لە سەردەمی دیجیتاڵیدا؛ سەنگەری شەڕ لە سنوورە فیزیکییەکانەوە فراوانتر بووە بۆ کایەی زانیاری. بەکارهێنانی ستراتیژیانەی زانیاری بۆ بەدەستهێنانی سوودێکی کێبڕکێ یان سیاسی- بووەتە ئامرازێکی بەهێز کە لەلایەن هەردوو ئەکتەری دەوڵەتی و نادەوڵەتی لە سەرانسەری جیهاندا. کە بریتییە لە هێرشی ئەلیکترۆنی و پڕوپاگەندە و زانیاری هەڵە و ئۆپەراسیۆنە دەروونییەکان کە ئامانجیان کاریگەریدانانە لەسەر بیروڕای گشتی و تێکدانی دامەزراوەکان و لاوازکردنی نەیارەکانە بەبێ بەکارهێنانی هێزی کلاسیکیەکاندا. لە ئاستی جیهانیدا، گەلانی وەک ڕووسیا، چین و ئەمریکا شەڕی زانیارییان لە ستراتیژی بەرگری خۆیاندا جێگیر کردووە، بە داننان بە توانای ئەو شەڕە بۆ داڕشتنی دەرئەنجامە جیۆپۆلەتیکییەکان. ئیتر ململانێکان تەنها لەسەر وشکانی، دەریا، یان ئاسمانی ناکرێن؛ ئێستا شێوازەکانی ئۆنلاین و دەستکاریکردنی میدیا و دزەکردنی ئەلیکترۆنی لەخۆدەگرن. هەر لە دەستوەردانی هەڵبژاردنەوە تا هەڵمەتی زانیاری ناڕاست بە تایبەتی لە کاتی قەیرانەکانی وەک پەتای کۆڤید-١٩، کاریگەری شەڕی زانیاری بە ئاشکرا و بە ڕوونی لە پەرەسەندندایە.
لە هەرێمی کوردستانی ئێراق شەڕی زانیاری تایبەتمەندی ناوازەی وەرگرتووە، کاریگەری ناسەقامگیری بەردەوامی سیاسی و ڕکابەرییە ناوچەییەکان و ململانێی ناسنامە و ئۆتۆنۆمی لەسەر بووە. پارتە سیاسییە کوردییەکان، زلهێزە ناوچەییەکان و تەنانەت لایەنە پەیوەندیدارە نێودەوڵەتییەکان، خەریکی شەڕی زانیارین کە تێڕوانینی گشتی و دڵسۆزی سیاسی و ئاسایشی ناوچەکە لە قاڵب دەدەن. پلاتفۆرمی سۆشیال میدیا و کەناڵەکانی مانگی دەستکردەکان و دەزگاکانی هەواڵی دیجیتاڵی بوونەتە ئامراز لەم پێشبڕکێیە پەرەسەندووەدا، زۆرجار هێڵەکانی نێوان ڕاستی و پڕوپاگەندە کاڵ دەکەنەوە. تێگەیشتن لە داینامیکی شەڕی زانیاری لە هەردوو چوارچێوەی جیهانی و کوردیدا زۆر گرنگە. ڕۆشنایی دەخاتە سەر ئەوەی کە کۆمەڵگاکان چۆن کاریگەرییان لەسەرە، چۆن ململانێکان لە قاڵب دەدرێن و چۆن حوکمڕانی و ئاسایش لە سەردەمی ڕووبەڕووبوونەوەی دیجیتاڵیدا بەرەوڕووی تەحەدا دەبنەوە. ئەم بابەتە هەوڵدەدات بەدواداچوون بۆ میکانیزم و ئەکتەر و کاریگەرییەکانی شەڕی زانیاری بکات. لەم بابەتە زیاتر مەبەستمە باس لە شەر زانیاری و زیاتر بەرزکردنەوەی پانتایی زانینی و زانستی خوێنەران بکەم لە سەر ئەم چەمکە و پرسە گرنگەدا.
چەمکی گشتی:- مەبەست لە شەڕی زانیارییەکان (Information Warfare): بریتییە لە پرۆسەکانی هێرش و بەرگریکردن کە بە ڕێگەی ڕێکخراوە بە کۆمەڵ یاخود تاک لەسەر بنەمای کۆمەڵێ سیاسەتی تایبەت و ئامانجی درێژخایەن، بۆ سوود وەرگرتن و دەستکەوتن وە یاخود لە پێناو شێواندنی زانیاریەکانی ناو کۆمپیوتەر یا تۆڕەکانی ئینتەرنێتدا ئەنجام دەدرێت. شەڕی زانیارییەکان یەکێ لە تایبەتمەندییەکانی پێکدادانە سەربازییەکانە کە سیستەمەکانی زانیاری بە شێوەی ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ دەکەونە بەر پەلامار و هێرش، یاخود بەرگرییان لێ دەکرێت تاکوو بەم شێوەیە، لە ئاستی زانیارییەکان ،بیر و باوەڕەکان یان هێزی شاراوەی دوژمن دابەزێت یاخود لەناو بچێت و لە هەمان کاتیشدا زانیاری، بیر و باوەڕ و مەیل و ئارەزووی شەڕ کردن لەناو هێزەکانی خۆیدا وەک خۆی و لە هەمان ئاستی پێشوودا بمێنێت و بپارێزرێت. گشتگیرترین پێناسەکە لە لایەن ویکیپیدیا کراوە بۆ شەڕی زانیارییەکان (شەڕی فەرماندەیکردن و کۆنترۆڵکردن یان سەرپەرشتیکردن) کە بریتییە لە:- بەکارهێنانی یەکپارچە و یەکدەستی ئاسایشی پرۆسە، فریودانی سەربازی، پرۆسەی (شەڕی دەروونی، شەڕی ئەلیکترۆنی و تێکدان و وێران کردنی فیزیکی) بۆ کاریگەربوون بە سەر، دابەزاندنی کواڵیتی یا تێکدان و نەهێشتن و شێواندنی تواناییەکانی فەرماندەیکردن و سەرپەرشتی کردن و کۆنترۆڵکردنی دوژمنەکان وە لە هەمان کاتیشدا پاراستنی تواناکانی سەرپەرشتی و فەرماندەی کردنی هێزەکانی خۆی لە بەرامبەر کردەوەی هاوشێوەی سەرەوە لە لایەن دوژمنەوە. لە کاتێکدا کە مەبەست و ئامانجی سەرەکی ئەم چەشنە شەڕە شتێکە زیاتر لە فەرماندەییکردن و کۆنترۆڵکردن و پەیوەندیکردنی دوژمن، ئەوە ئەو کاتە لە چەمکێکی گشتگیرتری (جەنگی زانیارییەکان) سوود وەردەگیرێت کە لە ئاستی مەدەنی و ناسەربازیدا وەک جەنگی دیپلۆماسی و سیاسیدا بەکاردێت.
“پاراستن، ئاسایشی زانیاری”
بریتییە لە پرۆسەی ناسین و لێکۆڵینەوە و شیکاریکردنی ئەو زانیاریانەی کە بۆ ئۆپەراسیۆنەکان و پرۆسەکانی هێزەکانی خۆیدا گرنگ و پێویستن و بریتین لەمانەی خوارەوە:-
- ناسینەوە و دۆزینەوەی ئەو زانیاریانەی کە لە سیستەمەکانی زانیاری دوژمن دەبینرێن.
- هەڵبژاردن و جێبەجێکردنی کۆمەڵێک کاروکردەوە کە لە ڕێژەی سودوەرگرتنی دوژمن لە کەم کوڕی و زیانەکانی بەکارهێنان جێبەجێکردنی ئۆپراسیۆنی کەم دەکاتەوە. واتە ڕێژەی قۆستنەوە و سوودوەرگرتنی دوژمن لە هەڵەکانی بەکارهێنانی پرۆسەکە و جێبەجێکردنیدا دەگەیەنێتە بۆ خواروترین ئاست و لە ئاستی زیانەکانی هێزەکانی خۆیشدا زۆر دادەبەزێنێت.
- چەمکی جەنگی زانیارییەکان، بۆ یەکەمینجار لە ١٩٧٥ زایینی بەکارهێنرا و وڵاتە پێشکەوتووەکانی بواری تەکنەلۆجیا لە گرنگی ئەم شەڕە تێگەیشتبوون وە لە هەوڵدا بوون کە لە بوارەکانی سیاسی، ئابووری و سەربازی و فەرهەنگیدا بەکاریان بێنن. لە کۆتایی دەیەی ١٩٩٠دا شەڕی زانیارییەکان بەرفراوانتر بوو، وە بە ئۆپەراسیۆنی پرۆسەی زانیاری ناونرا. مەبەست لێیدا هەر جۆرە پرۆسەیەکی سەربازی یاخود مەدەنی بە ئامانجی دەسەڵاتگرتن بە سەر بیر و باوەڕ و تێڕوانین و بۆچوونەکانی دوژمن بە جۆرێک کە بە ویست و حەرزی ئێمە بیر بکاتەوە و بکەنەوە، وە لە جێ بەجێکردنی بڕیارەکانیان، بەرژەوەندییەکانی ئێمە بپارێزن وە لە لایەکی دیکەشەوە ڕێگریکردنە لە دوژمن بۆ ئەوەی پلانێکی لەم شێوەیەیدا لە دژی ئێمە بەکار نەهێنێت.
گەشەسەندنی شەڕ زانیاری و داتاکان ڕاستەوخۆ پەیوەست بوو بە ئەو تەکنەلۆجیا خێرایانەی کە لە بواری زانیارییە تازەکاندا دەهاتە کایەوە.
زانیارییەکان:- لێرەدا بە مانای ناوەرۆک یاخود بە مانای پەیام دێت و هەمیشە ئامانج لە جەنگ و شەڕەکان،کارتێکردن و کاریگەری بووە بە سەر سیستەمەکانی زانیاری دوژمنەوە. شەڕ یا جەنگ (warfare)کۆمەڵێک چالاکی و کردەوەی کوشندە و وێرانکار یاخود ناوێرانکارە کە بۆ زاڵبوون و سەرکەوتن بە سەر ئیرادەی بەرامبەر یاخود دوژمن ئەنجام دەدرێت وە لێرەدا warfare هاومانایە لەگەڵ war دا. هەمیشە مەبەست لە شەڕ كووشتن و لە ناوبردن نییە، بەڵکوو ئامانج لەم جەنگەدا كووشتنی دوژمن نییە، بەڵکوو گرنگییەکەی لە خستنە ژێر دەست و کۆنترۆڵکردنیانە کە زۆر جار لەوانەیە لە لایەن گرووپە کانی سەر بە دەوڵەت یاخود گرووپەکانی پاڵپشتی کار لە لایەن حکوومەت یاخود گرووپەکانی ناحکوومی یاخود دژ بە ئەواندا ئەنجام دەدرێت.
“شەڕی زانیاری”
بریتییە لە سوود وەرگرتن لە تۆڕە ئەلیکترۆنیەکان بۆ تێکدان (وێرانکردن)یان لە کارخستن و پەکخستنی ژێرخانەکانی زانیاری دوژمن، کە هەم دەتوانرێت دژ بە کۆمەڵگایەک (ئامانجی مەدەنی) وە هەم دژ بەسوپا یاخود هێزی سەربازی ئەواندا ئاراستە بکرێت و بەکار بێت. شەڕی زانیارییەکان دژ بە هاووڵاتییانی مەدەنی و هێزی مەدەنی کۆمەڵگا دەتوانرێت کە بریتی بێت لە: ١-شەڕی زانیارییەکان، ٢-شەڕی ئابووری، ٣- شەڕی دەروونی، ٤- لە کۆتایی دا دزین و لە ناوبردن یان شێواندنی زانیاریەکانی کۆمپیوتەری.
شەڕی زانیارییەکان دژ بە سوپا و هێزە سەربازییەکان دەتوانرێت بریتی بێت لە:-
١- شەڕی کۆنترۆڵکردن و فەرماندەیی و سەرپەرشتیکردن.
٢- شەڕی سیخۆڕی.
٣- شەڕی ئەلیکترۆنی بێت.
“جیاوازی نێوان هەردوو شەڕی زانیاری و شەڕی تەکنەلۆژی”
سوود وەرگرتن و بەکارهێنانی تۆڕە ئەلیکترۆنیەکان بۆ ئامانجە باش و پۆزیتیڤەکانی زانیاری، بەشێکی هەرە گەورەی شەڕی زانیاری پێک دەهێنن. چەمکی شەڕی زانیاری زۆر جار بە هەڵە وەک شەڕکردن لەگەڵ تەکنەلۆجیا و چەک و تەقەمەنی پێشکەوتو پێناسە دەکرێت و لێکدەدرێتەوە. لە کاتێکدا کە دەبێ ئەوە لەبەرچاو بگرین کە تەکنۆلۆجیای زانیاری پێشکەوتوو (شەڕی زانیاری) بۆ بەرزکردنەوەی ئاست و بەهێزکردنی ڕێژە و هێزی وێرانکاری و کوشتاری زیاتری چەکەکان سوودی لێ وەردەگیرێت، بەڵام لە شەڕی زانیاریدا هیچ کام لەم بابەتانە بوونیان نییە و بەکار ناهێنرێن. شەڕی زانیاری بە تایبەت چڕ ناکرێتەوە سەر زانیاری و ئەو داتایانە کە لە قاڵبی ناوکی ئەلیکترۆنی داناسراون، تەنانەت تێکدانی فیزیکی پەیوەندییەکانیش (ئینتێرنێت و تەلەفۆن) وەک شەڕی زانیاری هەژمار دەکرێت. لە بنەڕەتدا، شەڕی زانیارییەکان لە ئەنجامی دەرکەوتنی (کۆمەڵگەی زانیارییەکان)ەوە هاتووەتە کایەوە کە تاوەکوو ئێستاش لە زۆربەی وڵاتاندا ناناسرێتەوە و زانیارییان لەسەر کەمە و یاخود نییە، لە کۆمەڵگەی زانیارییەکاندا، زۆربەی یان باشترە بڵێین تەواوی ئاڵوگۆڕکردنەکانی کۆمەڵایەتی، ئابووری، سیاسی و فەرهەنگی لە ناخیاندا بە دیجیتاڵ کراوە، هەڵبەت پەیوەست بە کۆمپیوتەر. واتە لە کۆمەڵگەی زانیارییەکان زۆربەی ڕووداوە ماناکراو و ماناداری نێوان تاکەکان و ئۆرگانەکان بە ڕێگەی کۆمپیوتەرەکان و هێڵاکان و تۆڕەکانی ئینتێرنێتی کۆمپیوتەریدا ئەنجام دەدرێت.
بارودۆخی ئەم کۆمەڵگانەی زانیاری بە جۆرو شێوازێکە کە ژمارە و قەبارەیەکی یەکجار زۆر لە زانیاری سیستەمە ئاڵۆزەکان کە بریتین لە شارەکان، بازارە داراییەکان، تەندروستی، سەرمایە و بڕی یەدەگ، بەرهەمهێنان و تەنانەت دابەشکردنیش تێیدا بوونی هەیە.
ئاستەکانی شەڕی زانیاری؛ دەبێ شەڕی زانیارییەکان لە دوو ئاستدا شی بکرێتەوە:- لە ئاستی تاکتیکی و ئاستی ستراتیژیکیدا.
ئاستی تاکتیکی؛ شێوە کۆن و تەقلیدییەکەی هێرشی زانیارییەکان وەک کاردانەوەی دژە ڕادارە لە بواری فەرماندەییکردن، چاودێری، پەیوەندییەکان، هەروەها دەستبردن بۆ کۆمپیوتەر و پرسی دەروونی کە ئەم سیفات و تایبەتمەندییانەی خوارەوەی تێدا بێت. شێوازی کارو کاردانەوەی ئامانجەکان، ناوچەیین و مەودایەکی دیاریکرویان هەیە و تەنیا لە پرۆسەیەکی تایبەت و حەماسیدا هەماهەنگی دەکرێت و لە چالاکییە سەربازییەکانیش پشتیوانی دەکات. ئەم جۆرە هێرشانە لە ئاستێکی تاکتیکی ئەنجام دەدرێن و پێویستی بە وەرگرتنی زانیارییە تەکنیکییەکان و شێوازی پرۆسە و چالاکییەکانەوە هەیە. وە دەتوانرێت لە قاڵبی چەند پرۆسە و ئۆپەراسیۆنێکی هاوکات یاخود یەک لە دوای یەکدا ئەنجام بدرێن. لێرەدا، مەیدانی شەڕ فراوان دەبێت و لە سنوورە جوگرافی و کاتیەکان و تەنانەت لە کاتی ئاگربەست، ئاشتی و قەیرانیش فراوانتر دەبێت و تێپەر دەکات.
ئاستی ستراتیژیکی؛ هەموو چەمک و ئامراز و کەرستە ستراتیژییەکانی شەڕی زانیاری زۆر بە فراوانی دەبنە هۆی کەمکردنەوە لە گرنگی و کاڵکردنەوەی مەودا و نێواندا، بە شێوازێکدا کە زیانە سەربازییەکان لە مەیدانی شەڕدا گرنگی کەمتری لە زیانەکانی ژێرخانە مەدەنی و ناسەربازییەکاندا پەیدا دەکات.
ئامانجەکان؛ ئامانجی کۆتایی لە شەڕی زانیارییەکان کاریگەری دروست کردنە بە سەر سیستەم و ڕێڕەوی بڕیاردانی دوژمن. لە پێناسەی گشتی شەڕی زانیاریدا، ئامانجە ڕاستەقینەکانی ئەم شەڕە چڕ نەکراوەتەوە سەر سیستەمی هێرشبردنی دوژمن، بەلکو چڕ دەکرێتەوە سەر سیستەم و ڕێڕەوی بڕیاردانی دوژمن.
ئامانجەکانی شەڕی زانیاری لەم سێ ئاستدا کۆ دەکرێنەوە:-
ئاستی یەکەم:- چین و ئاستی زانیاری، ئەم ئاستە بریتیە لە پێکهاتەی ماددی، بەرهەمهێنان، گواستنەوە و خەزکردن، هێرشکردن بۆ سەر سیستەمە زانیارییەکان کە دەبێتە هۆی دروستبوونی دەرهاوێشتەی تەکنیکیدا.
ئاستی دووەم:- ئاست و چینی بەڕێوەبردنی زانیاری، لەم ئاستەدا ڕێڕەوەکان (کۆی ئەو قۆناغ ق پرۆژە جیاوازانەی کە بەرهەمهێنراوێکی پێدا تێپەر دەبێت) و تەنانەت پرۆسەی بەڕێوەبردنیش هێرشی دەکرێتە سەر و دەبێتە دەرهاوێشتەی پراکتیکی.
ئاستی سێیەم:- ئاست و چینی بڕیاردان، ئەم ئاستە پەیوەندی بە بڕیاردان و سوودوەرگرتن لە زانیارییەکان لەمەر نووسین و ڕێکخستنی سیاسەت و بڕیاردانە، هێرشەکان لەم ئاستەدا دەتوانن کاردانەوەی پرۆسەییان هەبێت.
“گرنگترین تایبەتمەندییەکانی شەڕی زانیاری”
شەڕی زانیاری کۆمەڵێ تایبەتمەندی تایبەت بە خۆی هەیە کە یارمەتیدرە بۆ زیاتر تێگەیشتن و درککردنی زیاتر لە چەمکی شەڕی زانیاریدا.
ئایا بۆ چوونە ناو شەڕی زانیاری، تێچووی زۆرمان پێویستە؟ بوونی پسپۆرێتی لە سیستەمەکانی زانیاری، تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان و سایبەر سێکیوریتی لە مەرجە پێویست و گرنگەکانە بۆ چوونە ناو ئەم بەشەی شەڕدا. شێوازی شەڕی زانیاری بۆ بەرەوپێشبردنی شەڕ، پێویستی بە نوێخوازی و داهێنانە لە پیشەسازیدا وەک ئەندازیاری ئەلیکترۆنیک، کۆمپیوتەر، پەیوەندییەکان و گەیاندن، تەکنەلۆژیای فڕین و …هتد.
تەکنەلۆژیای لە ڕادەبەدەر ئاڵۆز:- پێداویستی شەڕی زانیاری بە سوودوەرگرتن لە تەکنەلۆژیای زۆر ئاڵۆز بەرێوەدەبرێت.
گونجۆکی (خۆگونجاندن):- بە هۆکارە جۆراوجۆرەکان، پێداویستی شەڕی زانیاری پیویستی بە بەرنامەدارێژی هەیە، بەڵام ئەم بەرنامە و پلان داڕشتنە بۆ وەڵامێکی نەرم بۆ شەڕێک کە جووڵە، گونجۆکی و کاردانەوەی خێرا، تییدا لە پشتیەوە بێت.
داڕشتنی بەرنامەی پێشوەختە:- بە هۆی ئاڵۆزی لە بەرنامەرێژی و پلاندان بۆ گونجۆکیە کە زۆربەی لایەن و دیوەکان و پێویستیەکانی شەڕی زانیارییەکان پێشوەختە بەرنامەی بۆ دادەڕێژێت و لەو ڕێگەیەوە شەڕکەرە ڕاستەقینەکان واتە ئەوانەی کە شەڕ دەکەن لە مەیدانی جەنگدا دەستیان کورت دەکرێتەوە واتە ڕۆڵێكی ئەوتۆیان نامێنێت.
شێواوی و تێکەڵبوونی سنوورە دانراوەکان:- زۆری و جۆراوجۆربوونی دوژمنان و نەیارەکانی گریمانەیی، جۆراوجۆری لە چک و ئامێر و کەرستەی سەربازی و تەکنەلۆجی و ستراتیژییەکان، دەبێتە هۆی ئەوەی کە ناسینەوەی سەرچاوەکانی هەڕەشە لەم شەڕەدا زۆر ئەستەم بێت، بە شێوەیەک کە لە زۆربەی کاتەکاندا بە ئەستەم دەتوانرێت لە نێوان سەرچاوە خۆیی و دەرەکی هەڕەشەکانی شەڕی زانیارییەکاندا جیاوازی بکرێت و ببینرێت و لێک جیابکرێنەوە. تەنانەت هەندێ جار ناتوانرێت بە ئاسانی بزانین کە چ کەسێک هێرشی کراوەتە سەر و چ کەسێک تۆمەتبارە بەم هێرشکردنە و سنووری نێوان کاتی ئاگربەست، ئاشتی و جەنگیش کاڵ و نادیار دەبێت.
- بەرزبوونەوەی گرنگی و ڕۆڵی دەستکاریکردن و دەستوەردان:- لە شەڕی زانیاریاندا ئەم هەلە لە بەر دەستدایە کە بە ڕێگەی سوود وەرگرتن لە تەکنیک و توانای زانیاری و تەکنەلۆژیدا، توانای فڕیودان و دەستکاری کردن زیاد بکرێت.
- کێشە و گرفتەکانی ئەستەمبوونی ئاگادارکردنەوەی تاکتیکی و هەڵسەنگاندنی هێرشکردن: لە ئێستادا هیچ جۆرە سیستەمێکی ئاگادارکردنەوەی تاکتیکی ئاست بەرز نییە کە بتوانیت لە نێوان هێرشە ستراتیژییەکانی شەڕی زانیاری و جۆرەکانی دیکەی چالاکییەکانی کۆمپیوتەریدا وەک کۆکەرەوەی زانیاریەکان یا ڕووداوەکانی گریمانەیی جیاوازی بکات. لە ئەنجامدا ئەوەمان دەستدەکەوێت کە، ناتوانین بە وردی بزانین کە رێک لە چ کاتێکدا هێرش دەکرێت، کی هێرش دەکات و چۆن هێرشەکە دەکرێت.
- قەیرانی تازەی سیخۆریکردن:- لە جیهانی سایبەریدا هیچ شوێنێک و هیچ شتێک بۆ شاراوەبوون و خۆشاردنەوە بوونی نیە. لەگەڵ زیادبوونی کەناڵە ئاسمانییەکان کە پەیوەستن بە تۆڕە ئەلیکترۆنییەکاندا توانای چاودێریکردنی تا ڕادەیەکی یەکجار زۆر بەرز دەبێتەوە.
ئەستەمبوونی دروستکردن و پێکهێنانی هاوپەیمانی و پارێزگاریکردن لێیدا:- جۆراوجۆری دوژمنان و فڕەجۆری نەیارەکان کە دەتوانن بە شێوازی تاکەکەسیش دەرکەون و هەروەها جۆراوجۆری چەک و ئامراز و کەرستە پیشکەوتوو و ستراتیژییەکان و کەم بوونەوەی توانای پیشبینی کردنی هاوپەیمانان و دوژمنان و جیاکردنەوەی ئەستەمیان لە یەکتریدا، دروستبوون و پێکهێنانی هاوپەیمانی و پارێزگاریکردن لێیدا زۆر ئەستەم و مەحاڵ دەکات.
“جۆرەکان و شێوازەکانی شەڕی زانیارییەکان”
یەکەم:- شەڕی فەرماندەیی (ڕێبەرایەتیکردن و کۆنترۆڵکردن و دەستبەسەرداگرتن) ئامانجی پچڕاندنی پەیوەندییە لە نێوان (هەیکەلییەت و ڕێبەرایەتی دوژمن) لەگەڵ (هەیکەلییەتی دارودەستە و ژێردەستەکانیدا). واتە سەرکردایەتی لەگەڵ جەماوەر و چینەکانی خوارەوەدا. ئەم جەنگە بە جەنگی (C4)یش ناودەبرێت کە کورتکراوەی چوار وشەیە کە لە زمانی ئینگلیزیدا بە پیتی (C) دەستپێدەکەن. کە ڕێبەرایەتیکردن و فەرماندەیی و سەرپەرشتیکردن (Command) و چاودێری و کۆنترۆڵکردن (Control) و پەیوەندییەکان (Communication) و کۆمپیوتەر (Computer)ە کە خۆی لە خۆیدا ئەم جۆرە لە شەڕە بە دوو شێواز ئەنجام دەدرێت:-
- -بە ئامانجگردبی ڕێبەر و سەرکردە و فەرماندە(Anti-Head) کە پیی دەوترێت کەلـلە سەر:- کە لە ڕابردوودا ئەم شەڕە تەرکیز و جەختی خستبووە وەر نەهێشتن و سڕینەوەی فیزیکی فەرماندە و سەرکردە و ڕابەرانی سەرەکی شەڕ و جەنگەکەدا. یاخود سەنتەر و ناوەندی فەرماندەییکردنی شەڕەکەی (ژووری ئۆپەراسیۆن) ی دەکردە ئامانج، کە گرنگییەکی زۆری هەبوو لە شەڕەکاندا.
- بە ئامانج گرتنی مل واتە (Anti-Neck):- ئەم پرۆسەیە دژ بە هێڵی پەیوەندی و زانیاری و فەرماندەییکردن لەگەڵ بەشە چوراوجۆرەکانی دیکەی مەیدانی شەردا دەبێت و هەوڵی پچڕانی پەیوەندییەکانی سەرکردایەتی لەگەڵ بەشە جێبەجێکارانی ناو مەیدانی شەڕەکەدا دەدات. پچڕانی ئەم پەیوەندییە، لاوازی و داڕووخانی ورە و هێز و مۆراڵ و دواتر شکستی بەدواوە دێت.
دووەم:- شەڕی (زانیاری-ئۆپەراسیۆن)ی؛ ئەم شەڕە کاتێک ڕوو دەدات کە زانیارییەکان بە شێوەی ڕاستەوخۆ ئۆپەراسیۆنەکان و پرۆسەی شەڕەکە بەڕێوە ببات. واتە زانیاری لەبارەی دیاریکردنی ئامانج و هەڵسەنگاندنی زیانەکانی شەڕدا. ئەم شەڕە دەبێتە هۆی ئەوەی کە ڕاستەوخۆ بۆمب و تەقەمەنی لە دژی دوژمن بەکار بێت و ئەم شەرە لە دوو ئاراستە و بەرەدا کارایی هەیە.
سێیەم:- شەڕی (زانیاری-بەرەی هێرشبەر)؛ بەهێزبوونی خێرا بە بەراوورد لەگەڵ نرخی تەکنەلۆجیاکانی زانیاری (بە تایبەت تەکنەلۆجیای سیستەمەکانی پەخش و بڵاوکردنەوە) پرۆژەی تازەی دیکە بۆ کۆکردنەوە و بلاوکردنەوەی زانیارییەکان پێشکەش کردووە و دەیکات. ژینگەی جەنگەکانی ئایندە خاوەنی کۆمەڵێک تەکنەلۆژیای هەستیار و پێشکەوتوو دەبن کە بە شێوەی کامڵ و بێ کەم و کوڕی مەیدانی شەرمان پیشان دەدەن و بەم شیوەیە فەرماندەکان دەتوانن پرۆژە و پلانە پێشنیازەکانیان لە کاتی شەڕکردن و جەنگەکاندا بە ئاسانی و لە هەمان کات جێبەجێ بکەم و ببینین، کە بە شەڕی (بەرگری کردن)یش ناسراوە.
چوارەم:- شەڕی ئەلیکترۆنی؛ شەڕی ئەلیکترۆنی بۆ کەمکردنەوەی پەیوەندییەکان، چ لە ئاستی فیزیکی (لە ڕێگەی پارازیت بۆ سەر ڕادارەکان یاخود ئامرازەکانی دیکەی پەیوەندییەکانەوە) و چ لە ئاستی ئاڵۆزتر و تێکەڵاو (بە ڕێگەی دۆزینەوەی شوێن و پێگە و شوێن پێگرتن یا خۆفریودان) ئەنجام دەدرێت.
جۆرەکانی شەڕی ئەلیکترۆنی
- نامە وپەیام نوسین بە شێوەی شفرە و ڕەمز:- ناردنی پەیامەکان بە شێوەی کۆد و شفرە لە نیوان هێزە خۆییەکان.
- شەڕی دەروونی:- سوود وەرگرتن لە زانیارییەکان دژ بە دڵ و دەروون و زەین و مێشک و بیروبۆچوونەکانی تاک و مرۆڤەکان.
- شەڕ و چالاکی و ئۆپەراسیۆن دژ بە ئیرادەی نەتەوەیی.
- شەڕ و چالاکی دژ بە فەرماندەیی و سەرکردایەتی دوژمن.
- شەڕ و چالاکی دژ بە هێزی سەربازی و چەکداریدا.
- شەڕی فەرهەنگی.
- شەڕی خۆ خزاندن و دزەکردن (هاککردن)- هێرشی هاکەرەکان بۆ سەر سیستەمی زانیاری سەربازی و ئەمنی و ئاسایشدا.
- شەڕی (زانیاری ئابووری)- لە ڕێگەی ئابلوقەی زانیارییەکان بە شێوەیەک کە بتوانن بەم ڕێگەیوە بەربەستێک لە زەمینەی بازرگانی و ئابووری ئەو وڵاتەدا دروست بکەن، هەلبەت توانی فیزیکی بازرگانیکردنی لەناو ببرێت.
- جەنگ و شەڕی سایبەری یان ئینتێرنێتی بە کارهێنانی کۆمپیوتەر و ئینتێرنێت بۆ شەڕکردن لە کەشی سایبەریدا و شێوەکانی ئەم جەنگەش بەم شێوەیەن:-
9-1- خراپەکاری ئینتێرنێتی (تێکدانی پێشتر داڕێژراو):- کۆمەڵە هێرشێکە بە مەبەستی گۆڕینی ناوەڕۆک و کێشەنانەوە لە ناو لاپەڕەکانی وێب یاخود گرفت لە پێشکەشکردنی خزمەتگوزاری.
9-2- کۆکردنەوەی داتاکان:- دەستبردن و بەدەستهێنان زانیاریە جیاکەرەوەکان بۆ مەبەستی سیخوریکرن.
9-3-هێڕشی بەرفروانی تێکدەرانە لە خزمەتگوزاری و خراپکردنی ئامێرەکان: هێڕشبەران دەتوانن فەرمان و دەستوورەکان و پەیوەندییەکان لە چالاکیە سەربازیەکان کە تێیدا لە کۆمپیوتەر و ئینتێرنێت و مانگی دەستکرد بۆ هەماهەنگیکردن سودی لێوەردەگرێت، بدۆزنەوە و دزە بکەنە ناو ئەو پەیوەندیانە و یاخود بیگۆڕن.
9-4هێڕشبردن بۆ ژێرخانە سەرەکییەکان: وێستەگەکانی کارەبا، تۆڕی ئاو وئاوەڕۆک و تۆڕەکانی نەوت و غاز و سووتەمەنیەکان، پەیوەندییەکان و هاتوچۆ و هەموو جۆرەکانی گواستنەوە و …هتد.
- شەڕی بیر و باوەر:- ئەو پرۆسە و چالاکیانەی کە بە مەبەستی کاریگەری دروستکردن بۆ سەر بیر و باوەر و ڕەفتاری هاووڵاتیاندایە، کە بە شێوەیەکی نەرێنی لە ڕاگەیانە گشتییەکانی بەردەست سوودی لێ وەردەگرن. شەڕ و جەنگی ئایدیۆلۆژیا و بیر و باوەڕ ئامانجێکی وەک جەنگی دەروونی هەیە، بەڵام سنوور و شوێن و مەیدانی جێبەجێکردن تێیدا لە شوێن و بواری جێبەجێکردن و شەڕی دەروونی بەرفراوانترە.
“ئامرازەکان (ڕێگاکان)ی شەڕ و جەنگی زانیارییەکان”
ڤایرۆسەکان:- ڤایرۆسەکان ئەو بەرنامانەن کە توانایی زیادبوون و بەربڵاوبوونی زۆریان هەیە. بەرنامە (پرۆگرامەکان)ی ڤایرۆسی کاتێک چالاک دەبن کە بەرنامە و پلان یان پرۆگرامی خانەخوێ (میواندار)، دەستدەکات بە چالاکیو بە دوای ئەودا ڤایرۆسەکانیش زیاد دەکات و بەرنامەکانی دیکەش ئاڵوودە دەبن. لە بەر ئەوە شتێکی نامۆ نیە کە وەک ئامرازگەل و چەکێکی زانیاری هەژمار بکرێت و بەکار بێت. کاتێ کە هۆکارێک، ڤایرۆسە کۆمپیوتەرییەکانی، خزاندبێت یان خستبێتیە ناو تۆڕەکانی کۆمپیوتەریدا، لەم دۆخەدا هێڵ و تۆڕی مەبەست لە کاردن دەکەوێت و دەوەستێت یان بە لایەنی کەم، کەم و کوڕی و گرفتی زۆری تێدەکەوێت.
کرمەکان:- کرمەکان بەرنامە و پرۆگرامێکی سەربەخۆن کە وەک گڕی ئاگر، ڕێژە و ژمارەیان خۆبەخۆ ڕوو لە زیادبوون دەکەن لە کۆمپیوتەرێکەوە بۆ کۆمپیوتەرێکی تر. وە زۆربەی کات بۆ سەر تۆڕەکان تەشەنە دەکات و بە پێچەوانەی ڤایرۆسەکان، بەرنامەکانی دیکە ناگۆڕێت. دەرهاوێشتەی تێکدەرانەی ئەم ئامرازە لە دوو بواردا شایەنی لێکدانەوە و هەڵوەستەکردنە:-
یەکێکیان لاناوبردنی تەواوی سەرچاوەی هەنووکەیی زانیارییەکانی ناو تۆڕەکەدا و دووەمیان: گۆڕینی شێوە و بڵاوبوونەوەیان لەناو تۆڕەکاندایە.
ئەسپی ترویا (تروجان):- ئەو بەرنامانەن کە لە ناو بەرنامەکانی دیکەدا خۆیان حەشا دەدەن و بەرنامەکانی خۆیان جێبەجێ دەکەن، ئەسپی تروجان توانای شاردنەوەی خۆیانیان هەیە و تەنانەت دەتوانن خۆیان بخەنە ناو بەرنامەکانی پاراستنی ئاسایشی تۆڕ و کومپیوتەریش. وەک بەرنامەی (SATAN).
بۆمبی (مەنتیقی) لۆجیکی:- جۆرێکە لە ئەسپی تروجان کە بۆ ئازادکردنی ڤایرۆسەکان و یان سیستەمە هێرشبەرەکانی دیکەدا سوودی لێ وەردەگیرێت و دەتوانێت وەک بەرنامەیەکی سەربەخۆ کە بە ڕێگەی کەسێکی بەرنامەنووس و دارێژەر لە سیستەمدا جێگەی بۆ بکرێتەوە، کار دەکات. ئەم بەرنامەیە لە لایەن ئەمەریکاوە هەناردە دەکرێت و پێشنیازیان کردوە کە لە ناو هەر پرۆگرامێک (سۆفت وێر)ێکدا کە هەناردە دەکرێت، تروجان دابنرێت و ئەم هۆکارە ناڕەوایە، دەتوانێت لە کاتی ناکۆکی نێوان هەر وڵاتێک لەگەڵ ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکادا لە ڕێگەی دوورەوە ئەکتیڤ بکرێت و کاریگەرییە خراپەکانی دەتوانێت فۆرمەتکردنی هارد دیسک و ناردنی بەڵگەنامە و دۆکیومێنتەکان بێت بۆ دەزگا سیخورییەکانی ئەو وڵاتەدا.
دەرگاکانی دواوە:- ئەمەیان بریتییە لەو جۆرە میکانیزمانە کە داڕێژەری سۆفت وێر لە کاتی دروستکردنی ئەم سۆفت وێرەدا (نەرمەواڵە)یەدا دایدەنێت تاوەکو کاتێک کە سیستەمی کۆمپیوتەر بە شێوەیەکی سروشتی کار دەکات ئەو توانایە دەبەخشێتە داڕێژەرەکە کە بەشێوەیەکی شاراوە بچێتە ناو سیستەمەکەدا. ئەم میکانیزمانە لە کاتی شەڕی زانیاریەکان لە توانایاندایە لە هەموو سیستەم و زانیارییە خەزنکراوەکان لە وڵاتانی دەرەکی بکۆڵێتەوە شی بکاتەوە. ئەمە گرنگترین بابەت و پلانە لە ستراتیژی سەربازی و سەرچاوەکەیشی بۆ دەستەبەرکردنی زانیاری گرنگە بۆ بەشی سیخوریدا.
تێکدانی چیپ یان (چیپسەکان):- هەر وەک سۆفت وێر (نەرمەاڵە) دەتوانێت کاری چاوەڕوانکراوی هەڵوەشانەوە و وێرانکردن ئەنجام بدات، دەتوانێت هەمان توانایی لەناو هارد دیسکیش دابنرێت.جیپسەکان خاوەنی ملیۆنها خولگەی گشتین کە داڕێژەری یاخود ئەو کەسەی کە دروستی دەکات، بە ئاسانی دەتوانێت گۆڕانکاری لە شێوەیان بکات و هەروەها لە توانایدا هەیە کاری نەخوازراو و چاوەڕوان نەکراویش ئەنجام بدات. ئەم جیپسانە لە دوای ماوەیەکی دیاریکراودا لە کار دەکەون و دوای گەیشتنی چەند فەرمانێک دەتەقێنەوە یاخود شەپۆلی ڕادیۆیی دەردەکەن کە دەبێتە هۆی دیاریکردنی وردی شوێنیاندا.
مایکرۆبەکان:- ئەمانە دەتوانن ببنە هۆکاری وێرانکاری زۆر خراپ و گەورە لە سیستەمەکاندا و بە پێچەوانەی ڤایرۆسەکان کار لە سەر هاودێر دەکەن نەوەک سۆفت وێرەکاندا.
بە لەبەرچاوگرتن و ڕەچاوی ئەوەی کە مایکرۆبی وا هەن کە نەوت دەخۆنەوە، ئێستا بیر لەوە دەکرێتەوە کە ئایا دەتوانرێت ئەم جۆرە مایکرۆبەکان پەروەردە بکرێت بۆ خواردنی سیلیسیم؟ ئەگەر ئەمە ببێتە ڕاستی و بێتەدی ئەوا پێشبینی دەکرێت بتوانرێت تەواوی خوڵگەکانی کۆمەڵگا وێران بکرێت.
شێواندنی ئەلیکترۆنی یان ئەلیکترۆنیکی:- سوودوەرگرتن لە کێشە و شێواندنی کۆمپیوتەر بۆ بەربەست دروستکردن لە بەر دەم پەیوەندییەکان و لە قۆناغی پێشکەوتووشدا، پێدانی زانیاری هەڵە و چەواشە و زۆرترو زیاد لە پێویست.
بۆمبە (EMP)یەکان و چەکەکانی (HERF): HERF شەپۆلی ڕادیۆیی بەهێزن کە دەتوانیت شەپۆلی ڕادیۆیی زۆر بەهێز، بۆ ئامانجی ئەلیکترۆنیدا ئاراستە بکات و (بتەقێنێت) و لە ناویان بەرێت ئاستی وێرانکاریش دەتوانێت ببێتە هۆی تێکچوونی فیزیکی یان سیستەمی هاردوێردا یاخود (مین)ێکی فرێم لە ناو بینا و یان تەواوی تۆڕێک لە ناو بینایەکدا هەبێت.
“پاڵس”ەکانی ئەلیکترۆ مەگنێتیک:- کە سەرچاوەیان دەتوانێت تەقینەوەی ناوەکی یاخود، جۆرەکانی دیکە بێت و دەکرێت بە ڕێگەی هێزی تایبەت کە دزەیان کردووە یان چونەتە نێو سنووری دوژمنەوە لە نزیک ناوەندەکانی ئەلیکترۆنیدا بتەقێنرێنەوە و ببنە هۆی وێرانکردن و تێکدانی بەشە ئەلیکترۆنیەکانی تەواوی کۆمپیەتەرەکان و سیستەمەکانی پەیوەندیکردن لە ناوچەکەدا بگرێتەوە.
“سوودەکانی شەڕی زانیاری لە بواری سەربازی”
ئامادەبوون (ئامادەگی):-
یەکەم، لە مەیدانی جەنگ.
دووەم، بەڕێوەبردنی یەکدەست و یەکپارچە لە مەیدانی جەنگ ی شەڕ (ئامادەبوون بۆ پێکدادانی زۆر توند لە مەیدانی شەڕدا، هێڕشکردن لە کاتی گونجاو، ئامادەسازی لە کاتی خۆیدا)
بەرگری:- ڕێگریکردن لە پچڕاندنی پەیوەندییەکانی کۆمپیوتەری لە مەیدانی جەنگدا.
جەنگکردن –بەرەنگاربوونەوە:- هەوڵدان بۆ پچڕاندنی پەیوەندییە کۆمپیوتەرییەکان لە بوارەکانی فەرماندەییکردن، چاودێریکردن، کۆکردنەوەی زانیاری و چاودێری و کۆنترۆڵکردن و دۆزینەوە و …هتد.
هیوادارم کە هاووڵاتیان و کاربەدەستان و ناوەندە سەربازی و ئیدارییەکان و بەرپرسان لە هەموو بوارەکان، هەوڵی خۆیان بخەنەگەڕ بۆ پر چەککردنی ڕۆڵەکانمان بە چەکی زانست و ڕۆشنبیری و پێزانینی تەواو بە زانستی سەردەم و جەنگی سەردەمیاننە و شێوازەکانیدا.
“پوختە”
شەڕی زانیاری بریتییە لە بەکارهێنانی ستراتیژی زانیاری بۆ کاریگەریدروستکردن لەسەر بیروڕای گشتی و تێکدانی کۆمەڵگاکان و بەدەستهێنانی سوودی سیاسی یان سەربازی- زۆرجار بەبێ توندوتیژی فیزیکی. لەسەر ئاستی جیهانی وڵاتانی زلهێز بۆ گەیشتن بە ئامانجە ستراتیژییەکان هێرشی ئەلیکترۆنی و پڕوپاگەندە و زانیاری هەڵە بەکاردەهێنن. لە هەرێمی کوردستان شەڕی زانیاری بە دابەشبوونی سیاسی و کاریگەریی ناوچەیی و خەبات بۆ ئۆتۆنۆمی لە قاڵب دەدرێت. سۆشیال میدیا و دیجیتاڵ میدیا بوونەتە ئامرازێکی سەرەکی لە بڵاوکردنەوەی هەردوو گێڕانەوەی ورد و درۆ. تێگەیشتن لەم شێوە ململانێیە بۆ چارەسەرکردنی هەڕەشەکانی سەر سەقامگیری و بەرەوپێشبردنی گوتاری گشتی ئاگادار لە کوردستان و دەرەوەی کوردستان زۆر پێویستە و هەروەها پێویستە لە هەموو ناوەندەکانی خوێندن و سەربازگە و خولەکاندا، شێوازە مۆدێرنەکانی شەڕ و جەنگە مەدەنی و سەربازییە سەردەمیەکاندا ببێتە بنەما و کۆڵەکەی سەرەکی. شێوازی جەنگ و شەڕ و خەبات لە شێوە کۆن و کلاسیکییکەوە گۆڕاوە و دەبێت خۆمان لەگەڵ شێوازە نوێیەکاندا ڕابێنن و بگۆنجێنین.
ئەم قۆناخە گرینگەی سیاسەت و بەدواداچوون بۆ داهاتوو و بەرژەوەندی، پێویستی بە پلانسازی وستراتژی ورد وتۆکمە و زانیاری سەردەم هەیە بۆ ئەوەی بتوانین لە نەبوونی تەکنۆلۆژی مۆدێرنی شەڕ وجیۆپۆلتیکی داخراوی کوردستاندا، هەوڵی وەدیهێنان و چەسپاندن بەرژەوەندییە نەتەوەییە ومافە مرۆییەکانمان بدەین.
