سیستەمی فیدراڵی؛ بریتیە لە فۆرمێک لە فۆرمەکانی حکومەت، کە تێدا دەسەڵاتەکان بە پێی ده‌ستوور رێکخراوە لە نێوان حکومەتی فیدڕاڵی (ناوەند) و هەرێمەکان، بە جۆرێک پەیوەند و دەسەڵاتەکان نێوان حکومەتی ناوەند و هەرێمەکان بەپێی بنەماکانی ده‌ستوور دابەشکراوە، بە جۆرێک ده‌ستووری فیدڕاڵی دەسەڵاتە هاوبەش و تایبەتەکانی نێوان حکومەتی فیدڕاڵی و هەڕێمە کان دیاریدەکات، هەروەها دەوڵەتی فیدڕالی لە ئاستی دەرەوەدا خاوەن کەسایەتی سەربەخۆی خۆیەتی، واتا لە ئاستی نێودەوڵەتی وەک دەوڵەتێکی سادە دەردەکەوێت و پراکتیزەی دەسەڵاتەکانی خۆی دەکات، بەڵام لە ئاستی ناوەخۆدا دەوڵەتی فیدڕالی دابەش دەبێت بەسەر چەند کیان و هەرێمی ده‌ستووری جیاوازدا، بەجۆرێک دەوڵەتی فیدڕاڵی بە بەشداری هەموو هەرێم و ویلایەتەکاندا هەوڵی بەدیهێنانی بەرژەوەندی گشتی وڵات دەدەن، هەروەها هەرێم و ویلایەتاکنیش هەوڵی پاراستنی بەرژەوەندی و دەسەڵاتە تایبەتەکانی خۆیان دەدەن وەک هەرسێ دەسەڵاتی یاسادانان، و دادوەری، و جێبەجێکردن.
بەگشتی سیستەمی فیدرالیزم، یاخود حکومەتی فیدڕالی لە ئاستی جیهان بەربڵاوە، لەسەر ئاستی جیهاندا بەشێکی وڵاتان بە پێی سیستەمی فیدڕالیزم بەرێوەدەچن، وەک ئێراق و ئیمارات، ویلایەتەیەکگرتوەکانی ئەمریکا و کەنەدا، سویسرا و ئەڵمانیا، بەرازیل و ئەرجەنتین، ئەسیوبیا و نەیجیریا، بەهارات و پاکستان.
“شێوازەکانی دروستبوونی دەوڵەتی فیدڕاڵی”
بەگشتی دەوڵەتی فیدرالی بەدوو شێواز درووست دەکرێت، کە ئەمانیش بریتین لە:-
- لە ڕێگای یەکخستن و بەیەکەوە لکاندنی چەند دەوڵەت و کیانی سیاسی سەربەخۆ، کە دەستبەرداری بەشێکی زۆری دەسەڵاتەکانی ناوخۆی و دەرەکی دەبن، بۆ حکومەتی ناوەند وەک سەروەری لە سیاسەتی دەرەوەدا، دواتر بە شێوەیەکی ئارەزومەندان یەک دەگرن، و دەوڵەتی فیدڕالی پێکدەهێنن، کە ئەمەش دەگەڕیتەوە بۆ سەر چەند فاکتەرێکی وەک بوونی بەرژەوەندی هاوبەش و نزیکی کولتوور و نەژادەوە.
- ئەم ڕێگایە جیاوازترە لە ڕێگای دووەم، ئەم رێگایەیان لە رێگای هەڵوەشاندنەوەی دەوڵەتێکی سادەدا درووست دەبێت، دابەش دەبێت بەسەر چەند هەرێم و ویلایەتێکی بچوک، ئەمەش دەگەرێتەوە بۆ چەند فاکتەرێکی وەک ناسەقامگیری سیاسی و ئابووری، کۆمەڵایەتی، نەگونجان لە ڕووی کولتووری و نەژادی و زمانەوە، نموونەی فیدڕاڵیەتی ئێراقدا.
“تایبەتمەندییەکانی دەوڵەتی فیدڕاڵی”
تایبەتمەندییەکانی دەوڵەتی فیدڕالی خۆی لە چەند خالێکدا دەدۆزێتەوە:-
- دابەشکردنی دەسەڵاتەکان لە نێوان حکومەتی فیدڕاڵی و ناوەند.
- دابەشکردنی دەسەڵاتەکان بەپێی ده‌ستوور، دەسەڵاتەکان لە ده‌ستوورێکدا، کۆکراونەتەوە، کە تێدا دەسەڵاتی تایبەت بەهەریکە لە حکومەتی فیدڕال و هەرێمەکان دیاریکراوە، وەک دەسەڵاتەکانی (بەرگری و سیاسەتی دەرەکی تایبەتە بە حکومەتی فیدڕالی)، دەسەڵاتەکانی وەک (پەروەردە و تەندروستی) تایبەتە بە حکومەتی هەرێمەکان.
- خۆبەڕیوەبەری (ئۆتۆنۆمی) حکومەتی هەرێمەکان پلەیەکەی خۆبەڕیوەبەریان هەیە، بۆ کاروباری ناوخۆی خۆیان، بەپێی ده‌ستوور.
- سیستەمی یاسایی دووانە:- لە سیستەمی فیدڕالیزمدا، جۆرێک لە سیستەمی یاسایی دووانە هەیە کە یاساکان لەلایەن حکومەتی فیدڕاڵی و هەرێمەکانەوە دەربچن، بە مەرجێک دژیەک نەبن لەگەڵ یەکتردا
- نوێنەرایەتی:- هەرێمەکان لە حکومەتی فیدڕالیدا نوێنەرایەتی دەکرێن، لە ڕێگای ژووری دووەمی ئەنجوومەنی یاسادانان، کە تێدا نوێنەرایەتی هەرێمەکان دەکرێت، وەک ئەنجوومەنی پیرانی ئەمریکا.
- پەیوەندی نێوان حکومەتی فیدڕالی و هەرێمەکان، کە هاوکاری و هەماهەنگی هەیە لە نێوان حکومەتی فیدڕاڵی و هەرێمەکان، بۆ ڕووبەڕووبونەوە و چارەسەرکردنی هەموو ئەو بەربەست و کێشانەی کاریگەری لەسەر هەموو وڵات درووست دەکەن.
- سەروەری لە نێوان حکومەتی فیدڕاڵی و هەرێمەکان هاوبەشە، کە هەریەکەیان نفوز و دەسەڵاتی تایبەت بە خۆیان هەیە.
- پرۆسەی هەمواکردنەوەی ده‌ستوور بەگشتی ده‌ستوور پرۆسەیەکی گرنگ و دیاریکراوە بۆ هەموارکردنەوە و دابەشکردنی دەسەڵاتەکان لە نێوان حکومەتی فیدڕالی و هەرێمەکان، دەبێت ده‌ستوور لە سیستەمە فیدڕاڵییەکان ده‌ستوورێکی ڕەق بێت.
“سیستەمی فیدڕالی لە ئێراقدا”
بەگشتی لەم بابەتەدا ئێمە باسمان لە شێوازەکانی بونیادنانی دەوڵەتی فیدڕالی کرد، کە بە دوو شێواز بوونیاد دەنرێت بێگومان سیستەمی فیدڕالی لە ئێراقدا، بە شێوازی دووەم بوونیادنراوە، رێگای دووەمیش بریتیە لە هەڵوەشاندنەوەی دەوڵەتێکی سادە و دابەشکردنی بەسەر چەند هەڕێم و کیانی سیاسی بچوک بچوکدا، کە ئەمەش چەند فاکتەرێکی هەبوو ببونە هۆی ناسەقامگیری سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئابووری. بە درێژای مێژووی دروستبوونی دەوڵەتی ئێراقی مۆدێرندا، پێکدادان و ناسەقامگیری سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتی و ئتنیکی و مەزهەبی لە نێوان پێکهاتەکانی ئێراقدا بەردەوام بوونی هەبووە ، بەتایبەتی لە نێوان پێکهاتەی کورد و عەرەبی سوونەدا، عەرەبی شیعە و سوونەدا، بەڵام دواجار لە دوای ساڵی ٢٠٠٣، و ڕووخانی رژێمی بەعس بریاردار بە هەڵوەشاندنەوەی دەوڵەتی سادەی ئێراق گۆرینی بۆ دەوڵەتێکی فیدڕالی یەکگرتوو، کە تێدا هەموو پێکهاتەکان بەشداربن لە بەڕێوەبردن و بونیادنانەوەی ئێراقێکی فیدڕال، سەرەڕای بە فیدڕاڵی بوونی ئێراقدا نەتواندراوە وەک پێوویست کێشە و گرفتەکانی ئێراق چارە سەربکرێن، بەشێکی زۆری کیشەکان وەک خۆیان ماونەتەوە، وەک کێشەی ئەنجوومەنی ئیتحادی و کێشەی بوونیادنانی هەرێمی نوێ و دابەشکردنی دەسەڵاتەکان، بەڵام لێرەدا ئێمە تیشک دەخەینە سەر کێشەی دابەشکردنی دەسەڵاتەکان و کێشەی دابەشکردنی سامان و دەرامەت لە ئێراقدا
“دەسەڵات و تایبەتمەندییەکانی حکومەتی فیدڕالی ئێراق بەپێی ماددەی ١١٠ ده‌ستوور”
- دەسەڵاتی وێنەکێشانی سیاسەتی دەرەکی و نوێنەرایەتی دیبلۆماسی و دانوستان سەبارەت بەگرێبەست و پەیمانامە و رێکەوتنامە نێودەوڵەتییەکان، سیاسەتی قەرز، و ڕەنگرێژکردنی سیاسەتی ئابووری و بازرگانی.
- رەنگرێژکردنی سیاسەتی ئاسایشی نیشتیمانی و جێبەجێکردن و مسۆگەرکردنی ئاسایشی سنووری ئێراق و پاراستنی.
- رەنگرێژکردنی سیاسەتی داریی، و گومرگ و دەرکردنی دراوی نیشتیمانی، جێبەجێکردنی سیاسەتی بازرگانی نێوان هەرێم و پارێزگاکان، دانانی میزانیەی گشتی وڵات، ڕەنگرێژکردنی سیاسەتی نەقدینە و بونیادانانی بانکی ناوەندی و بەڕێوەبردنی.
- یەکخستن و رێکخستنی بابەتەکانی پێوەر و پێوانە و کێشان.
- رێکخستنی بابەتاکنی ناسنامە و رەگەزنامە و ئیقامە و مافی پەنابەری سیاسی.
- رێخستنی سیاسەتی پەخش و پۆستە.
- دانانی پرۆژەی بودجەی گشتی.
- رەنگرێژکردنی سیاسەتی ئاو، کە لەدەرەوەی سنورەکان دێنە ناو خاکی ئێراق، زامنکردنی بری پێوویست لە ئاو بۆ ئێراق، و دابەشکردنی لە ناوەوەی ئێراق بە شێوەیەکی دادپەروەرانە.
- سەرژمێری گشتی دانیشتوانی ئێراق.
“دەسەڵاتی تایبەت بە هەرێمەکان بەپێی ماددەی ١١٤ ده‌ستوور”
- بەرێوەبردنی گومرگەکان بەهەماهەنگی لەگەڵ حکومەتی هەرێمەکان و پارێزگا رێکنەخراوەکان لە هەرێمێکدا، کە بە یاساێک رێکبخرێت
- رێکخستنی سەرچاوەکانی سەرەکی وزەی کارەبا و دابەشکردنی.
- رەنگرێژکردنی سیاسەتی ژینگەیی بۆ دەستەبەرکردنی پاراستنی ژینگە لە پیسبوون و پارێزگاریکردن لە پاک و خاوێنیەکەی بە هاوکاری لەگڵ هەرێم و پارێزگا رێکنەخراوەکان لە چوار جێوەی هەرێمێکدا.
- ڕەنگرێژکردنی سیاسەتەکانی پەرەپێدان و پلاندانانی گشتی.
- رەنگڕێژکردنی سیاسەتی تەندروستی گشتی بەهاوکاری لەگەڵ هەرێمەکان و پارێزگا رێکنەخراوەکان لە چوارچێوەی هەرێمێکدا.
- رەنگرێژکردنی سیاسەتی فێرکردن و پەروەردەی گشتی، بە ڕاوێژ لەگەڵ هەرێمەکان و پارێزگا رێکنەخراوەکان لە چوارچێوەی هەرێمێکدا.
- رەنگڕێژکردنی سیاسەتی سەرچاوە ئاوییەکانی ناوخۆ و رێکخستنی، کە دەستەبەری دابەشکردنێکی داد پەرەوەرانە بکات، و بەیاسا رێکخرابێت.
- لە ماددەی ١١٥، دەستووری ئێراقدا هاتووە هەر دەسەڵاتێک لە دەسەڵاتە ژمێردراوەکانی فیدڕاڵی نەهاتبێت، دەبێتە دەسەڵاتی هەرێمەکان و پارێزگا رێکنەخراوەکان لە چوارچێوەی هەرێمێکدا، هەروەها دەسەڵاتەکانی تر کە هاوبەشە لە نێوان حکومەتی فیدڕاڵی و هەرێمەکان، هەروەها لەکاتی بوونی هەر ناکۆکی و دژیەکێک لە نێوانیان، ئەوە دەگەرێنەوە بۆ سەر یاسایی هەرێم و پارێزگا رێکنەخراوەکان لە چوارچێوەی هەرێمێکدا.
- لە ماددەی ١١٧ دا هاتووەئەم ده‌ستوورە لە کاتی کارپێکردنیەوە دان دەنێت بەهەرێمی کوردستان و دەسەڵاتەکانی وەک هەرێمێکی فیدڕاڵی.
- لە ماددەی ١٢٠ داهاتووە دەبێت هەرێم ده‌ستوورێک بۆخۆی دابنێت، کە تێدا پەیەکەری دەسەڵات و رێوشوێنەکانی ئەم دەسەڵاتانەی هەرێمی تێدا دیاریکرابێت، کە پێچەوانەی ده‌ستوور نەبێت.
- هەروەها لە ماددەی ١٢١ هاتووە هەرێمەکان بۆیان هەیە، پەیڕەوی دەسەڵاتەکانی یاسادان و جێبەجێکردن و دادوەری بکەن، بە پێی ماددەکانی ده‌ستوور.
- هەر لە ماددەی١٢١ دەسەڵاتەکانی هەرێم بۆیان هەیە هەموورای یاساکانی فیدڕاڵی بکەنەوە لە ئەگەری ناکۆک بوون لەگەڵ یاساکانی هەرێم.
