکەن، چونکە جیهانی ڕاستەقینە پێکدێت لە هێمای سەرئاوکەوتوو. بۆدیارد ئەم بیرۆکانەی لە کارەکەیدا ڕوون کردووەتەوە، ژان بۆدریار وەک فەیلەسوفی ئەڵمانی نیچە نکۆڵی لە هەبوونی ڕاستی کرد تا ئەو کاتەی پەیوەندییەکی نزیکی بە زمان و هەڵە و مەزەندە و زیادەڕەوی مێتافۆری و ڕەوانبێژی خەیاڵیی و میدیاوە هەبێت. کەواتە، بودریار لە چەمکی “سوپەر ڕاستی” دەڵێت:- “چەمکی مێتاڕاستی لەدایک دەبێت، کاتێک شتێک تەنها کاتێک راستەقینە کە لە چوارچێوەی میدیادا بجوڵێت. تەکنەلۆژیای پەیوەندی پۆستمۆدێرن وێنەی سەرئاو کەوتووی ئازاد بەرهەم دەهێنێت، کە هیچ کەسێک ناتوانێت هیچ ئەزموونێک بژی ئەگەر بە شێوەی لاوەکی نەبێت. ئەزموونی جیهان لە بێمانایی جێگەی هەر كولتوورێکی جیاوازی گرتووەتەوە، و بێمانایی تەنها یەک شێوەزاری هەیە: ئەوەی کە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا هەیەتی.
هەروەها “ژاک دریدا” یەکێکە لە گرنگترین فەیلەسوفەکانی پۆستمۆدێرن کە حەزی لە هەڵوەشاندنەوەی كولتووری ڕۆژئاوا بوو بە پەرتەوازە کردن و دواخستنی و لاوازکردنی لێدوانە ناوەندییەکانی بە ڕەخنە و توێکاری بۆ ئەوەی دامەزراوە زاڵەکانی ڕۆژئاوا ئاشکرا بکات و ئەفسانە سپیەکان لەسەر بنەمای زاڵبوون و چەوساندنەوە و کۆلۆنیالیزم و ڕۆژئاواییکردن و پەراوێزخستن ئاشکرا بکات لەبەر ئەوە دریدا لە کۆمەڵێک دەستەواژەی پێکهاتەیی وەک مانا و دەنگ و سیستەم و پێکهاتە و چەمکەکانی تر یاخی بوو و داوای جێگرتنەوەی دەنگ بە نووسین کرد چونکە بینی مانای نیشانە تاکە مانایەک نییە بەڵکو مانای جیاوازە و ماناکە لەسەر بنەمای سەرچاوە نییە، بەڵکو لەسەر جیاوازی نێوان مانا دژەکان دامەزراوە. دریدا هەروەها حەزی لە یاسا و پێناسە و ستاندارد و میتۆدی جێگیر نییە. کەواتە هەڵوەشاندنەوە سیستماتیک و سیستماتیک نییە، هەنگاوی هەیە و هیچ هەنگاوێکی نییە، لەنێوان ناوەوە و دەرەوە هەیە. ئەوەی بەرژەوەندییە هەڵوەشاندنەوەی هزر و دەق و گوتارە لەڕێگەی میکانیزمی پەرتەوازەیی و لاوازکردن و وێرانکردنەوە بنیاتنانی ماناکانی جیاواز و دژ بەیەکەوە و پرسیارکردن لە هەندێک گریمانە و بەدرۆخستنەوەیان لەڕێگەی ڕەخنە و توێکاری و جیاوازییەوە، میشێل فۆکۆ هەروەها پێشەنگی پۆستمۆدێرنیزمە و زۆر گرنگی بە چەمکی گوتار و دەسەڵات و دەسەڵات دەدا، چونکە گوتارەکانی بە هێزی دامەزراوەکان و مەعریفی زانستییەوە دەزانی بەو مانایەی کە زانین لە سەردەمێکدا گوتارێک پێکدەهێنێت کە هەندێک یاسا لەخۆ دەگرێت کە کۆمەڵگا دەیناسێت، بەم شێوەیە هێز و دەسەڵاتی ڕاستەقینەی خۆی پێکدەهێنێت. بە واتایەکی تر، هەموو کۆمەڵگایەک هێز و دەسەڵاتی خۆی هەیە، ئەو هێزە لە ڕێگەی گفتوگۆ و زانینەوە دەردەبڕدرێت، وەک فۆکۆ لە کتێبی سیستەمی گوتاردا (1970) ڕوونی دەکاتەوە. فۆکۆ دەڵێت کە پەیوەندییەکی نزیک لە نێوان زانین و دەسەڵاتدا هەیە، کە گوتاری مرۆڤ کۆنە و لە سەدەی نۆزدەهەمدا گوتارەکە بووە بە گوتارێک دەربارەی مرۆڤی نایاب. فۆکۆ بێنێچە دەجوڵێنێ کاتێک نیشانی دەدات کە چۆن زانین لەگەڵ دەسەڵات و هێزی کۆمەڵگادا بەیەکەوە گرێدراوە، و ئەو ڕاستییە هێز و دەسەڵاتە. لەبەر ئەوە، ئەو زانیاری مرۆڤایەتی لە ژێر ڕۆشنایی شیکارییەکانی پایۆلۆجی و بۆماوەیی، لە پەیوەندی بە دەسەڵاتەوە خوێندەوە. میشێل فۆکۆ هەروەها لە دژی فەلسەفەی ڕۆژئاوا و دابەشکارییە کلاسیکییەکانی یاخی بوو، بەو مانایەی کە خەیاڵە فەلسەفییەکانی لاواز کرد، و بینی ئەوانەی زانست و زانیارییان هەیە، دەسەڵاتیان هەیە. فۆکۆ لە کتێبەکەیدا دەخوێنێتەوە
چاودێری و سزا” (1975) سیستەمی دەسەڵات، وەک دامەزراوەیەکی پێکهاتە و رێکخراو، کۆمەڵێک دیسپلین، دیسپلین و سزا، هەروەها دەربڕینی کۆمەڵگای لیبراڵ، کاریگەری کاری بێنتام. لەم کتێبەدا فۆکۆ نیشانی دەدات کە ئێمە لە مێژوودا لە چاودێری جەستەوە گواستووینەوە بۆ چاودێریکردنی ئه‌قڵ و ڕەفتار. ئەمە مانای ئەوەیە کە دەوڵەت لەسەر هێزی دەسەڵات و دیسپلین و دیسپلین و کۆنترۆڵی تاکەکان لە جەستە و مێشک و ڕەفتاردا بنیات نراوە. کەواتە زیندانیکردن، بۆ نمونە، مۆدێلی دەسەڵاتی لیبرال و دەسەڵات و شکۆمەندی دەوڵەتە. ئەمە مانای ئەوەیە کە فۆکۆ داکۆکی لە ئازادی مرۆڤ لە دەسەڵات دەکات و لە دەسەڵاتی دەوڵەتی دامەزراوەیی ڕزگاری دەکات. بەم شێوەیە فۆکۆ بە نزیکی بە فەلسەفەی دەسەڵاتەوە بەستراوە، بەرگری لە ئازادی خۆی دەکات، و نیشانی دەدات کە هەر سەردەمێک گوتارێکی ڕێکوپێک و زاڵ خۆی بەرهەم دەهێنێت. بەم شێوەیە، سیستەمی گوتارەکە ڕاستی جیهان ڕادەگەیەنێت، نۆرمە دڵنیاییە دامەزراوەکانی بەرجەستە دەکات.
هەڵسەنگاندنی ئەزموونی پۆستمۆدێرن:- زانراوە کە تیۆری پۆستمۆدێرن وەک دیاردە و تیۆرییە کولتوورییەکانی تر و بۆچوونە ڕەخنەییەکانی تری ئەدەبی لایەنی باش و خراپی هەیە، بۆیە بە هیچ شێوەیەک ناکرێت قسە لەسەر کامڵی و تەواوبوون بکەین لە زانستە مرۆڤایەتییەکاندا چونکە بیرۆکەکان و میتۆد و تێگەیشتنەکان بەرجەستە دەبنەوە، بەرهەم دەهێننەوە، بەرهەم دەهێننەوە، لە نێو دەقەکاندا، لاواز دەکەن، هەڵدەوەشێنێتەوە، دوادەخەن و پەرتەوازە دەبن. یەکێک لە سوودەکانی پۆستمۆدێرنیزم ئەوەیە کە بزووتنەوەیەکی ڕزگاریخوازە کە ئامانجی ڕزگارکردنی مرۆڤە لە دنیای وەهم و ئەفسانەکان و ڕزگارکردنی لە هەژموونی میتۆلۆژیای سپی فەلسەفەی پۆستمۆدێرن هەروەها مشتومڕی سەرەکی بیری ڕۆژئاوایی لاواز دەکات و پێداچوونەوە بە دڵنیاییە جێگیرەکانیان دەکات بە لاوازکردن، پرسیارکردن، بڵاوکردنەوە، توێکاری و وێرانکردن، بە ئامانجی بنیاتنانی بەها نوێکان. لەلایەکی دیکەوە شەڕی لەگەڵ كولتووری نوخبە و ناوەند کرد و گرنگی بە پەراوێزخستن و كولتووری جەماوەری دا و پاشان بە ڕەخنە و هەڵوەشاندنەوە و شیکردنەوە ڕەخنەی لە گوتاری ڕۆژهەڵاتناسانەی سرووشتی کۆلۆنیالی گرت، هەرچەندە یەکێک لە گرنگترین زیانەکانی پۆستمۆدێرنیزم پشتبەستنی بە بیرۆکەی لاوازکردن و وێرانکردن و ئاژاوەگێڕییە چونکە بەدیلێکی واقیعی و كولتووری و پراکتیکی پێشکەش بە مرۆڤ ناکات چونکە زەحمەتە تێگەیشتنی پۆستمۆدێرن بۆ نامۆیی و نائاسایی جێبەجێ بکرێت. بەم کارە، پۆستمۆدێرنیزم توانای ستراتیجی کاریگەری خۆی بەکارهێناوە بۆ نیشاندانی پێشینەی نادادپەروەرانە بەبێ بوونی پێگەیەکی ئەخلاقی، سیاسی یان کۆمەڵایەتی. مرۆڤ سەرسام دەبێت بە پارادۆکس لە نێوان هێزی دوژمنکارانەی دژی تعصب و کۆتاییەکی بێلایەن کە جەنگێکی ئاوا توند بەرهەمی دەهێنێت. لەوانەیە ئەمە کۆتاییەکی ئاوا بێت کە وای لە زۆر کەس کردبێت پەنجەی پەنجە ڕابکێشن. هەر ئەم تایبەتمەندیەیە کە پۆستمۆدێرنیزم دەکاتە هاوبەش لە شێوە تۆتالیتارییە سەرکوتکەرەکانی زاڵبوون، زاڵبوون و نادادپەروەری کۆمەڵایەتی و ئابووری. لاگرۆ ئەو حاڵەتەیە کە پۆستمۆدێرنیزم بەم دواییانە هاتۆتە ناو بواری زانستە مرۆڤایەتیەکانەوە، و تەنانەت ئەم تۆمارکردنەش وەک هونەر و ئەدەب و مۆسیقا و نمایشی شانۆیی و لایەنەکانی تری ژیانی ڕۆژانە کاریگەری نەبووە.
“تایبەندمەندییەکانی پۆستمۆدێرنە”
- بڕوا بەتوانای ئه‌قڵ و زانست، لەچارەسەری کێشە کۆمەڵاتییەکان
- دژایەتیکردنی ئایین.
- هیومانیزم و مرۆڤ نۆڕی سرووشت، مۆدێرنە بەرهەمی ڕێنیسانسە و هیومانیزمیش لەم قۆناغەدا پەدا بووە.
- جەختکردنەوە لەسەر شێوازناسیی ئەزمونی لەبری شێوازناسیی فەلسەفی و پێوانەیی.
- گواستنەوە لەنەریتەوە بۆ نوێگەری.
- جیاوازی لە نێوان مۆدێرنە و پۆستمۆدێرنەدا.
- ئەوەی مۆدێرنە و پۆستمۆدێرنە لەیەکدی جیا دەکاتەوە، بنەمایەکە کە هەریەک لەوان لەسەری وەستاون، بەڵام بەگشتی لەم سێ تێزەوە دەردەکەون:-
- تێزی گۆڕانی كولتووری:- مۆدێرنە بڕوای وایە کە کولتوورەکان لەیەک جیان و هەر کۆمەڵگایەک کولتووری تایبەت بەخۆی هەیە بەڵام پۆستمۆدێرنە دژی ئەم بڕوایەیە و خۆی ناو ناوە دژە جیاوازی کولتووری.
- تێزی جۆریەتی کولتووری:- مۆدێرنە جۆری هەر کولتوورێک بە بەرهەمی فۆرمەیشنی گوتار دەبەستێتەوە ،لەکاتێکدا پۆستمۆدێرنە خۆی فۆرمەیشن (رواڵەت) ێکی کولتووری وێنەیی و هێماییە.
- تێزی چینە کۆمەڵاتییەکان:- مۆدێرنیزم بڕوای وایە چینە کۆمەڵاتیەکان لەئانوساتی تیا چوون و دەرکەوتن دان.
خەسلەتەکانی پۆستمۆدێرنە:- لەبارەی خەسڵەتی پۆستمۆدێرنەوە یەکدەنگی بۆچوون نییە. تایبەندمەندییەکانی پۆستمۆدێرنەیان بەم چەشنەی خوارەوە ژماردووە:-
- نەفیکردنەوەی دەوڵەت:- پۆستمۆدێرنە دەوڵەتی وەک هێما و سیمبولێکی شووناسی نەتەوەیی پەسەند نییە.
- رێژەیبوونی ئاکار:- ئەم قوتابخانەیە رێژەیی بوونی ئاکار دەوەستێ.
- رەتکردنەوەی رەگەزپەرستی.
- جیاوازبوونی ئامانجی سیاسی.
- ناکۆکی لەگەڵ چاودێریکردنی بیرۆکراتیانەی بەرهەمهێنان.
- کۆتایی هاتن بە ململانێ و خەباتی چینی کرێکار و هاتنە نێو باوەشی دڵی سەرمایەداری .
