“پێشەکی“
هەوڵدەدەین لە ڕێگەی ئەم ووتارە تێڕوانینێکی گشتی لەسەر چەمکی فیدراڵی و گرنگییەکەی لە ئێراقدا بخەينەڕوو، و هەوڵدەدەین لە هەڕەشەکان، هەروەها ئەو ئاڵۆزییانەی پەیوەستن بە دامەزراندنی سیستەمێکی فیدراڵی جێگیر لە وڵاتێکدا کە بە داینامیکی جۆراوجۆری نەتەوەیی و ئایینی و سیاسی تایبەتمەندە بکۆڵینەوە.
ویلیام مادۆکس لە ساڵی ١٩٤١دا، لەمیانەی نووسینی وتارێکیدا لە ڕۆژنامەی ئەمریکی (American Political Science Review) بە ناونیشانی “بنەمای سیاسی فیدراڵیزم” تیشکی خستە سەر دروستکردنی سیستەمێکی فیدراڵی کاریگەر و مەرجەکانی سەرکەوتنی.
مادۆکس ئاماژەی بەوەدا کە فیدراڵیزم بەگشتی پێویستی بە کۆمەڵێک هاندەر هەیە کە پاڵ بە وڵاتانەوە بنێت بۆ چەسپاندنی، بەتایبەتی لە جەنگی دووەمی جیهانی بەدواوە، ھەروەها مادۆکس ئاماژە بەوە دەدات كە فیدڕالیزم پەيوەستە بە ڕێکخراوێکی سياسيیەوە، بۆ ئەوەی یەکە سەربەخۆکان کۆبکاتەوە بۆ پێکهێنانی حکومەتێکی ناوەندی بەهێز کە ئامانجی گەیشتن بە ڕێکخستن و سەقامگیری بێت، ئەم یەکانە لە ژێر چەتری حکومەتێکی فیدراڵیدا بەیەکەوە ببەسترێنەوە، بەڵام تا ڕادەیەک سەربەخۆييان ھەبێت لە بەڕێوبردنی كاروباری ناوخۆیی خۆيان، لەدیدی ئەو ترس لە هەڕەشە دەرەکی و ناوخۆییەکان ڕۆڵێکی سەرەکی دەگێڕێت لە پاڵنانی وڵاتان بۆ پەیوەستبوون بە سیستەمێکی فیدراڵی، لەهەمان کاتدا ڕەنگە هۆکارە ئابوورییەکان لەشێوەی قەیرانە ئابوورییەکان پاڵ بنێن بە لایەنە لاوازەکان، بۆ ئەوەی لە ژێر فیدراڵیزمدا بەدوای پارێزگاری کردن لەخۆیان بگەڕێن، ھەروەها مادۆکس ئاماژەی بەوە داوە کە، ڕەنگە فیدراڵیزم لە بەدیهێنانی هاوسەنگی لە نێوان دەسەڵاتی ناوەندی و یەکە سەربەخۆکاندا ڕووبەڕووی كۆمەڵێک هەڕەشە ببێتەوە، بەتایبەتی ئەگەر ئەم یەکانە لە ڕووی کولتووری یان کۆمەڵایەتییەوە جیاواز بن.
لەڕاستیدا بیرۆکەی سیستەمی فیدراڵی لەلایەن ئەمریکا و گرووپە ئۆپۆزسیۆنەکانی ئێراقەوە لە کاتی پلاندانان بۆ ئێراقی دوای(٢٠٠٣) هاتە ئاراوە، وە ئەوکات فیدرالیزم وەک باشترین ڕێگا بۆ دەستەبەرکردنی مافی کەمینەکان و ڕێگریکردن لە گەڕانەوەی دیکتاتۆرییەت، پاراستنی یەکگرتوویی وڵات سەیر دەکرا، هەربۆیە سرووشتی تایبەتی فیدڕالیزمی ئێراق، وەک لە دەستووری هەمیشەیی ئێراق(٢٠٠٥) پەسەندکرا، کە تیایدا دەسەڵاتی بەرچاوی بۆ هەرێمی کوردستان و پارێزگاکان گواستەوە، بەشداریی سیاسی و نوێنەرایەتی لە ڕێگەی سیستەمی کۆتا (نظام الحصص) فراوانتر کرد، لەهەمان کاتدا دەسەڵاتی حکومەتی ناوەندی سنووردار کرد، بۆیە چوارچێوەی فیدراڵیزم لە ئێراق پڕە لە ناڕوونی و دژیەکی یاسایی، کە دەسەڵاتی حکومەتی ناوەندی زیاتر، سەربەخۆیی ھەرێم و پارێزگاکانی بەرتەسکتر کرد. ئەمەش ناجێگیری دەستوور، لاوازی دامەزراوەیی بەرهەم هێنا، هەروەها بەهۆی تێنەگەیشتن لە فیدڕاڵیەت و ئەو خوێندنەوە جیاوازانەی کە بۆ فیدڕاڵیەت دەکرا، دوو ڕەوتی جیاواز و دژ بەیەک دروست بوون، کە یەکێکیان هەوڵی مەرکەزیەتی زیاتری دەسەڵاتی ناوەند دەدات لە بەغدا، ئەمەش پێچەوانەی فیدڕاڵیزمە.
ئامانجمانە، لەڕێگەی ئەم نووسینەوە ڕێگە خۆش بکەین بۆ شیکارییەکی قووڵتر بۆ پایە چەسپاوەکانی فیدرالیزم لە ئێراقدا، هەروەها بناغەی تێگەیشتنێکی هەمەلایەنە سەبارەت بەم بابەتە دابڕێژین، بە لەبەرچاوگرتنی ئاڵۆزی بابەتەکە و گرنگیی لێکۆڵینەوە لە پایە ناجێگیرەکانی سیستەمی فیدراڵی لە ئێراقدا، و لێکەوتەکانیان لەسەر هەرێمی کوردستان وەک هەرێمێکی فیدراڵی.
“ناوەڕۆک“
پایە ناجێگیرەکانی فیدرالیزم لە ئێراقدا چەند خاڵێک لەخۆدەگرێت کە ڕەنگە کاریگەرییان هەبێت لەسەر سەقامگیری سیستەمی فیدراڵی لەگرنگترینیان:-
١- ناڕوونی لە دابەشکردنی دەسەڵاتەکان:- هەرچەندە لە بڕگەی یەکەمی دەستوری ئێراقدا هاتووه كە دەوڵەتی ئێراق دەوڵەتێکی فیدڕاڵييه، بەڵام ناڕوونییەکی تەواو لە دابەشکردنی دەسەڵاتەکانی نێوان حکومەتی ناوەندی و هەرێمی كوردستان ھەیە. هەندێک لە ماددە دەستوورییەکان بوارێکی فراوان بۆ لێکدانەوەی جیاواز بەجێدەهێڵن، ئەمەش دەبێتە هۆی دروستبوونی ناکۆکی لە نێوان دەسەڵاتە ناوەندییەکان و هەرێمەکان لەسەر ئەوەی کێ مافی بڕیاردانی هەیە سەبارەت بە هەندێ لەبڕگەو ماددە هەستیارەکان.
٢-فرەچەشنی نەتەوەیی و تائیفی:- بەپێی ماددەی (٣) لە دەستووری ئێراقدا، عێراق چەندین مەزهەب و نەتەوەی جۆراوجۆر لەخۆدەگرێت، ئەم فرەچەشنییەش ڕەنگە گرژی و ناکۆکی لە نێوان پێکهاتە جیاوازەکاندا دروست بکات، بەهۆی جیاوازی لەڕووی هزرو ئایدیۆلۆژیاو پاڵنەرەکانیان، ئەمەش کاریگەریی ڕاستەوخۆی دەبێت لەسەر سیستەمی فیدراڵی لە ئێراقدا، جگە لەمە نەبوونی متمانه لە نێوان پێکهاته جياوازەکانی ئێڕاق وادەکات زياتر بەرەو دابەشبوون و لێکترازان بچن نەک بەرەو یەکگرتوویی و ڕێککەوتن.
٣- کێشە ئابوورییەکان:- پێشێل کردنی بنەما دەستوورییەکان کە سەرچارەی گرتووە لە دەسەڵاتی دەرهێنانی سەرچاوەکانی ووزە وەک نەوت و گازی سرووشتی، هەروەک لە ماددەی (١١١)ی دەستوری هەمیشەیی ئێراقدا هاتووه كە “نەوت و گاز موڵکی ھەموو گەلی ئێڕاقه لە ھەموو ھەرێم و پارێزگاکان”، بەڵام حكومەتی ناوەندی بە ڕوونی ئەم مادەیەی پێشلکردووه، لە ھەوڵی ئەوەدايه كە تەنها خۆی کۆنتڕۆڵی کەرتی ووزە بەتایبەتی نەوت و گازی سرووشتی بكات، لە کاتێکدا هەرێمی کوردستان داوای مافی زیاتر دەکات بۆ بەڕێوەبردنی سامانە سرووشتییەکانی ئەمە لەلایەک، لەلایەکی ترەوە، پشتبەستنی تەنھا بە داهاتی نەوت ئەمە (لەچوارچێوەی ئابووری کرێخۆرە) وا دەکات ئێراق بەرەوڕووی هەڵاوسانی نرخی نەوتی جیهانی ببێتەوە، ئەمەش کاریگەرییەکی زۆر لەسەر ئابووری نیشتمانی دەبێت و گرژیی نێوان حکومەتی ناوەند و هەرێم لەسەر دابەشکردنی داهاتەکان زیاد دەکات، جێگەی باسە ئەم ناکۆکییه کاریگەری لەسەر بەشە بووجەی ھەرێم و دواکەوتنی خەرجکردنی مووچەی فەرمانبەرانی و پەکخستنی ڕێککەوتنەکان دەبێت، وە پەل دەکێشێت بۆ دروستبوونی قەيرانه ئابوورییەکان، کە دواجار کاریگەری ڕاستەوخۆی دەبێت لەسەر سەقامگیری سیستەمی فیدڕاڵی لە ئێراقدا.
٤- پشتبەستن بە مەرکەزییەت:- پەیوەندی نێوان هەرێم و پارێزگاکان لەگەڵ حکومەتی ناوەندی(اتحادي) بەدەستوور ڕێکخراوە، (ماددەکانی ١١٧، و١٢١) بەڵام وەک ئاشكرايه هەندێ جار حکومەتی ناوەندی ئەم بنەما دەستوورییانە وەک خۆی جێبەجێ ناکات، ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی كە هەرێم و پارێزگا بەستراوەکان بە ناوەند بە زۆر وابەستەی حکومەتی ناوەندی بکرێن، ئەم جۆرە لە مامەڵەکردن ڕێگر دەبێت لەبەردەم گەیشتن بە فیدرالیەتێکی هاوسەنگ، چونکە ناکۆکی لەسەر تەرخانکردنی بودجە و داهاتەکانی نێوان بەغدا و هەولێر فشاری دارایی لەسەر هەرێمی کوردستان دروست کردووە، لەکاتێکدا کە لە بڕگەی(٣)ی ماددە (١٢١) دا هاتووە، کە هەرێمەکان دەبێت پشکێکی دادپەروەرانە لە داهاتە کۆکراوەکانی حكومەتی فیدراڵی وەربگرن، بەڵام ڕێکنەکەوتن لەسەر بڕو قەبارەی دەرماڵە داراييەکان، ئەمەش دیسان بوویتە هۆی دووبارەبوونەوەی قەیرانی دارایی لە هەرێمدا.
٥- جیاوازی لە یاسا و ڕێساکان:– جیاوازی نێوان یاسای ناوخۆیی هەرێمەکان لەگەڵ یاساکانی حکومەتی ناوەندی دەتوانێت ببێتە هۆی ناتەبایی یاسایی و کێشە لە جێبەجێکردنی سیاسەتەکاندا، هەروەک لە بڕگەی(٢) لە ماددە (١٢١) دەستووردا هاتووە كە لە “حاڵەتی ناکۆکی لە نێوان یاسای ھەرێمی و یاسای فیدراڵی سەبارەت بە بابەتێک کە ناچێتە چوارچێوەی دەسەڵاتی تایبەتی دەسەڵاتی فيدڕاڵی ئەوە ئەولەویەت دەدرێت بە یاسای ھەرێمی”، بەڵام ناکۆکی لەسەر قەبارەی دەسەڵاتەکانی هەرێم بۆ دەرکردنی یاسای سەربەخۆ یان هەموارکردنەوەی یاسا فیدراڵییەکان گرژی لە نێوان هەولێر و بەغدا دروست دەکات و کاریگەری لەسەر سەقامگیری یاسایی و سیاسی هەرێم دەبێت، لەهەمان کاتدا نەبوونی دەستوورێکی هەمیشەیی بۆهەرێمی کوردستان بەربەستێکی گەورەیە و زیاتر ڕێگە بۆ هەژموونی یاساکانی حکوومەتی ناوەندی خۆشدەکات.
٦-نەبوونی دامەزراوەی کاریگەر بۆ یەکلاییکردنەوەی ناکۆکییەکان:- لە سیستەمی فیدراڵیدا، دادگایەکی فیدراڵی بەهێز پێویستە بۆ بڕیاردان لەسەر ناکۆکییەکانی نێوان هەرێمەکان و حکومەتی ناوەندی، بەڵام لە ئێراقدا دادگای باڵای فیدراڵی بەدەست لاوازی سەربەخۆیی و کاریگەرییەوە دەناڵێنێت، ئەمەش وادەکات چارەسەرکردنی ناکۆکییەکان زیاتر ببێتە پرسێکی سیاسی نەک یاسایی.
٧- دەستێوەردانی سیاسی دەرەکی:- ناتەواوی لە جێبەجێکردنی فیدرالیزمدا بووەتە هۆی دەستێوەردانی سیاسی لایەنە جیاجیاکان، لەوانەش لایەنە نێودەوڵەتی و هەرێمایەتیەکان، بۆ نمونه پشتیوانی ئێران لە لایەنە سیاسی و سەربازییەکانی ناوخۆی ئێراق، کە بەشێکیان دژی فراوانكردنی دەسەڵاتەکانی هەرێمی کوردستانن و دژی سەربەخۆی ھەرێمەکەن، ڕەنگە باشترین بەڵگە بۆ ئەم بۆچوونە ئەنجامدانی گشتپرسی سەربەخۆیی هەرێمی کوردستان بێت لە ئەیلولی ٢٠١٧، کاتێک ئێران دەسەڵاتی خۆی بەکارهێنا بۆ ئەوەی کاریگەری لەسەر حکومەتی ناوەندی دروست بكات، بۆ ڕەتکردنەوەی ئەنجامی ڕیفراندۆم و سەپاندنی سزای ئابووری بەسەر ھەرێمەکە، ئەمەش ئاڵۆزبوونی زیاتری پەیوەندی نێوان هەرێمی کوردستان و حکومەتی ناوەندی لێکەوتەوە، و ە کاریگەری خستە سەر سەقامگیری هەرێم.
٨- كێشەی ناوچه جێناکۆکەكان(دابڕێندراوەکان):- ماددە(١٤٠) لە دەستووری ئێراق، كە پەیوەستە بە ناوچە جێناکۆکەکانی وەک کەرکوک، خانەقین، شنگال و دەشتی نەینەوا… هتد، ئەم مادەیە بەرواری(٣١ی کانونی یەکەمی٢٠٠٧)ی وەک دوا وادە دیاریکردبوو بۆ جێبەجێکردنی، بەڵام لەلایەن حکومەتی ناوەندی بەبیانووی جیاواز جێبەجێ نەکرا، ئەمەش بووە هۆی بەردەوامبوونی گرژی لەم ناوچانەی ئەم مادەیە دەیانگرێتەوە، کە زۆربەیان دەوڵەمەندن بە سامانە سرووشتییەکانی وەک نەوت و گاز، هەر بۆیە جیبجێکردنی تەواوی بڕگە و بابەتەکانی ئەم دەقە دەستووریە پرسێکی هەستیار و گرنگە بۆ هەردوولا. هەرێمی كوردستان بە پشتبەستن بە مادەی (١٤٠) دەیەوێت ئەو ناوچانە بگێڕێتەوە، لە کاتێکدا حکومەتی فیدراڵی هەوڵدەدات دەسەڵاتی خۆی بەسەریاندا بهێڵێتەوە، هەربۆیە ئەم ناکۆکییە دەرفەتی زیاتر دەڕەخسێنێت بۆ دروستبوونی گرژیی سیاسی و تەنانەت هەندێکجار ڕووبەڕووبوونەوەی سەربازی لەنێوان هەردوولادا.
لە پاڵ ئەمەدا، چارەسەرنەکردنی ئەم پرسە دەتوانێت ببێتە هۆی بەهێزبوونی دابەشکارییە نەتەوەیی و تائیفیەکان لە ئێراقدا، بەپێی ئەوەی سروشتی ئەو ناوچە جێناکۆکانە بەجۆرێکە، کە پێکهاتەکانی تێکەڵەیەک لە عەرەب، کورد، تورکمان و کەمینەکانی دیکە لەخۆدەگرێت، وە هەریەک لەمانە تێڕوانین و داواکاریی خۆی هەیە سەبارەت بە داهاتووی ئەو ناوچانە، بۆیە جێبەجێنەکردنی مادەی(١٤٠)بەو مانایە دێت کە ئەم داواكاريانه پشت گوێ خراوه و گرژییەکان زیاتر دەکەن و ژینگەیەکی ناجێگیر دروست دەکەن کە دەتوانێت ببێتە هۆی ناکۆکی ناوخۆیی، بۆیە دەکرێ بڵێین جێبەجێنەکردنی مادەی(١٤٠) نەک هەر زیان بە پەیوەندی نێوان بەغدا و هەولێر دەگەیەنێت، بەڵکو مەترسی لەسەر سەقامگیری ئێراق بە گشتی دروست دەکات، لەم سۆنگەیەوە، وە لە پێناو بەهێزکردنی فیدراڵیزم و گەیشتن بە سەقامگیری سیاسیی، ئێراق پێویستی بە چارەسەرکردنی ئەم پرسە هەیە بە شێوەیەک کە ڕێز لە مافە دەستوورییەکان بگرێت و هەمەجۆریی دیمۆگرافی و هەستیاری سیاسی و کۆمەڵایەتی ناوچە جێناکۆکەکان لەبەرچاو بگرێت.
“دەرئەنجام“
لە کۆتايیدا؛ دەکرێ بڵێين لەوانەیە ئەم پایانە بەشداربن لە ناجێگیری سیستەمی فیدراڵی لە ئێڕاقێکی هەمەچەشن لە نەتەوەو ئایین و مەزهەبی جیاواز، کە پێویستیان بە مامەڵەیەکی ورد ھەیە، بۆ دەستەبەرکردنی هاوسەنگی و بەردەوامیدان و قوڵکردنەوەی بنەما فیدڕاڵیەکان، پێویستە پێداچوونەوە بە دابەشکردنی دەسەڵاتەکان بکرێت لە نێوان حکومەتی ناوەندی و هەرێمەکاندا بۆ دڵنیابوون لە ڕوونی و جێبەجێکردنی دادپەروەرانە، ئەمەش پێویستی بە هەموارکردنەوەی دەستوور یان دەرکردنی یاسای نوێ هەیە کە پەیوەندییەکان بە شێوەیەکی ڕوونتر ڕێکبخات، بەتایبەتی سەبارەت بە بەڕێوەبردنی سامانە سرووشتییەکان و دابەشکردنی داهاتەکان، ھەروەها بەهێزکردنی دامەزراوە فیدراڵیەکان. دروستکردنی دامەزراوەی فیدراڵی بەهێز وەک ئەنجومەنی فيدڕاڵی کە نوێنەرایەتی هەرێمەکان دەکات لە حکومەتی ناوەندیدا، بوونی ئەم ئەنجومەنه دەتوانێت ململانێ و گرژییەکان کەم بکاتەوە، وە دەبێتە هۆی ئەوەی کە هەموو ناوچەکان بە شێوەیەکی کاریگەر بەشداربن لە بڕیاردان لەسەر ئاستی نيشتمانی.
پێویست و زەروورە چارەسەری تەوافوق بدۆزرێتەوە بۆ بەڕێوەبردنی سامانە سرووشتییەکان، وەک نەوت و گاز، کە مافەکانی هەردوو حکومەتی ناوەندی و هەرێمەکان زامن بکات، هاوکات میکانیزمی دادپەروەرانە و شەفاف بۆ دابەشکردنی داهاتەکان دابنرێت. ئەمەش دەتوانرێت لە ڕێگەی گفتوگۆی بەردەوام و سازانەوە بەدەست بهێنرێت. لاوازی سیستەمی فیدراڵی وفره لايەنی دەستێوەردانەکانی دەرەکی کاریگەری نەرێنی لەسەر ئاسایش و سەقامگیری ئێراق هەيه بە گشتی، به تايبەتی ھەرێمی كوردستان وەک بەشێک لە ئێراق، چونکە بێتوانایی حکومەتی ناوەندی بۆ چارەسەرکردنی کێشەکان دەرگا واڵا دەکات بۆ لایەنە دەرەکییەکان، بۆ زيادكردنی هەژموونی خۆیان، ھەروەها بەرزكردنەوەی ئاستی قەیرانەکان، بەو پێیەی ئەم ناهاوسەنگییە دابەشبوونە ناوخۆییەکان قووڵتر دەکاتەوە و ئەگەری ململانێی داهاتوو زیاتر دەکات، بەمەش ئاسایشی ناوچەکە بەرەو ڕووی مەترسیەکی جیدی و بەردەوام دەبێتەوە.
