“پێشه‌كی”
مێژووی ئیمپڕاتۆریەتی مەغۆل؛ کاتێک باسی ئیمپڕاتۆریەتییەکان دەهێنرێت پێویستە لەگەڵیدا باسی مەغۆلەکان بکرێت، کە لە چەند هۆزێکی کۆچەرییەوە توانیان ئیمپڕاتۆریەتییەکی بەهێز لە ڕۆژهەڵاتی ئاسیا دروست بکەن و فراوانخوازی بکەن و تا نزیکی ئەورووپا و باکووری ئەفریقا پێشڕەوی بکەن، لەگەڵ فراوانخوازییەکانیشیاندا بوونە هۆکارێک بۆ لە دەستچوونی کەلەپوور و مێژووی هەندێک وڵات. ئیمپراتۆریەتی مەغۆل (١٢٠٦-١٣٦٨) لەلایەن جەنگیزخاندامەزراوە، یەکەم خانی گەورە ١٠٢٦ -١٢٢٧ دامەزراوە، یەکەم خانی گەورە یان ‘حوکمڕانی هەموو گەلانی مەغۆل. جەنگیز بە یەکخستنی هۆزە کۆچەرییەکانی ناوچەکانی ئاسیا و دروستکردنی سوپایەکی کاریگەر و وێرانکەر لەگەڵ سوارەکانی خێرا و سووک و هەماهەنگییەکی بەرز، ئیمپراتۆریەتەکەی دروستکرد. لە کۆتاییدا ئیمپراتۆریەتەکە لە دەریای ڕەشەوە تا نیمچە دوورگەی کۆریا زاڵ بوو بەسەر ئاسیادا.
سوارچاکی شارەزا و تیرهەڵدەر، مەغۆلەکان سەلماندیان کە لە ئاسیای ناوەڕاست و ئەودیودا ڕێگرییان لێناکرێت، سوپاکانی لە ئێران، ڕوسیا، ئەوروپای ڕۆژهەڵات، چین و، زۆر شوێنی تر شکست پێهێنا. نەوەکانی جەنگیز هەریەکەیان فەرمانڕەوایی بەشێک لە ئیمپراتۆریەتەکەیان دەکرد -چوار خانات- کە بەهێزترینیان شانشینی یوانی مەغۆل بوو لە چین (١٢٧١-١٣٦٨)، کە لەلایەن کوبلای خانەوە دامەزرا (١٢٦٠-١٢٧٩). لە کۆتاییدا مەغۆلەکان بوونە بەشێک لەو کۆمەڵگا دانیشتووانەی کە بە ئاسانی زاڵ بوون و زۆربەیان لە شامانیزمی تەقلیدییەوە گۆڕا بۆ ئایینی بودایی یان ئیسلامی تبت. ئەمە نیشانەیەکی گشتی بوو بۆ ئەوەی مەغۆلەکان نەک هەر بەشێک لە ناسنامەی کولتووری خۆیان لەدەستدا بەڵکو لێهاتوویی سەربازی بەناوبانگیشیان لەدەستدا، چونکە چوار خاناتەکە هەموویان ملکەچی زیانبەخشی ناکۆکییە خانەدانییەکان و سوپای ڕکابەرەکانیان بوون. هەرچەندە مەغۆلەکان بەناوبانگ نەبوون بە دروستکردنی هیچ سەرسوڕهێنەرێکی تەلارسازیی بەردەوام یان دامەزراوەیەکی سیاسی، بەڵام بەشدارییەکی بەرچاویان لە کولتوری جیهانیدا کرد کە دواجار جیهانی ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوا لە ڕێگەی ڕێڕەوی بازرگانی فراوانکراو و باڵیۆزخانەی دیپلۆماسی و جوڵەی میسیۆنێر و گەشتیاران لە ئۆراسیاوە بۆ ڕۆژهەڵاتی دوور بەیەکەوە گرێدا،
“هۆزە كۆچه‌رییه‌كان”
مەغۆلەکان کۆچەری شوانکاری ناوچەی چەمی ئاسیا بوون کە مەڕ و بزن و ئەسپ و وشتر و یاکیان دەڕوات. ئەم هۆزانە بەپێی وەرزەکان دەجووڵان و لە ئۆردوگای کاتی چادرە بازنەییە هەستیارەکان یان یۆرت ( gers ) دەژیان. کەشوهەوای مەنگۆلیا زۆرجار سەختە و بە ڕەنگدانەوەی ئەمە، جلوبەرگەکان گەرم و بەهێز و پراکتیکی بوون. هەستکردن لە پشمی مەڕ و پەڕەکانی ئاژەڵ باوترین مادە بوو بۆ دروستکردنی جل و بەرگ کە بە شێوەیەکی سەرنجڕاکێش لەیەک دەچوو بۆ هەردوو ژن و پیاو : پێڵاوی بێ پاژنە، پانتۆڵی کیسەیی، جلێکی درێژی چاکەت ( deel ) کە لەگەڵ پشتێنێکی چەرمدا لەبەر دەکرا، و کڵاوێکی مەخرەجی کە گوێچکەیەکی لەسەر بوو، لە کاتێکدا جلی ژێرەوە لە پەتۆ یان ئاوریشم دروست دەکرا .خۆراکی مەغۆلەکان زیاتر لەسەر بنەمای شیرەمەنی بوو کە پەنیر، ماست، کەرە و شیری ووشککراوە (kurut) خواردنی سەرەکی بوون. خواردنەوەیەکی سووک کحولی، kumis ،لە شیری مار دروست دەکرا کە زۆرجار بە زیادەڕۆیی دەخورایەوە. بەهۆی ئەوەی کە مەڕەکان زۆر بەنرخ بوون وەک سەرچاوەیەکی بەردەوامی شیر و پشم و تەنانەت پیسایی بۆ سووتەمەنی، گۆشت بە شێوەیەکی گشتی لە ڕێگەی ڕاوکردنەوە بەدەست دەهێنرا و سەوزە و میوە کێوییەکان لە ڕێگەی خۆراکەوە کۆدەکرانەوە. بۆ کۆکردنەوەی گۆشت بۆ زستان و دابینکردنی گۆشت بۆ ئاهەنگە تایبەتەکان وەک لە کۆبوونەوە ناڕێکەکانی خێڵەکیدا، ڕاوکردنی تایبەت ڕێکخرا. لەم بۆنانەدا ستراتیژییەک کە بە nerge ناسراوە بەکارهێنرا کە سوارەکان ناوچەیەکی گەورەی چەمی زەوییان گرتەوە و بە هێواشی یارییەکەیان دەبرد – هەر شتێک لە مارمۆتەوە تا گورگ- بۆ ناوچەیەکی بچووکتر کە دەتوانرێت بە ئاسانی لەلایەن تیرهەڵدەرانی سوارەوە بکوژرێن. تەکنیک و ڕێکخستن و دیسیپلینی نێرگە خزمەتێکی باشی بە مەغۆلەکان دەکرد کاتێک دەچوونە شەڕ . زۆربەی ئەم تایبەتمەندیانەی ژیانی ڕۆژانەی سەدەی ناوەڕاست لە جیهانی مەغۆلەکاندا تا ئەمڕۆش لەلایەن کۆچەرییە چەقەڵەکانەوە لە سەرانسەری ئاسیا بەردەوامن.
هەرچەندە ژیانی کۆچەری بەگشتی پیاوانی ڕاوکردن و ژنانی چێشت لێنان دەبینی، بەڵام دابەشکردنی کار هەمیشە ئەوەندە ڕوون نەبووە و زۆرجار هەردوو ڕەگەز دەیانتوانی ئەرکەکانی ئەوی دیکە ئەنجام بدەن، لەوانە بەکارهێنانی کەوان و سواربوون. ژنان چاودێری ئاژەڵەکانیان دەکرد، کەمپیان دانا و کۆیان دەکردەوە، عەرەبانەکانی هۆزەکەیان لێدەخوڕی، چاودێری منداڵەکانیان دەکرد، خواردنیان ئامادە دەکرد و میوانەکانیان میوانداری دەکرد. ژنان لە زۆربەی کولتوورەکانی دیکەی هاوچەرخی ئاسیادا مافی زیاتریان هەبوو و هەم دەیانتوانی خاوەنی موڵک و ماڵی خۆیان بن و هەم بە میرات بگرن. تەنانەت چەند ژنێک لە جادووەکانی نێوان سەردەمی خانە گەورەکاندا وەکو ڕێجێنت حوکمڕانییان کردووە. بوارێکی دیکەی ژیانی مەغۆلەکان کە ژنان چالاکانە تێیدا بەشدار بوون ئایین بوو .
“بیروباوەڕی ئایینی”
ئایینی مەغۆلەکان هیچ دەقێکی پیرۆز و ڕێوڕەسمێکی تایبەتی نەبوو بەڵکو تێکەڵەیەک بوو لە ئەنیمیزم و باوباپیران پەرستی و شامانیزم. نموونەی توخمەکانی ئاگر و زەوی و ئاو، شوێنە جوگرافییە سەرنجڕاکێشەکانی وەک شاخ و دیاردە سروشتییەکانی وەک زریان بە خاوەن ڕۆح دادەنران. شامانەکان کە دەتوانن هەم ژن و هەم ژن بن، وا بیردەکرایەوە کە دەتوانن لە حاڵەتێکی ترانسدا پەیوەندی لەگەڵ ئەم ڕۆحانەدا بکەن و لە جیهانەکەیاندا گەشت بکەن، یارمەتیدەر بن بۆ دۆزینەوەی ڕۆحی ونبوو و ڕووداوە ئیلاهییەکانی داهاتوو. ئایینەکانی دیکە لە نێو مەغۆلەکاندا ئامادە بوون، بەتایبەتی مەسیحییەتی نێستۆری و لە سەدەی ١٤ەوە ئایینی بودایی تبت (لامایزم) بووە جێی بایەخ، ڕەنگە بەهۆی توخمە شامانییەکانییەوە. هەروەها ئیسلام لە خاناتەکانی ڕۆژئاوادا بە شێوەیەکی بەرفراوان وەرگیرا. بەڵام لە سەرووی هەمووشیانەوە باوەڕێکی بەربڵاو بە دوو خوداوەندی سەرەکی هەبوو: خوداوەندی زەوی یان دایک کە بە ئیتوگن (ئیتوگن) ناسراوە، کە نوێنەرایەتی منداڵبوون دەکات، و تێنگری (گۆک مۆنگکە تێنگەری)، “ئاسمانی شین” یان “بەهەشتی ئەبەدی”. ئەم خوداوەندەی دوایی وەک خوداوەندێکی پارێزەر سەیر دەکرا و شتێکی گرنگ ئەوەیە کە لەلایەن نوخبە خێڵەکییەکانەوە وا بیردەکرایەوە کە مافێکی خودایی بە گەلی مەغۆل داوە کە حوکمڕانی هەموو جیهان بکەن. جەنگیز خان و جێنشینەکانی ئەم بیرۆکەیەیان دەخستە پراکتیکێکی وێرانکەرەوە بە داگیرکردنی نزیکەی هەموو کیشوەری ئاسیا و دروستکردنی گەورەترین ئیمپراتۆریەت کە تا ئەو کاتە لە مێژوودا بینراوە.
“دامەزراندنی لەلایەن جەنگیزخانەوە”
ئەو کاتە هۆزە کۆچەرییە مەغۆلییەکان، بە ژیانێکی سەخت ڕاهاتوون، لە سرووشتدا زۆر جووڵاو بوون و لە منداڵییەوە ڕاهێنراون بۆ سواربوونی ئەسپ و تەقەکردن لە کەوان. ئەم سیفەتانە وایان لێدەکات ببنە جەنگاوەرێکی نایاب کە بتوانن بەرگەی هەڵمەتە درێژخایەن و ئاڵۆزەکان بگرن و لە ماوەیەکی کورتدا بڕێکی زۆر خاک بگرن و تەنها بە کەمترین پێداویستی ڕەها بژین. تەنانەت ڕۆڵی ژنان و کارەکانیان لە کەمپسازی و گواستنەوە یارمەتی سوپای مەغۆلەکانی دا، چونکە پشتگیری لۆجستیکی گرنگیان بۆ جەنگاوەرانی هاوسەرەکانیان دابین دەکرد. ڕەنگە جەنگیزخان یەکەم سەرکردەی مەغۆل بووبێت کە درکی بەوە کردبێت کە ئەگەر تەنها هۆز و خێڵە جیاوازەکان بتوانن یەکبگرن، مەغۆلەکان دەتوانن زاڵ بن بەسەر جیهاندا. جەنگیس، لەدایکبووی تیموجین ج. ١١٦٢، بەسەر منداڵییەکی سەختی وازهێنان و هەژاریدا زاڵ بوو و خۆی وەک فەرماندەیەکی سەربازی بەتوانا بۆ تۆغریل، سەرۆکی هۆزی کیرایت جێگیر کرد. ژیان و سەردەمی جەنگیز لە کتێبی مێژووی نهێنی مەغۆلەکاندا گێڕدراوەتەوە ، کە مێژوویەکی سەدەی ١٣یە و باشترین سەرچاوەی سەرەتایی ئێمەیە بۆ ئیمپراتۆریەتی سەرەتایی. لە ماوەی نزیکەی ١٠ ساڵدا لە ساڵی ١١٩٥ تا ١٢٠٥، جەنگیز لە مافی خۆیدا بوو بە سەرکردە و هێواش هێواش دۆمەینەکەی فراوانتر کرد لە ڕێگەی تێکەڵەیەکی بێبەزەییانەی دیپلۆماسی و شەڕ و تیرۆرەوە – بۆ زۆرێک لە جەنگاوەرەکان زۆرجار ئەوە حاڵەتێک بوو کە پەیوەندی بە سەرکردە گەنجەکەوە بکەن یان لە سێدارە بدرێت. هۆزەکانی وەک تارتارەکان (ناوێک کە ڕۆژئاواییەکانی سەدەی ناوەڕاست بە هەڵە بۆ خودی مەغۆلەکان بەکاریان هێناوە)، کێریدەکان، نەیمانەکان و مێرکیدەکان خرانە ڕیزەوە. لە کۆتاییدا لە ساڵی ١٢٠٦ لە کۆبوونەوەیەکی گەورەی هەموو سەرکردەکانی هۆزەکاندا (a kurultai )، جەنگیز خان (بە ناوی چینگیس خان) بە فەرمی وەک خانی گەورە یان ‘حوکمڕانی گشتگیر’ی مەغۆلەکان ناسێندرا.
“ئۆگێدی خان هێرش دەکاتە سەر ئەوروپا”
جەنگیز بڕیاری دابوو کە ئیمپراتۆریەتەکەی بەسەر چوار کوڕەکەیدا دابەش بکرێت کە بریتین لە جۆچی، چاگاتای (چاغدای)، تۆلوی (تولوی) و ئۆگێدێی (ئۆگۆدێی) و هەریەکەیان حوکمڕانی خاناتێک دەکەن (هەرچەندە جۆچی پێش باوکی لە ساڵی ١٢٢٧دا کۆچی دوایی دەکات). ئۆگێدی بوو بە خانی گەورەی نوێ (ڕ. ١٢٢٩-١٢٤١) و بەم شێوەیە فەرمانڕەوای هەموو مەغۆلەکان بوو. ئیمپراتۆریەتی یەکگرتوو تا ساڵی ١٢٦٠ی زایینی بەردەوام بوو کاتێک چوار خاناتەکە بە تەواوی سەربەخۆ بوون (بڕوانە خوارەوە). ئۆگێدەی خان زیاتر ئامێری دەوڵەتی مەغۆلی چەسپاند بە دانانی ئەندامانی پاسەوانی ئیمپراتۆری و وەزیرەکان وەک پارێزگاری ناوچەیی( daruqachi )، ئەنجامدانی سەرژمێری و سەپاندنی سیستەمێکی باجی دروست “بە پێچەوانەی تەنها دەستبەسەرداگرتنی موڵک و ماڵی”. لە ساڵی ١٢٣٥ پایتەختێک هەڵبژێردرا بە ناوی قەرەکۆروم “قەرەقورم” لە مەنگۆلیا. تۆڕی یام فراوانتر کرا، بیرەکان بە درێژایی ڕێگا بازرگانییەکان پارێزراو بوون و بازرگانانی گەشتیاریش پاراستنی سەربازییان پێدرا
“فراوانخوازی بۆ باکووری چین و فارس”
سەرکردەکانی هۆزە مەغۆلەکان بە شێوەیەی خێل و هۆزەکانی مەغۆل بەرەو ئەم ناوچانە فروانخوازیان ئەنجام دا و دەستیان بەسەر داگرت، دواتر پێگەی دەسەڵاتی خۆیان پاراست و دوای ئەوەش دەستیان بە دابەشکردنی غەنیمەتەکانی جەنگ لە نێوان شوێنکەوتە دڵسۆزەکانیان و جەنگیز جیاوازی نەبوو. سوپای مەغۆلەکان لە دەوری ۱۰ هەزار پیاوی ناوەکی جێگیر بوو، کە پاسەوانی تایبەتی خان بوو، کەسیکتێن. هەروەها ئەندامانی ئەم نوخبەیە پۆستی سەرەکی کارگێڕییان لە سەرانسەری ئیمپراتۆریەتەکەدا هەبووە. سەربازی زیاتر لە ڕێگەی وەرگرتنی هۆز و بەشەکانی مەغۆل لە هاوپەیمانان و خاکە داگیرکراوەکانەوە بەدەست هات. چەکی سەرەکی هێرشبەری سوارە سووکەکان بوو کە سوارەکانی شارەزا بوون لە تەقاندنی کەوانە بەهێزەکەی پێکهاتەی مەغۆل. ئەسپە مەغۆلەکان سەرمایەیەکی دیکە بوون هەم بەهۆی بەهێزی و هەم بەهۆی توانای توانایانەوە، هەم بەهۆی ژمارە تەواوەکانیانەوە، ڕێگەی بە سوارەکان دەدا تا ق۱٦ سواربوونی یەدەگ کە بەو مانایە بوو کە سوپایەک دەتوانێت مەودای گەورە بە خێرایییەکی زۆرەوە ببڕێت.
یەکەم ئامانجی جەنگیز دوای بوون بە خان گەورە دەوڵەتی جین بوو (بە ناوی شانشینی یورچن جین , ۱۱۱٥-غ۱۲۳٤) لە باکووری چین. خێرایی سوارەکانی مەغۆل و تاکتیکی تیرۆر لە کاتی مامەڵەکردن لەگەڵ شارە دەستبەسەرداگیراوەکاندا سوودی لێ وەرگرت و دەوڵەتی جین کە لە ناوخۆدا شکاوە، ناچار بوو بەرەو باشوور پاشەکشە بکات. ئامانجێکی هاوکات دەوڵەتی تانگوت بوو لە شی شیا بە ناوی Hsi-Hsia، ۱۰۳٨-۱۲۲۷)، هەروەها لە باکووری چین و بە هەمان شێوە بێتوانا بوو لە وەستاندنی پێشکەوتنی بێوچانی جەنگیز لە سەرانسەری ڕۆژهەڵاتی ئاسیا. ئامانجی سێیەم لەم قۆناغەدا چینی شانشینی سۆنگ بوو (بە ناوی سونگ، ٩٦٠ – ١٢٧٩). سۆنگ لە دراوسێکانی دەوڵەمەندتر و بەهێزتر بوو، خۆڕاگرتر بوو، سەرەڕای ئەوەی جەنگیز زۆرێک لە شارەکانیان دوورخستەوە، بەڵام کاتەکەیان دەهات. تا ساڵی ١٢١٩ تەنانەت کۆریای باکووریش هێرشی کرایە سەر، کاتێک جەنگیز بەدوای ئەو هۆزە کێشەدارانەی خیتانیدا دەگەڕان کە لەوێ هەڵهاتبوون. بەڕواڵەت بەنیازی بەدەستهێنانی نازناوی خۆی وەک ‘حوکمڕانی گشتگیر’، ئێستا جەنگیز سەرنجی خۆی خستە سەر ڕۆژئاوای ئاسیا. لە ساڵی ١٢١٨ەوە هێرش کرایە سەر ئیمپراتۆریەتی خورازمی فارس. سوپای مەغۆل کە ١٠٠ هەزار کەسی تێدابوو، هەموو ئەوانەی هاتبوونیان لابرد و شارە دیارەکانی وەک بوخارا و سەمەرقەندیان گرت. لە ساڵی ١٢٢١ مەغۆلەکان کەوتنە باکووری ئەفغانستان، لە ساڵی ١٢٢٣ سوپای ڕووسیا لە کالکا شکستی هێنا و دواتر دەریای خەزەر بە تەواوی گەمارۆدرا لەگەڵ گەڕانەوەی سوپاکە بۆ ماڵەوە. موسڵمانانی ناوچەکە ئێستا نازناوێکی نوێیان بۆ جەنگیز هەبوو، ئەویش ‘نەفرەت لێکراو’ بوو. سیتەکان تا بناغەکانیان لەناوچوون، خەڵکی مەدەنی کۆمەڵکوژ کرابوون و تەنانەت سیستەمی ئاودێرییش تێکچووبوو. جیهانی ئاسیا لە ماوەی کەمتر لە دوو دەیەدا پێچەوانە بووبووەوە. جەنگیز خان لە ١٨ی ئابی ١٢٢٧ بەهۆی نەخۆشییەکی نەناسراوەوە کۆچی دوایی کرد، بەڵام جێنشینەکانی دڵنیابوون لەوەی کە نەزمی جیهانی نوێی مەغۆلەکان زۆر لە دروستکەرەکەی دەخایەنێت.
“ئەنجام”
مەغۆلەکان بە سادەترین چەک شەڕیان دەکرد کە تیر و شمشێر و ڕم بوو، بەڵام کاتێک داگیرکاریان دەکرد لە شوێنە پێشکەوتووەکان هەوڵی شارەزابوونیان دەدا لە بەهرەی چەک سازانانی ئەو وڵاتانە بۆ نموونە کاتێک چینیان داگیرکرد تفەنگیان خستە نێو سوپاوە، مەنجەنیق و چەکی پێشکەوتووتریان خستە سوپاوە و وازیان لە تیر و شمشێر هێنا. ئەم پێشکەوتنەش بەڕای خۆم هۆکاری شکستی ئیمپڕاتۆریەتی مەغۆل بوو چونکە دوای مردنی جەنگیزخان و کوڕ و نەوەکانی دەسەڵاتدارانی دواتر تێکەڵ بە شارستانیەت بوون و وازیان لە نەریتە کۆنەکان هێنا و زۆربەیان بوونە زانای ئایینی بەتایبەتی تەیموور لەنگ پەروەردە ببوو لە حوجرەی مزگەوتدا و قورئانی لەبەربوو.
سه‌رچاوه‌كان؛
1-دەولەتی مەغۆل و تەتار /د.محمد صلابی/ و.ئەبوبەکر ڕەسول
2_ the history manghol conquetsts/ j.j. saunders
3_https://www.worldhistory.org/Mongol_Empire/#:~:text=The%20Mongol%20Empire%20(1206%2D1368,light%2C%20and%20highly%20coordinated%20cavalry
