ئه‌م كتێبه له‌لايه‌ن خه‌ليل ئيناڵچيكه[1]وه به زمانى ئينگليزى نووسراوه و له‌ساڵى (1973)دا به زمانى ئينگليزى چاپ وبڵاوكراوه‌ته‌وه، پاش چه‌ند ساڵێك له‌لايه‌ن “محه‌مه‌د ئه‌رنائوت[2]” وه‌رگێڕدراوه‌ته سه‌ر زمانى عه‌ره‌بى، له‌ساڵى (2002) له به‌يروت چاپكراوه، كتێبه‌كه له ده‌روازه‌يه‌ك و چوار به‌شى سه‌ره‌كى پێكهاتووه، له‌گه‌ڵ پاشكۆيه‌ك و چه‌ندين وێنه‌ى پۆرترێتى سه‌رده‌م وكه‌سايه‌تييه جياوازه‌كانى كه‌له‌م كتێبه‌دا ناويان هاتووه. ئه‌م كتێبه يه‌كێكه له ناسراوترين كتێب و توێژينه‌وه‌كانى “خه‌ليل ئيناڵچيك” و بۆ چه‌ندين زمانى زيندووى دنيا وه‌رگێڕدراوه و، له‌ڕووى ناوه‌رۆك و زانيارييه‌كانى ناوييه‌وه سه‌باره‌ت به ده‌وڵه‌تى عوسمانى بايه‌خێكى زۆرى زانستى هه‌يه و له ناوه‌نده ئه‌كاديمييه‌كاندا سوودى زۆرى لێوه‌رگيراوه، بۆ ئاشناكردنى خوێنه‌ر وخوێندكارانى به‌شه‌كانى مێژوو له زانكۆكانى كوردستان به پێويستمان زانى خوێندنه‌وه‌يه‌ك بۆ ئه‌م كتێبه پڕ بايه‌خه بكه‌ين.
له دەروازەى ئه‌م كتێبه‌دا؛ باسى قۆناغەكانی مێژووی عوسمانی ده‌كات و ده‌نووسێت: “لەسەدەی چواردەیەم كاتێك، كە دەوڵەتی عوسمانی دامەزرا، تەنها میرنشینێكی بچوك بوو لەنێو سنووری جیهانی ئیسلامیدا، كە پشتی بەبیری غەزوو(جیهادكردن) دژی مەسیحییە كافرەكان بەستبوو، ئەم دەوڵەتە سنوورییە بچوك بوو، ورد و ردە گەورە بوو، توانی دەست بگرێت بەسەر زەوییەكانی دەوڵەتی بیزەنتە لە ئەنادۆڵ و بەڵقان، ئەوەبوو لەساڵی 1517ز دا نێوچە عەرەبییەكانیشی خستە ژێر ڕكێفی خۆی و بووبە بەهێزترین دەوڵەت لەجیهانی ئیسلامیدا”. لەسەردەمی سوڵتان سلێمانی یەكەم (1520-1566ز) دەوڵەتی عوسمانی بووە هێزێكی جیهانى، ئه‌ويش بەهۆی ئەو سەركەوتنە یەك بەدوای یەكە فراوانانەی، كەلە ئەوروپاى نێوەڕاستەوە بۆ زەریای هیندی درێژدەبوەوە، تەنیا لەسەدەی هەڤدەهەم دا نەبێت جەنگە درێژخایەنەكانی وەستاند، ئەوەش لەبەرژەوەندی ئەورپادابوو. بەوشێوەیە تاوه‌كوو هێزی عوسمانی بەشێوەیەكی زۆرخێرا كەم بووەوە دوای ئەوەی وای لێهات بڕوا بە سەركەوتنی ئەوروپی لەسەدەی هەژدەیەمدا بهێنێت، دەوڵەتی عوسمانی لەڕووی سیاسيی و ئابووریەوە مل كەچی ئەوروپا بوو. ئەوەی كە بووە هۆی مانەوەیەكی درێژخایەنی ئەم دەوڵەتەو، گریمانەكانی ڕووخاندنی، گۆڕدرا بۆكێشەیەك
لەسیاسەتی ئەورووپی یان ناودەبرێت بە(كێشەی ڕۆژهەڵات). بەوشێوەیە ژیانی سیاسيی عوسمانی بەردەوام بوو لە ژێركاریگەری ئەوروپی تاوه‌كوو ساڵی 1920.
لەگەڵ گۆڕانی بارودۆخ بەدرێژایی قۆناغەجۆرا و جۆرەكان هەیكەل و دام و دەزگاكانی ئەم دەوڵەتە دەگۆڕان. ئەو گۆڕانانە، كەڕوویدەدا لەهەیكەلی نێوخۆیی و لەپێشكەوتنی سیاسيی دەردەكەوێت، كە چۆن ئەم میرنشینە سنووريیە لەكۆتاییەكانی سەدەی شانزەدا بووبە دەوڵەتێك لەسەر شێوازی كلاسيكيى دەوڵەتە كلاسیكییەكانی ڕۆژهەڵاتی نزیك، بەتایبەتی وەك دەوڵەتی ساسانی و دەوڵەتی عەباسی. بەوشێوەیە دەوڵەتی عوسمانی لە كۆتايى سەدەی شانزەیەمدا بووە دەوڵەتێكی تەقلیدی لەبەڕێوەبردن و سیاسەتی دارایی، سیستەمی كشتوكاڵی و سەربازیی، بووە نموونەیەكی بەرزی دەوڵەتی پێشكەوتوو لەڕۆژهەڵاتی نزم، بەڵام سەركەوتنی سەربازی و ئابووری لەسەردەمی ڕووخانیدا، بووە هۆی دروستبوونى هۆشیاری لەلای عوسمانیيەكان خۆیان، لەبەرئەوەی كولتوورى دەوڵەتی ڕۆژهەڵاتی نزم لەكاتی ژیانیدا نەیدەتوانی خۆی بگونجێنێت لەگەڵ سەردەمە نوێیەكەدا. هەتاوه‌كوو ئەم ساتەش مێژووی عوسمانی تەنها وەك گێڕانەوەیەك و بوونی ناڕوونی لەسەردەمی دامەزراوەیی ئیمپراتۆریەتە دێرینەكان، ئەگەر گۆڕینی مێژوو بۆ هەوڵدانی دەوڵەتێك لە دەوڵەتەكانی ڕۆژهەڵاتی نزیك بۆگونجان لەگەڵ پێشهاتە ئابووری وسیاسی وڕۆشنبیری یەكانی ئەورپا بووبێت، توركەكان بەهیچ شێوەیەك ئەم جۆرە چەمكەیان نەبوو بۆ دەوڵەت لەدوای ساڵی 1924 شۆڕشێكی ڕیشەی بوو كە توركیا بەخۆیەوە بینی. بەم شێوەیە دەیەی كۆتایی سەدەی شانزە، هێڵێكی جیاكەرەوەیە، كە مێژووی عوسمانی دەكات بەدووبەشەوە، كەبەشی یەكەمی ئەم كتێبە لەخۆی دەگرێت، كاتێ ڕوونی دەكاتەوە، كە چۆن دەوڵەتی عوسمانی هەستا بەلابردنی دامەزراوەكانی دەوڵەتانی ڕۆژهەڵاتی نزیك و پاشانیش چۆنێتی ڕووخاندنی دامەزراوەكانی ئەم دەوڵەتە لەبەردەم ئەورووپای نوێدا.
“بەشی یەكەم؛ به ناونيشانى (دەروازەیەك بۆ مێژووی عوسمانى (1300-1600)
له‌م به‌شه‌دا باسى بنچینەی دەوڵەتی عوسمانی ده‌كات. نووسيويه‌تى؛ لەسەرەتای سەدەی چواردەیەمدا، قەیرانێكی نێوخۆی تووند ئیمپراتۆریەتە گەورەكانی، كە لە ڕووباری جیحون(اكسوس)وە بۆ دانوب درێژدەبنەوە گرتەوە، وەك دەوڵەتی ئێلخانی لە ئێران، هۆزی زەهەبیەت لە ئەورووپای ڕۆژهەڵات و ئیپمراتۆریەتی بیزەنتی لە بڵقان و ڕۆژئاوای ئەنادۆڵ. هەر لەهەمان سەدەدا بوو، كەنەوەكانی عوسمان، كە یەكێك بوون لە جەنگاوەرانی سنووری و دامەزرێنەری بنەماڵەی عوسمانی توانیان ئیمپراتۆریەتێك دابمەزرێنن (كە لەدانوبەوە بۆفورات درێژدەبوەوە)، چاكەی ئەوەش بۆسوڵتان بایەزید (1389-1402ز)، كە بەنازناوی (یڵدرم) واتە (هەورەتریشقە)ناسراوە دەگەڕێتەوە، كە لەجەنگی (نیقۆبۆلیس) لە ساڵی 1396 دا توانی سوپای سەلیبييه‌كان تارومار بكات، كە لەسوارەكان پێكهاتبوو، كە ئەورووپا ئەوكات شانازی پێوە دەكرد، بەرەنگاری دەسەڵاتی مەمالیك بووە، لەوكاتەدا بەهێزترین دەوڵەتی ئیسلام بوو، هەندێك شاری لەسەر ڕووباری فورات گرت. ئەوەبوو لەكۆتایدا ڕووبەڕووی تەیموری گەورەی دەسەڵاتداری نوێی ئاسیایی ناوەڕاست و ئێران بوەوە”.
لە قۆناغی یەكەمی مێژووی عوسمانیدا پرسیارێكی تر دەكرێت:- چۆن میرنشینی بچووكی سنووری عوسمان غازی گەورەبوو، بەهۆی بیرۆكەی جیهاد دژی بیزەنتەی مەسيحى گۆڕا بە ئیمپراتۆریەتێكی بەهێزی فراوان بەوشێوەیە؟ لێرەدا تێۆریەكە دەبێژێ: دانیشتوانی ڕۆم لەحەوزی مەڕمەڕە باوەڕیان بە ئیسلام هێناو چوونە نێو موسوڵمانان، بەڵام مێژوونوسانی هاوچەرخ، ئەوانەی سەرچاوە مێژووییە ڕۆژهەڵاتیەكانن، پێیانوایە ئەم تێۆریە پشتی بە گریمانە بەستووە وهیچ بنەمایەكی نییە، ئەم مێژوونوسانە لەو باوەڕەدان، كە لە ڕەگ و ڕیشەی گۆڕانكارییە سیاسيی و ڕۆشنبیريی و دیمۆگرافییەكانی دەوڵەتی عوسمانی لە ئەنادۆڵ لەسەدەی سیانزە و چواردە نەكۆڵراوەتەوە. قۆناغی یەكەمی ئەو گۆڕانكارییانە پەیوەستە بە هێرشە كاولكاریيەكانی ڕۆژهەڵاتی ئیسلامی لەنیوەی سێیەمی سەدەی سیانزەیەم. دوای سەركەوتنی مەغۆلەكان لەجەنگی (كۆسەداغ)دا لەساڵی 1243ز، سەڵتەنەتی سەلجوقیەكان لەئەنادۆڵدا گۆڕا بۆ دەوڵەتێكی پاشكۆی ئێلخانییەكان لە ئێران. یەكێك لە دەرەنجامە ڕاستەوخۆكانی جەنگەكانی مەغۆل كۆچی توركمان بوو، ئەو هۆزانەی، كە كۆچەری توركی بەهێزبوون، بەئاڕاستەی ڕۆژئاوا. هەندێكیان نیشتەجی بوون و هەندێكیشیان گەڕانەوە بۆ شوێنی بنچینەیی خۆیان لە ئاسیای ناوەڕاست، لەئێران و ڕۆژهەڵاتی ئەنادۆڵ پاشان كۆچیان كرد بەرەوڕۆژئاوا، پاشان لە نێوچە شاخاوییەكانی ڕۆژئاوایی ئەنادۆڵ بەدرێژایی سنوورەكانی نێوان سەلجوقییەكان و بیزەنتە نیشتەجێ بوون. لەساڵی 1271ز ڕاپەڕینێك دژی مەغۆلە بت پەرستەكان لەم نێوچەیەدا هەڵگیرسا، بەڵام شكستی هێنا، هەرچەندە یارمەتی هێزەكانی مەمالیك بۆ ڕزگاركردنیان هات بۆ ئەنادۆڵ.
ئەنجامی دەست بەسەراگرتنی تووندی مەغۆلەكان لەم ناوچەیەدا زیاتربوو لەپێشتر، دواتر بۆ پاراستنی هێزی سەربازی هەمیشەییان لەوێ دامەزراند. سەرەڕای ئەوەش كۆمەڵێك ڕاپەڕینی نوێ لە نیوەی دووەمی سەدەی سیانزەدا سەری هەڵدا، بەڵام هەمووجارێك كۆتایی دەهات و مەغۆلەكانیش تۆڵەیان دەكرەوە، بەم شێوە نێوچە سنووريیەكان بووبووە پەناگەی هێزەكان و كەسایەتییە سیاسییە ڕاكردووەكان لە ستەمی مەغۆلەكان، لەوێ زۆرێك لە نەوەی شارولادێكان كۆبووبوونەوە، بەدوای ژیانێكی نوێ و ئایندەیەكی باشتردا دەگەڕان، دوای ئەوەی ئەو هەموو ڕێگەیان بڕیبوو، ئەمانە هەمووی بوونە مایەی زۆربوونی ژمارەی دانیشتوان لەنێوچە سنووریيەكاندا، كە لە دەشتایییە بە پیتەكانی ئەودیو سنوور لەگەڵ بیزەنتەدا نیشتەجێ بوون و ئەم گرووپە كۆچەرانە گیانی جەنگ و جیهادیان دژی بیزەنتە هەبوو، بەوەشێوەیە جەنگاوەرە ڕەگەز جیاوازەكان لە دەوری سەركردەكانی جەنگی كۆبوونەوە، جەنگەكان لەزەوییەكانی بیزەنتەدا زۆر بوو. لە نێوان ساڵانی (1260-1320) سەركردە جەنگاوەرەكانی توركمان توانیان چەندین میرنشینی توركی لە ڕۆژئاوایی ئەنادۆڵ لەو زەویانەی، كە لەدەوڵەتی بیزەنتەیان دابڕیبوو دروستبكەن، هەروەك مێژوونوسی بیزەنتی هاوچەرخی ڕووداوەكان (باخیمیرس)تۆماری كردووە:- بنەماڵەی (بابیلۆغ)ی دەسەڵاتدار، لە ساڵی 1261 قوستەنتینیەیان گێڕایەوە، فرە مژۆڵی ڕووداوەكانی بەڵقان بوون و بەڕادەیەك سنوورەكانی ئاسیایان فەرامۆش كرد بوو، ئەمەش ڕێگەی لەبەردەم توركمانەكاندا كردەوە بۆ داگیركردنی نێوچەكە و ناوچەكانی دەوروبەری سنوور.
لە كۆتایی دەیەی سەدەی سیانزەیەمدا هاتنە ناوەوەی توركمان بۆ ڕۆژئاوای ئەنادۆڵ گۆڕا بۆ جەنگێكی سەراپاگیر، لەناو هەموو ئەو ئەمیرانەدا (غازی عوسمان) دەستی بەسەر ئەوپەڕی ناوچەكانی باكوردا گرت، كە نزیك بوون لە دەوڵەتی بیزەنتی و بەڵقان، ئیمپراتۆر (مەبەست ئیمپراتۆری بیزەنتەیە-و-) سوپایەكی بەكرێگیراو، كە پێكهاتبوو لەسێ هەزار سەربازی بۆ ڕووبەڕووبونەوەی نارد، بەڵام “عوسمان” لە كەمینێكدا لە نزیك (بافیون) لە ساڵی 1301ز دا شكاندی، ئەم سەركەتنە عوسمانی كرد بە كەسایەتيیەكی بەناوبانگ و ناسراو، تەنانەت ژێدەرە عوسمانی و بیزەتنتیە هاوچەرخەكان، ئاماژە بەوە دەكەن هەموو جەنگاوەرەكانی ناوچەكانی ئەنادۆڵ لەژێر ئاڵایدا كۆبووبوونەوە، هەروەها ئەمە لە میرنشینە سنوورییەكانی تریشدا ڕوویدا و بەمەش ناوی سەركردەكانیان نێوبانگیان بەناوی (عوسمانیەكان)ەوە دەركرد و ناسران، ئەم شێوازی هێرشە لەناكاو و دواتریش نیشتەجێ بوونیان بوونە مایەی ڕاكێشانی شەپۆلی ڕەگەزە جیاوازەكان بۆ نێوەندی ئەنادۆڵ، بەڵام دوای سەركەوتنەكانی ساڵی 1301ز میرنشینی عوسمانیيەكان بە تەواوی چەسپا. جەنگ یان جیهادی نموونەیی هۆكارێكی گرنگ بوو لەدامەزراندنی دەوڵەتی عوسمانی وگەشەسەندنیدا. كۆمەڵگای میرنشینە سنووریيەكان لەگەڵ نمونەی شارستانییەتی تایبەتدا گونجاوبوو، پارراو بوو، بە نموونەی جیهادى بەردەوام و فراوانبوونی (دارولئسلام) هەتا هەموو جیهان دەگرێتەوە. جەنگی بەردەوام ئەركێكی ئایینی دەنواند، كەپاڵ بە باوەڕدارانەوە دەنێت، كە گیانبازی و قوربانی بدەن. لە كۆمەڵگە سنووریيەكاندا هەموو بەهایەكی كۆمەڵایەتيی هاوتابوو لەگەڵ نموونەی بەرزی جیهاد. لەناو زەوییە سنووريیەكاندا ئەو كولتوورە ناوچەییانەی، كە بڵاوبوو لە بێ ئايینی و ڕێبازە سۆفیيەكان و ئەدەبی گێڕانەوە و یاساكانی داب و نەریتی شوێنیان بە شارستانیەتی پێشكەوتی ناوچە ناوخۆییەكانی، كە ڕووپۆشكرابوو بە ڕێبازە ئایينییە پشت پێبەستراوەكان و زانستی كەلامی خوێندن و ئەدەبی نووسراوی كۆشك، كە بە زمانێكی ئەدەبی جوان و ڕەوان دادەنرێت و ئەحكامەكانی شەریعەت شوێنی گیرایەوە. لەمیرنشینەكانی ئەنادۆڵدا بۆ یەكەمینجار زمانی توركی بووبە زمانی كارگێڕی و ئەدەب، لەلایەكی تریشەوە كۆمەڵگە سنوورییەكان بە لێبوردەیی و بیروباوەڕی ئايینی ناودەبرێن.
لەبەر بووونی خاكێكی سنووری هاوبەشی سنووری هێزەكانی بیزەنتی (ئەكریتای) پەیوەندیيەكی پتەویان بە جەنگاوەرە موسوڵمانەكانەوە هەبوو…(مخاییل غازی)،كە یەكێك بوو لە فەرماندە سەربازیيەكانی بیزەنتیيەكانی ناوچەسنووریەكان باوەڕی بەئیسلام هێناو هاوكاری عوسمانیەكانی كرد، ئەمە نموونەیەكی ئاشكرایە لەپڕۆسەی توانەوە لەو كۆمەڵگە نوێیەدا. ئامانج لە جیهاد كردن وێرانكردنی ماڵی كوفر یاخود (دارالحرب) نەبوو، بەڵكوو ملكەچ كردنیان بوو بۆ عوسمانیيەكان. بەو شێوەیە عوسمانيیەكان ئیمپراتۆریەتێكیان دامەزراند هەر لە بەڵقانی مەسیحییەوە بۆ ئەنادۆڵی موسوڵمان كەوتە ژێر دەسەڵاتیانەوە، ئەو ئیمپراتۆریەتەی دایانمەزراند بەپاراستنی كەنیسەی ئەرسەدۆكسییەكان و ملیۆنان مەسیحی ئەرسەدۆكسی بوو لەگەڵ پشت بەستن بەجیهاد وەكوو مەبدەئێكی سەرەكی خۆیان. ئیسلام بووبە گرەنتی پاراستنی ژیانی مەسیحییەكان و یەهوديیەكان و سەروماڵیان، تەنها مەرج ئەوەبوو كە ملكەچ بن و باج بدەن، ڕێگەیان پێدابوون، كە مومارەسەی سمبوولە ئایينییەكانی خۆیان بكەن، هەروەها بە ئازادی بژین بەگوێرەی ئەحكامی شەریعەتەكانیان، لەبەرئەوەی كۆمەڵگەی عوسمانیيەكان یەكێك بوون لە كۆمەڵگە سنوورییەكان بەئازادی تێكەڵی مەسیحییەكان بوون و مەبدەئە بنچینەیییە گەورەكانی وەك لیبڕاڵیەت و لێبوردەییان جێبەجێ دەكرد. بەوشێوەیەلە ساڵانی یەكەمی ئیمپراتۆریەتەكەیاندا هەوڵیاندا، كە هەست و سۆز و متمانەی مەسیحییەكان بەدەست بهێنن پێش ئەوەی پەنا بۆجەنگ بەرن.
لەو ناوچانەی، كە جەنگاوەرەكان دەستیان بەسەردا دەگرت دەستبەجێ بەڕێوەبەرایەتی دەوڵەتی ئیسلامی لەسەر چەمكی پاراستنیان دادەمەزراند، چونكە شەریعەت خۆشی لێبوردەیی لەخۆدەگرێت، ئەمەو سەرەڕایی پاراستنی جووتیار، كە بەسەرچاوەی داهاتی باج دادەنران، سیاسەتی كلاسیكی دەوڵەتانی ڕۆژهەڵات یارمەتیدەری سەرەكی بوو بۆ لێبوردەیی، لەنێو باجەكاندا باجی (خەراج) ڕێژەیەكی زۆری داهاتی دەوڵەتی عوسمانی پێك دەهێنا، هەروەك ئەوەی پێشتر لەدەوڵەتی خەلافەتی ئیسلامیدا هەبوو. هەر لەبەر ئەوە بوو، كە دەوڵەتی عوسمانی بووبە (ئیمپراتۆریەتێكی سنووری) ڕاستەقینە، یاخود هەروەك دەوڵەتێكی كۆسمۆپۆلیتی مامەڵەی لەگەڵ ئايین و ڕەگەزەكاندا وەك یەك یەكە دەركرد، لەخۆگرتنی مەسیحی ئەرسەدۆكسی بوڵقان لەگەڵ موسوڵمانانی ئەنادۆڵ لەیەك دەوڵەتدا. میرنشینە جەنگاوەرەكانی ڕۆژئاوای ئەنادۆڵ بەخێرایی كولتوور داب و نه‌ريت و دامەزراوەكانی دەسەڵاتی سەلجوقیەكانیان وەرگرت، هەورەها هەندێ لە شارەكانی وەكوو (قه‌ستمۆنی) و قەرەحەسار و دنیزلی، كە سەلجوقیيەكان لە نێوچه سنوورییەكاندا بنیاتیاننابوو، بوونە ناوەندی شارستانیەتيی سەلجوقیەت لەم شارانە و شارەكانی تری ڕۆژئاوای ئەنادۆڵ، والی و زاناكان هەستان بەگواستنەوەی داب و نەریتی دەوڵەت و شارستانیەتيی ئیسلامی بۆ ناوەندی میرنشینە غەزووكراوە نوێكانی وەكو (میلاس) و (بالات) و (ئیزمیر) و (بركی) و (مەگنیسیا) و (بورسە)، كە لە زەوییەكانی سەر بە دەوڵەتی بیزەنتیدا دایانمەزراند بوو، هەموو ئەم میرنشینانە بوونە سەڵتەنەتی بچووك بچووك، هەروەكوو ئەوەی “ئۆرخانی كوڕی عوسمان” یەكەمین دراوی زیوی لە بۆرسە لە ساڵی 1327زدا لێدا و مەدرەسەی (ئیزنیق)ی لەساڵی 1321زدا دامەزراند و لەساڵی 1340یشدا دامەزراوەیەكی بازرگانی لە بۆرسە دامەزراند، كە بازاڕ و بزستان (ئەو بازاڕە بوو، شمەكی گران بەهای لێ دەفرۆشرا)ی لەخۆدەگرت، گەڕیدەی عەرەبی “ئیبن بەتوتە” لەساڵی 1333ز دا سەردانی بۆرسەی كردووە وبەم شێوەیە وەسفی دەكات:- (شارێكی مەزنە و خاوەنی بازاڕی نایاب و شەقامی فراوانە).
ئەمە شاكارێكی گشتی كۆمەڵایەتيی و ڕۆشنبیريی نێوچە سنوورییەكان بوو لەسەردەمی دامەزراندنی میرنشینەكەی عوسمان، جیهاد و نیشمەنی لەزەوییە فەتح كراوەكاندا هۆكارێكی دینامیكی بوو لەفراوانبوونی عوسمانيیەكان، كەشێوازی بەڕێوەبەرایەتيی و ڕۆشنبیريی وەرگیراو لەسیاسەت و شارستانیەتيی ڕۆژهەڵاتی نزمى لەزەویە فەتح كراوەكاندا جێبه‌جێدەكرد. عوسمانييه‌كان لە میرنشینێكی سنوورییەوە بۆ ئیمپراتۆیەت له‌نێوان ساڵانى ( 1354-1402) گۆڕا، لەپەنجاكانی سەدەی چواردەدا دەوڵەتی عوسمانی تەنها یەكێك بوو لەو چەند میرنشینانە زۆرانەی سنوور، بەڵام ڕووداوەكانی ساڵی 1352 كاریگەری هەبوو لەسەر سەركەوتنی ئەم دەوڵەتە و به‌كرێگيراوبوونى میرنشینەكانی تر بۆعوسمانییەكان لە ماوەی سێ دەیەدا، ئەم گۆڕانە یەكلاكەرەوەیە، بەهۆی پێ قایم كردنی عوسمانییەكان بوو لەبەڵقان، كە ئەمەش ڕێگەخۆشكەربوو بۆ په‌لهاويشتنيان بونیان ڕووە و ڕۆژئاوا. پەڕینەوە لە ئەنادۆڵەوە بۆ ئەورووپا فرە ئارێشە بوو، لەبەرئەوەی دەردەنێڵ لە ژێرچەپۆكی مەسیحییەكاندابوو، ئەو هێزانەشی، كەعوسمانییەكان ڕووە و تراقیا دەیانناردن نەیاندەتوانی سەركەوتن بەدەست بهێنن، چونكە بیزەنتیەكان هەمووجارێ بەسەریاندا سەردەكەوتن، ئەگەر ڕەچاوی ژمارەیان بكرێت، ئەم بارە بەردەوام بوو تاوه‌كوو نەمانی میرنشینی(قەرەسی) لەسەر ڕۆخەكانی ڕۆژهەڵاتی دەردەنێڵ، ئەم كێشەیە لەبەرژەوەندی عوسمانییەكاندابوو.
لە ڕاستیدا زنجیرەیەك ڕووداو هەبوون لەو كاتەدا، كە یاریدەدەری عوسمانییەكان بوون بۆ سەركەوتنیان، لە ساڵی 1345ز دا ئەوململانێیەی، كە لەسەر میرایەتی قەرەسی هەڵگیرسا ئاسانكاری بۆ ئۆرخان كرد، كە ئەم میرنشینە بخاتە سەر میرنشینەكەی، هەروەها هێزەكانی ئەم میرنشینە یارمەتی هێزەكانی ئۆرخانیان دا بۆ پەڕینەوە لە دەردەنێڵ بەسەركردایەتی “سلێمانی كوڕی ئۆرخان” كە فەرماندەیی كەرتی ڕۆژئاوابوو، ئیتر بەو شێوەیە سوودی لەو بارودۆخه بینی كه‌لەو وەختەدا هه‌بوو، لەساڵی 1346یش هاوپەیمانێتی لەگەڵ “یوحەناكانتا كوزینی پێنجەم”كرد، كە داوای تەختی بیزەنتەی دەكرد، هاوسەرگیری (سیودورای) كچی كرد. ئەم هاوپەیمانێتییە ڕێگەی خۆشكرد بۆ عوسمانییەكان بۆدەستوەردان لەكاروباری نێوخۆیی دەوڵەتی بیزەنتە و بەشداربوون لەجەنگی نێوخۆیی لەتراقیا، نووسه‌ر جگه‌له نووسينه‌وه‌ى مێژووييه‌كى زانستى و ئه‌كاديميى و دروستكردنى شه‌جه‌ره‌يه‌ك بۆ بنه‌ماڵه‌ى عوسمانييه‌كان، كارێكى ترى زانستى كردووه، ئه‌ويش شيكردنه‌وه و ناساندنى زاراوه كارگێڕى و فه‌رمييه‌كانى ناو داموده‌زگاى كۆشكى سوڵتانه‌كانى عوسمانى بووه، كه تاوه‌كوو ئێستاش بۆ خوێنه‌رى كورد ئاشنانين، هه‌ربۆيه لێره‌دا زاراوه‌كانمان كردووه‌ته كوردى، چونكه پێمانوايه هه‌ركه‌سێك بيه‌وێت له ژيانى سياسيى و كۆمه‌ڵايه‌تيى ده‌وڵه‌تى عوسمانى شاره‌زابێت پێويستى به زانين و ناسينى ئه‌و زاراوانه ده‌بێت، كه وه‌ك ئيندێكسێك له پاشكۆى كتێبه‌كه‌يدا دايناون.
“زاراوە كارگێڕيى و ئابووريی و سیاسی و مێژووییەكان”
سەرا؛ دەرباری دەوڵەتی عوسمانی.
ترومپاچی؛ بە ئاگركوژێنەوەكانی دەوڵەتی عوسمانی وتراوە، كە بەترومپای ئاو ئاگریان كوژاندۆتەوە، هەروەها وشەكە بەواتای وەستای ترومپا چاككردنەوەش گوتراوە.
مەدرەسە؛ ئەو مزگەوتانەی خوێندنی ئایینیان تێدا خوێنراوە.
دەفتەر دار؛ دەفتەرگری داهات و خەرجی حكومەت، كارمەندی بەرپرسی كاروباری دارایی.
بابی هومایۆن؛ فەرمانگەی فەرمی سوڵتانی عوسمانی.
تەرسانە؛ شوێنی دروستكردنی كەشتی دەریایی.
حەرەم؛ شوێنی نیشتەجێبوونی خێزانی سوڵتانەكان بوو، بەواتای ئەو شوێنەی ڕێ بەهەموو كەس نادرێ بچێتە ژوورەوە.
باش مابەینچی؛ یاوەری سوڵتانی عوسمانی.
سێیەم تەشریفاتچی؛ سێیەم كەس لە فەرمانگەی سەرپەرشتیكردنی پلەوپایە و بەخشینی مەدالیاو…هتد. بەپێی سەرەی پلە و پایە و ئامادەبوونی ئەو كەسانە لە ڕێوڕەسمەكاندا.
مابەین؛ ئەو فەرمانگەیەی نێوانی میوانخانە و حەرەم بوو، نزیكەكانی سوڵتانی عوسمانی لێ دەبوون.
كۆیشكلو؛ ئێشكگری ئاگركوژێنەوە.
قەڵەمی مەكتوبی؛ فەرمانگەی نوسینی هەموو جۆرە فەرمان و نوسراوێكی فەرمی سوڵتانەكان و كۆشك بوو.
ئەفسەری (ئاڵایلی)؛ ئەو ئەفسەرانەی قوتابخانەی سەربازییان نەخوێندووە و بەڕێگەی دیكە بوونە ئەفسەر.
قەرەقۆل؛ جێگەی پشوودانی سەربازی دەوریە بوو.
تەحصیلدار؛ كۆكەرەوەی باج و دەرامەتەكان.
ئۆنباشی؛ سەركردە، لەبنەڕەتدا پلەیكی سەربازی بوو، واتای سەركردەی 10سەربازی دەگەیاند.
ئەبداڵ؛ نازناوێكە هەندێكجار بەو دەروێشانە دەوترا، كە گەڕۆك بوون، پلە لە هەندێك ڕێبازی سۆفیگەری.
عەدالەت نامە؛ بڵاوكراوە یان فەرمانێكی سوڵتانیيە، بۆ ڕوونكردنەوەی دەستدرێژی لێپرسراوانی ویلایەتەكان.
یەنی جی ئاغاسی؛ سەركردەی هێزی ئینكیشاری.
ئاق ئاغا؛ خەسێنراوە سپییەكانی ناو كۆشك.
ئاقچە؛ دراوی فەرمی عوسمانیەكان بوو، زیو بوو.(واته سپى ده‌چێته‌وه).
عەوارز؛ باجی عاریزە لەكاتی لەناكاودا بەسەر ڕەعیەتدا دەسەپێنرا.
بابا؛ ناوێك بوو هەندێكجار بەپیاوە گەورەكانی ڕێبازە سۆفیگەريیەكان دەوترا، سەرۆكی تەكیەی بەكتاشی.
بابای؛ بەشوێنكەوتوانی (ئیسحاق بابا) دەگوترا، كەڕاپەڕینی لەساڵی 1241ز لە ئەنادۆڵدا كرد، هەندێكجار بە دەروێشەكانی ڕێبازی (مەلامی)یە دەگوترا.
باش قادین؛ هاوسەری یەكەم لەنێو حەریمی سوڵتان.
بەیرەمیە؛ ڕێبازێكی سۆفیگەری بوو، كە حاج بەیرم دایمەزراند، كە لە ساڵی 1430ز دا كۆچی دوایی كردووە.
بەكتاشیە؛ ئەو ڕێبازە سۆفیگەریە بوو، كە حاجی بەكتاشی لەنیوەی دووەمی سەدەی سیانزەدا دایمەزراند.
بەگ؛ ئەمیر-فەرمانڕەوای میرنشینێكی سەربەخۆ یاخود ناوچەیەك.
بەگلەربەگی؛ بەگ باكوات- ئەمیرولئومەرا- فەرمانڕەوا.
بەگلەربەگ؛ گەورەترین یەكەی كارگێڕی بوو لەدەوڵەتی عوسمانیدا، كە لەلایەن بەك بكەواتەوە فەرمانڕەوای دەكرا.
بیرون؛ بەشی دەرەوەی كۆشكی سوڵتانی عوسمانی.
جاقرجی باشی؛ لێپرسراوی (باز دارەكانی )كۆشكی عوسمانی. بازدار : ئەوكەسانە بوون، كە لەنێو كۆشكی عوسمانیدا كاریان ڕاوكردنی باڵندە بوو بە باز لەساڵی 1564دا لە سێ یەكە پێك دەهاتن.
چاوش؛ نێردراوێك بوو لە نێردراوەكانی كۆشك، كە فەرمانەكانی كۆشكی دەگواستەوە بۆ ویلایەتەكان.
چاوش باشی؛ سەرۆكی چاوەكانی كۆشك.
سەباهی؛ خاوەنی تیمار لەویلایەتەكان، بەرامبەر خزمەتی سەربازی، بەئەندامی تیپی سوارچاكەكانی كۆشكی عوسمانیش دەگوترا.
تیمار؛ ئەو پارچە زەوییە بوو، كە ساڵانە داهاتەكەی بەلای كەمەوە 20 هەزار ئۆقچە بوو، كە دەدرا بە سەباهیيەكان.
سەباهی بولوكلەری ئاغاسی؛ سەرۆكی تیپی سوارچاكانی كۆشك.
زەعامەت؛ بەو پارچە زەويیانە دەگوترا، كە داهاتی ساڵانەیان لە 20 هەزارەوە بۆ 100هەزار ئاقچە بوو.
چەلەبی؛ نازناوێكی تایبەتی بوو، وەك ڕێزێك دەدرا بە تاكەكانی چینە باڵاكانى كۆمەڵگەی عوسمانی .
جفت؛ یەكەیەكی زەوی كشتوكاڵی بوو، ڕووبەرەكەی لەنێوان 60-150دۆنم بوو.
ئاقچەسی؛ ئەو باجەبوو، كەجووتیار دەیدا بەسەباهیەكان، خاوەنی تیمار لەبەرامبەر وازهێنانی زەویەكەی بۆ سەباهی.
جزیە؛ ئەو باجە بوو، كە ناموسوڵمانەكان لەنێو دەوڵەتی عوسمانی دەیاندا بە دەوڵەت.
چوخدار؛ بەئەمینداری جل و بەرگ و پۆشاكی سوڵتان دەگوترا.
دەدە؛ باپیر- نازناوێك بوو بەوانە دەوترا، كە سەرۆكی هەندێك لە ڕێبازەكان بوون بەتایبەتی ڕێبازی بەكتاشی.
دەفتر كەتخداسی؛ لێپرسراوی كارگێڕی ویلایەتەكان بوو لە پشكنینی دەفتەری تیمارەكان.
دەفتەردار؛ لێپرسراوی دارایی/ئەمینداری مالیە.
دربندچی؛ پاسەوانی رێگاو پردەكان و….هتد.
دەرگا عالی؛ بابی عالی، حكومەتی عوسمانی.
دیڤیشیرمە-دۆشیرمە؛ ئەو سیستەمە بوو لەنێو دەوڵەتی عوسمانی، كە منداڵە مەسیحیيەكان ئەوانەی لە شەڕەكانی بەڵقان گیرابوو ئامادەیان دەكردن بۆ وەرگرتنی پۆستەكان لە نێو كۆشك بۆ كاروباری كارگێڕيی یاخود خزمەتكردنی لەنێو سوپای یەنیچەری.
دیوانی هومایۆن؛ دیوانی سەدری ئەعزەم –سەرۆك وەزیران- یان سیستەمی ناوەندی حكومەتی عوسمانی.
دلبند ئۆغلانی؛ ئەمینداری جلوبەرگی ژێرەوەی سوڵتان.
ئەندەرۆن؛ بەبەشی ناوەوەی كۆشكی سوڵتانەكانی عوسمانی دەگوترا.
ئیالەت؛ ویلایە، گوزارشت بوو لە (بەك باكەوات)لە كۆتاییەكانی سەدەی شانزە.
فرمان؛ مەرسومی سوڵتانی، ئەو فرمانە كارگێڕيی و سیاسیانەی سوڵتان دەری دەكردن، وەك ڕێنمایی و فرمان.
صەدری ئەعزەم؛ وەزیری یەكەم-سەرۆك وەزیران-وەكیلی سوڵتان.
غەریبا تائیفەسی؛ گوزارشتێك بوو لەسەدەی شانزەهەمی زاینیەوە لەناوچەكانی ئەنادۆڵ، بەوانە دەگوترا كە نەزەوی و نە ئیشیان هەبوو.
هاجەكان؛ بەسەرۆكی یەكە كارگێڕیەكان دەگوترا.
خەلوەتیە؛ ڕێبازێكی سۆفیگەری بوو.
هەمزەوی؛ یەكێك بوو لە ڕێبازە سۆفیگەریەكان ،یاخود بە یەكێك دەوترا، كە شوێن ڕێبازی سۆفیگەری (حەمزە بالی بوسنەوی –لە 1561ز كۆچی دوایی كردوە) كەوتبوو.
حریم ئاغاسی؛ سەرۆكی خەسێنراوانی ڕەش لە كۆشكی سوڵتانەكان، كە ناسرابوو بە (دار سەعادەی ئاغاسی).
خاص؛ بەو پارچە زەویانە دەگوترا كە هی سوڵتان یان هی ئەمیرەكان و بەك باكەواتی سەنجقەكان بوو، داهاتی ساڵانەی زیاتر بوو لە 100هەزار ئۆقچە.
خاص ئۆدە؛ ژووری تایبەتی سوڵتانەكانی عوسمانی بوو.
خاص ئۆدە باشی؛ ئەمینداری ژووری تایبەتی سوڵتان بوو.
خەزێنە؛ گەنجینە.
تۆپچی باشی؛ سەرۆكی تیمی تۆپ هاوێژەكان بوو.
تۆرۆ؛ كۆمەڵێك یاساو ڕێسای توركمانی و مەغۆلە كۆنەكان بوو.
تۆغرا؛ واژۆی سوڵتان بوو لەسەر بەڵگەنامە فەرمیەكان.
وەقف؛ ئەو زەویە بوو یاخود هەر سەرچاوەیەكی تری داهات بوو، كەتایبەت كرابوو بۆ مەبەستی خێر وەكو بۆ مزگەوت و مەدرەسەكان….وهتد.
والیدە سوڵتان؛ بەدایكی سوڵتانی فەرمانڕەوا دەگوترا.
یایا؛ سەربازی پیادە/ بە جووتیاری تورك، كە خزمەتی سەربازیان دەكرد دەوترا، زۆرجاران ئەم زاراوەیە بەو كەسانەش دەگوترا، كە لەپارچە زەویەكدا كاريان دەكرد، كە لەباج و سەرانە بەخشرابوون لەبەرامبەر خزمەتێكی دیاری كراو بۆ دەوڵەت.
یەچێت باشی؛ لێپرسراوی گەورەی پیشەكان.
چاشنكیرباشی؛ بەو كەسانە دەگوترا كە لێپرسراوی پێشكەشكردنی خۆراك بوون بەئەندامانی دیوانی كۆشك، كە خواردنی بەیانی و نیوەڕۆیان ئامادەدەكرد، كە لەژێر لێپرسراوێتی ئافرەتێكدا كارەكانیان ڕادەپەڕاند، هەروەها ئەم كەسانە لەگەڵ سەفیری وڵاتە بیانیەكاندا دەبوون لە دیوانی سوڵتاندا بۆ ئەوەی خواردنيان پێشكه‌ش بكەن.
چاشنكیر باشی؛ سەرۆكی ئامادەسازانی خواردن.
چاوش باشی؛ سەرۆكی چاوشیە.
قول؛ بەندە یاخود كۆیلەی سوڵتان، بەو فێرخوازانەش دەوترا كەلە مەدرەسەی سوڵتاندا بوون، خزمەتی دەوڵەتیشیان دەكرد.
قوتب؛ سەركردەی ڕوحی ڕێبازی سۆفیگەری.
لوند؛ جەنگاوەری وشكانی و دەریایی
مەدرەسە؛ دامەزراوەی باڵای فێركاری بوو بۆ ڕێنمایی و زانستە ئیسلامیيەكان لەنێو دەوڵەت.
مەلامی؛ ڕێبازێكی سۆفیگەری بوو.
مەولەویە؛ ڕێبازی شوێنكەوتوانی تەعالیمەكانی (مەولانا خالیدی نەقشبەندی 1207-1273كۆچی) بوون.
میر ئاخوڕ؛ لێپرسراوی تەویلەبوو لە كۆشكی سوڵتانەكاندا.
میر عەلەم؛ لێپرسراوی ئاڵاو خێمە و مۆسیقای نێو كۆشك بوو.
نیشانچی؛ ئەمین سڕی دیوانی سوڵتان بوو، كە لەكاتی مەراسیم و بۆنەكاندا ئامادەدەبوو.
پیر؛ سەركردەی ڕوحی تەریقەتەكان .
ڕیكابدار؛ بە ئەمینداری كەژاوەی سوڵتانەكانی عوسمانی دەگوترا.
ساڵیانە؛ ئەو بڕە باجە دیاریكراوەبوو، كە ساڵانە دەنێردرا بۆ پایتەختی دەوڵەتی عوسمانی لە ویلایەتەكانەوە.
سەفەرلی ئۆدە؛ ژووری تایبەتی جەنگی و چەك بوو.
سگبان؛ هێزێكی نێوخۆی چەكداربوون بە چەكی ئاگری.
سیركاتب؛ ئەمین سری سوڵتان یان وەزیر.
سیلاحدار؛ ئەمینداری شمشێری سوڵتانەكان .
صوباشی؛ خاوەنی زەعامەت، سەركردەی سوارچاك، خاوەنی تیمارەكان لەسوپادا، لێپرسراو بوون لە پاراستنی سیستەمی عوسمانی لە ناوچەكەیان.
صوباشلیق؛ سوباشیە- بەشێك بوو لە سنجەق لەژێر كارگێڕی صوباشیدا بوو.
شاگرد؛ لەنێو دەوڵەتی عوسمانیدا پلەیەكی تایبەتی بوو لەنێو حەریم، كە لەجاریە بەرزتر بوو وە لەوەكیل نزمتر بوو.
تەختەچی؛ ناوێك بوو بەو هۆزە توركمانیانە دەگوترا كە ئیشیان بڕینی دارەكانی شاخی تۆرۆس بوو، یان كەسێك ئیشی داربڕین بوایە.
تەزكیرەچی؛ نووسەری دیوانی سوڵتان بوو، كاری نووسینی مەراسیم و نامەكان و یادداشتە فەرمیەكان بوو.
خەزینە دەفتەرداری؛ دەفتەرداری خەزێنە لێپرسراوی ئەو باجانەبوو، كە لەویلایەتەكانەوە بۆ خەزێنە كۆدەكرانەوە.
حكومەت سەنجەق؛ ئەو سەنجەقە بوو، كە حوكمێكی خۆجێی میراتی لەڕۆژهەڵاتی ئەنادۆڵ بەڕێوەی دەبرد كە(زەعیم عەشیرە) بەڕێوەی دەبرد.
سەنجق؛ یەكەیەكی كارگێڕی بنچینەیی بوو لە دەوڵەتی عوسمانیدا، بەشێك بوو لە بەك باكەوات.
سەنجق بەگی؛ لێپرسراوی سەنجەقێك لەسەنجەقەكانی عوسمانی بوو.
زعیم عشیرە؛ بەمیری میرنشینەكان دەوترا- سەرۆكی خێڵ و هۆزەكان.
ئەسبەنجە؛ باجێكی تایبەت بوو، كە مەسیحیەكان دەیاندا بەدەوڵەتی عوسمانی.
قازعەسكەر؛ بەرزترین دەسەڵاتی دادوەری بوو، كە لەدوای شیخ الاسلامەوە دەهات لەدەوڵەتی عوسمانیدا، لە مێژووی عوسمانیەكاندا دوو قاز عەسكەر هەبوون: قاز عەسكەری روملی، قاز عەسكەری ئەنادۆڵ.
قازلیق؛ قەزا- یەكەیەكی كارگێڕی بچوكتر بوو لە سەنجق، لەبواری كارگێڕی و دادەوەریدا تایبەتمەندی خۆی هەبوو .
كەخیە بەگ؛ ئەمینداری نهێنی سەدری ئەعزەم بوو بۆ كاروباری سەربازی و كارگێڕی.
كەخیە قادین؛ چاودێر و لێپرسراوی جەواریە نوێكانی نێو كۆشكی سوڵتان بوو.
خەلفە؛ نووسەری گەورە بوو لەبواری كارگێڕی – وەستاو شارەزای یەكێك لە پیشەكان بوو.
قانوون نامە؛ كۆمەڵێك یاسابوو لەیاساكانی سوڵتانەكان.
قابی؛ دەرگا- دەروازە – حكومەتی عوسمانی.
قابیجلر باشی؛ سەرۆكی پاسەوانەكانی كۆشك یان سەرۆكی یەكەیەكی پاسەوانی كۆشك بوو.
قابی قولی؛ ئەو كۆیلانە بوون كەكاریان لەنێو سوپاو كارگێڕی یاخود لەنێو كۆشكدا دەكرد (دیڤیشرمە).
قبودانی دەریا؛ ئەمیری دەریا- كەپتانی كەشتیگەلی عوسمانی.
كتخودا؛ فەمانڕەوای ویلایەتەكان، نوێنەری حكومەت لە شوێنێك.یاخود نوێنەری پیشەیەك لەلای حكومەت.
قزڵباش؛ به شيعه‌كانى ئەنادۆڵ دەگوترا/ بە توركی واتای كڵاوسور، كە كڵاوێكی سوری گوڵینكەداریان لەسەردەكرد كە12 گوڵینكەی سوری پێوەبوو، كە گوزارشتبوو لە ژمارەی ئیمامەكانی شیعە .
ئینكشاری يان یەنیچەری؛ واتا سوپای نوێ، پیادەی تایبەتی ناوسوپای عوسمانی بوو، كەلەسەردەمی سوڵتان مورادی یەكەم دروستكرا. تاكەكانی ئەم سوپا تایبەتە، بەتەواوی خۆیان تەرخانكردبوو بۆ سەربازیكردن، ڕێگە چوونە دەرەوەیان نەبوو بۆ دەرەوەی ئۆردوگا سەربازیەكانیان، ژنهێنانیان لێ قەدەغەكرابوو، نەدەبوو تێكەڵاوی مەدەنیەكان ببن، سوپای ئینكشاری ڕۆڵێكی كاریگەری هەبوو لەسەركەوتنەكانی عوسمانەیەكان و فراوانخوازیەكانیان لە ئەوروپا و بەڵقان و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، لەدوایدا سوپای ئینكشاری وای لێهات دەستی دەخستە نێو كاروباری سیاسيی و كارگێڕيی دەوڵەتەوە، بەجۆرێك سوڵتانەكانیان لادەبرد وەك لابردنی سوڵتان سەلیمی سێیەم و كوشتنی، بەڵام سوڵتان “مەحمودی دووەم” هەوڵیدا لە پڕۆسە چاكسازیەكانی سوپای ئینكشاری هەڵوەشێنێتەوە، ئەوەبوو لە خێوەتگەكانیاندا بە تۆپ لێی دان و ژمارەیەكی زۆری لێ كوشتن، كە ئەو ڕووداوە لە مێژووی عوسمانیەكاندا ناسراوە بە (واقعە الخیریە 1825ز)، بەمەش سوپای یەنیچەری – ئینكشاری – هەڵوەشایەوە.
سەرچاوە:
[1] خه‌ليل ئيناڵچيك، له ساڵى 1916 له ئه‌سته‌نبووڵ له‌دايكبووه، بڕوانامه‌ى دكتۆراى له به‌شى مێژووى كۆلێژى ئادابى زانكۆى ئه‌نقه‌ره به‌ده‌ستهێناوه، له‌چه‌ندين زانكۆى وه‌كوو: ئه‌نقه‌ره و كۆڵۆمبيا و برنستۆن و په‌نسلڤانيا و شيكاگۆ له ويلايه‌ته يه‌كگرتووه‌كانى ئه‌مريكا و دواتريش له بلكينت وانه‌ى گوتۆته‌وه، له ژيانى زانستى و ئه‌كاديمى خۆيدا زياتر له (200) وتار و لێكۆڵينه‌وه‌ى زانستى نووسيوه، له‌كاتى وه‌رگێڕانى ئه‌م كتێبه بۆ زمانى عه‌ره‌بى، له ئه‌نقه‌ره مامۆستا بووه له ئه‌نقه‌ره…..
[2] محه‌مه‌د ئه‌رنائوت، له ديمه‌شق له دايكبووه، ده‌رچووى به‌شى مێژووى زانكۆى بريشتينايه له كۆسۆڤۆ، ساڵانێكى زۆريش له به‌شى ڕۆژهه‌ڵاتناسى كارى كردووه، دواتر چووته ئه‌رده‌ن و له چه‌ند زانكۆيه‌كى ئه‌و وڵاته مژۆڵى كارى زانستى و وانه گوتنه‌وه بووه و بووه‌ته به‌ڕێوه‌به‌رى په‌يمانگاى (بيت الحكمة) بۆ زانسته سياسييه‌كان له زانكۆ، خاوه‌نى ده‌يان توێژينه‌وه‌ى زانستييه.
نووسين: خەلیل ئینالچیك
ئاماده‌كردن و خوێندنه‌وه‌ى: د. ژیلوان هەڵەدنی
