چەپڕەوی وەك بنەڕەتێكی ئایدۆلۆژی و سیاسی، ڕیشەكەی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵانی دوای شۆڕشی فەرەنسی 1789[1] ، پاش دەركەوتنی چەند ئاراستەیەكی هزری لە نێو ئەنجومەنی بەرەی نیشتمانی فەرەنسی دا، یەك لەو ئاڕاستانە لە بەرەی چەپی سەرۆكایەتی ئەنجوومەندا دانیشتبوون، خۆیان بە نوێنەری چینی هەژارو ڕەشۆكی گەل دەزانی، لە هەوڵی ڕێخستنی سیستمی وڵاتدا بوون، هەواداری چەسپاندنی بنەماكانی شۆڕش و ڕەخساندنی زەمینەی دەستوری و كۆمار ویستی بوون، دەیانویست لە ڕەگ و ڕیشەوە كۆمەڵگا بگۆڕن، ئازادی و سەربەستی دەستەبەر بكەن، ئەم بزاوتە وەك ڕەوتێكی ڕادیكاڵ، بوونە هێزێكی دژبەر لە بەرامبەر ڕەوتی ڕاستڕەوان، كە گوزارشتیان لە پاراستنی هەژمونی خانەوادەی پادشایەتی و كۆنەپارێزی دەكرد.
هەرچەندە چەندین گۆڕانكاری بەسەرناوەڕۆكی چەپڕەوی لە فەرهەنگی سیاسی دا هاتووە،[2] دابەش بوون بەسەر چەپی ناوەندی و ڕادیكالیزم دا ڕوویداو چەندین خولیا و مەبەستی تری لە خۆگرتووە، بەهۆی ئەو گۆڕانكارییانەی لەسەرەتاكانی سەدەی بیستەمدا ئەوروپای گرتەوە، لە ڕووی ئابوری و سیاسیەوە، چەپڕەوی ئاوێزانی بیری سۆسیالیزم و ئەندێشەی ماركسیزم بوو، لەو كاتەشەوە چەپ و چەپگەرایی بەو لایەنانە دەوترێت كە هەڵگری بیری سۆسیالیزمین، ئەم بزاوتە سیاسی كۆمەڵایەتیە، لەسەر ئاستی جیهان لەناوەڕاستی سەدەی بیستەمدا دەنگی دایەوە، لەنێو وڵاتانی سەرمایەداری یاخود ئۆردوگا سۆسیاليستيیەكان و وڵاتانی جیهانی سێ، یان هەر ناوچەیەك كە خەباتی چینایەتی تیایدا باڵای كردبوو، سەلاح مەزن پێی وایە” خێرای لە گەشەكردنی چەپ وەك بزاوتێك بەو هۆیەبوو كە چەپ هەڵدەستێت بە دانانی لەمپەر لەبەردەم ناچونیەكی دابەشكردنی دەستهات لەنێو سیستمی سەرمایەداری دا، بە ئامانجی بەهرەمەندكردنی مرۆڤەكان شێلیگرانە تێكۆشاوە”[3]،له قۆناغى شۆڕشى پيشه‌سازيدا چه‌پايه‌تى به واتاى پشتيوانى له به‌رژه‌وه‌نديى چينى كرێكار و ڕاستايه‌تى به واتاى به‌رگرى له چينى سه‌رمايه‌دار كه‌ڵكى لێ وه‌رده‌گيرا.[4]
نازناوى چه‌پ به زۆر كه‌س و حيزب و ڕێكخراوه‌وه لێكندراوه، بۆ نموونه: گرووپێكى زۆر له كۆمۆنيسته‌كان و سۆسياليسته‌كان له (ئه‌تلى) سياسه‌تمه‌دارى ئينگلزييه‌وه تا ترۆتسكى، هه‌روه‌ها به حيزبه جۆراوجۆره‌كانى وه‌ك: حيزبى كۆمۆنيستى چين و تاكوو حيزبى سيۆسيال ديموكراتى ئاڵمان، له فه‌رهه‌نگى سياسيدا زاراوه‌ى چه‌پ دوو لايه‌نه به‌كارهاتووه، يه‌كه‌م: به‌شێوه‌يه‌كى به‌ربڵاو به هه‌موو گرووپێك كه مه‌يلى بۆ ماركسيزم[5] هه‌بووه، دووه‌م: به‌ده‌سته و گرووپى ماركسى-لينينى يان كۆمۆنيستى گوتراوه، كه لايه‌نگرى ڕووخاندنى شۆڕشگێڕانه‌ى سيسته‌مى سياسى-كۆمه‌ڵايه‌تيى ده‌سه‌ڵاتداران بوون له ڕێگه‌ى تووندوتيژييه‌وه و هێنانه سه‌ر ده‌سه‌ڵاتى ده‌وڵه‌تێكى سۆسياليستى له شێوازى سۆڤيه‌ت يان مۆديلێكى ديكه‌دا.[6] ساڵى(1900) به‌دواوه چه‌مكى چه‌پ ياخود ئه‌گه‌ر فراوانتر باسى لێوه بكه‌ين ئايديا و سياسه‌ت و په‌يامى چه‌پ له جيهاندا به‌گشتى و له ئه‌ورووپا به تايبه‌تى به‌شێوه‌يه‌كى خێراو به‌رچاو له لايه‌ن جه‌ماوه‌ر و چينى كرێكار و جووتيار و زه‌حمه‌تكێشانه‌وه پێشوازييه‌كى گه‌رمى لێ كرا، توانيان له‌نێو كۆمه‌ڵگا و پارت و ڕێكخراوه جه‌ماوه‌رى و ديموكراتى و سۆسياليستدا ڕه‌گ و ڕيشه‌ى خۆيان داكوتن، ئه‌مه‌ش واى كرد چه‌ندين پارت و ڕێكخراو له‌و كاتانه‌دا ناوى خۆيان بگۆڕن بۆ سۆسيال ديموكرات يان سۆسياليست يان پارتى چه‌پ يان هه‌ر ناوێكى تر، به‌ڵام له ناوه‌رۆكدا هه‌ڵگرى سياسه‌ت و ئايديا و فه‌لسه‌فه‌ى چه‌پ بوون، به‌شێك له به‌رهه‌مى خه‌بات و تێكۆشانى چه‌په‌كانيش به‌رپابوونى شۆڕشى ئۆكتۆبه‌ر بوو له ڕووسيا ساڵى(1917)، هه‌روه‌ها له‌دايك بوونى چه‌ندين شۆڕشى تر له ئه‌ڵمانيا و ڤێتنام و چين و سه‌رجه‌م وڵاتانى جيهان كه‌وا بۆ ماوه‌ى نزيكه‌ى (70)ساڵ ده‌ور وكاريگه‌رييه‌كى واى دانا فيكر و فه‌لسه‌فه‌ى چه‌پ و پارته چه‌پ و سۆسيال ديموكراته‌كان له دونيادا بڵاوبێته‌وه، كاتێكيش باس له بيرۆكه‌ى چه‌پ ده‌كه‌ن ناكرێت به‌هيچ شێوه‌يه‌ك فه‌رامۆشى ساڵێكى زۆر گرنگ له مێژوودا بكه‌ين ئه‌ويش ساڵى (1848)ه كه‌وا به ساڵى شۆڕش له مێژوودا ناوزه‌ند ده‌كرێت، چونكه له‌و ساڵه‌دا (كارل ماركس1818_1883) و (فرێدريك ئه‌نگلس) مانيفێستى حزبى كۆمۆنيستيان بڵاو كرده‌وه و توانيان كاريگه‌رى ته‌واو له‌سه‌ر چه‌په‌كان به‌گشتى و زۆرينه‌ى كۆمه‌ڵگاكان دابنێن.[7] بەهۆی ئەو گۆڕانكاریانەی لەسەرەتاكانی سەدەی بیستەمدا ئەوروپای گرتەوە، لە ڕووی ئابوری و سیاسیەوە، چەپڕەوی ئاوێزانی بیری سۆسیالیزم و ئەندێشەی ماركسیزم بوو.
جێی گوتنه، ئه‌وه‌ى زياتر يارمه‌تيده‌ر بوو له په‌ره‌سه‌ندن و په‌يوه‌ست بوون به‌و چه‌مكه به تايبه‌ت له ڕووه شۆڕشگێڕييه‌كه‌يه‌وه، سه‌ركه‌وتنى شۆڕشى ئۆكتۆبه‌ر بوو له ڕووسيا ساڵى (1917)،[8] له‌به‌رئه‌وه‌ى سه‌كردايه‌تى سه‌ركه‌وتووى شۆڕش له ژێر كاريگه‌رى تێزه‌كانى (ماركسيزم[9]_لينينيزم)[10]دا بانگه‌شه‌ى بۆ يه‌كسانى و سه‌ربه‌خۆيى گه‌لانى چه‌وساوه ده‌كرد، له‌م چوارچێوه‌يه‌شدا وه‌كوو ده‌رفه‌تێك زۆربه‌ى گه‌لان و نه‌ته‌وه‌كان كه‌وتنى هه‌وڵى نزيك بوونه‌وه له يه‌كێتيى سۆڤييه‌ت، ئه‌مه‌ش ڕێگا خۆشكه‌ر بوو بۆ بڵاوبوونه‌وه‌ى بيرى ماركسيزم-لينينيزم و په‌ره‌سه‌ندنى له دونيادا به‌گشتى له ناوچه‌كه‌دا به‌تايبه‌تى.[11] ڕەگ و ڕیشەى سەرهەڵدانى بیرۆكەى شیوعیەت لە ئێراقدا دەگەڕێتەوە بۆ دواى شۆڕشى ئۆكتۆبەر و جەنگى یەكەمى جیهانى، چونكه لە سەرەتاى بیستەكاندا (كۆمێنتێرن*) چالاكییەكانى ئاڕاستەى وڵاتانى ڕۆژهەڵات كردبوو كە یەكێك لەوانەش ئێراق بوو[12].
هەروەها هەوڵەكانى كۆمۆنتێرن بۆبڵاوكردنەوەى بیرى ماركسى و دروستكردنى خانەى شیوعی هۆكارێك بوون بۆ تەشەنەسەندنى بیرى شیوعیەت و دروستبوونى پارتە شیوعیەكانى فەلەستین و میسر و لوبنان[13]، كە ئەمانیش پەیوەندییان لەگەڵ هەندێک لە ئێراقییەكان هەبوو، ئەم ڕێكخراوانەش ڕۆڵیان هەبوو لە هاتنى بڵاو كراوە و دانراوى شیوعی بۆ ئێراق،[14]دواتريش بۆ باشوورى كوردستان. سه‌باره‌ت به بڵاوبوونه‌وه‌ى بيرى چه‌پ له كوردستاندا، ئه‌وه‌يه كه، سه‌رهه‌ڵدانی ئه‌م بیره له باشووری كوردستاندا به شێوه‌یه‌كی سه‌ره‌تایی بۆ سه‌ره‌تای ساڵانی بیستی سه‌ده‌ی بیسته‌م ده‌گه‌ڕێته‌وه, به تایبه‌تی دوای گه‌یشتنی هه‌واڵی شۆڕشی ئۆكتۆبه‌ری 1917 و رۆڵ و كاریگه‌ری به‌سه‌ر ناوچه‌كه‌دا،[15]له‌ماوه‌ى ساڵانى جه‌نگى دووه‌مى جيهانيشدا سه‌ره‌ڕاى كاريگه‌ريى بيروباوه‌ڕى ديموكراسى پێشكه‌وتنخوازانه له سه‌ر لاوانى كورد، كه ده‌وڵه‌ته هاوپه‌يمانه‌كان لافيان پێ لێ ده‌دا، له لايه‌كى ديكه‌شه‌وه كورد وه‌كوو گه‌لانى ديكه‌ى جيهان كاريگه‌ر بووبه په‌ره‌سه‌ندنه‌كانى جه‌نگى دووه‌مى جيهانى و پڕوپاگه‌نده‌كانى ده‌وڵه‌ته زلهێزه شه‌ڕكه‌ره‌كان، چه‌ندين ئاڕاسته و ته‌وژمى سياسى وهزرى له‌ناو كۆمه‌ڵگه‌ى كوردستانى سه‌ريان هه‌ڵدا، هه‌بوون هاوسۆز بوون له‌گه‌ڵ يه‌كێتيى سۆڤيه‌ت وباوه‌ڕيان وابوو يه‌كێتيى سۆڤيه‌ت ده‌توانێت يارمه‌تى بزووتنه‌وه‌ى نه‌ته‌وه‌يى كورد بدات[16].
د. عه‌زيز شه‌مزينى نووسيويه‌تى: ” پاش سه‌ركه‌وتنى يه‌كجاره‌كى ده‌وڵه‌تى سۆڤيه‌ت و پاش ئه‌وه‌ى كه گروپه سياسيه‌كانى كورد هيچ ئومێدكيان به سياسه‌تى به‌ريتانيا و فه‌ره‌نسه و ئه‌مريكا نه‌ما روويان كرده پێوه‌ندى دامه‌زراندن له‌گه‌ڵ كاربه‌ده‌ستانى يه‌كێتى سۆڤيه‌تدا، به روونى بۆيان ده‌رخستن كه ئه‌وان له هه‌ڵوێستى ده‌وڵه‌ته ئيمپرياليسته گه‌وره‌كان به‌رامبه‌ر به مه‌سه‌له‌ى كورد بێ ئومێد بوون، هاوسۆزى خۆيان بۆ سياسه‌تى سۆڤيه‌ت ده‌ربڕى و له ده‌وڵه‌تى سۆڤيه‌ت داواكار بوون بۆ سه‌ندنه‌وه‌ى مافه نه‌ته‌وه‌ييه‌كانى كورد پشتگيريان لێ بكا “.[17]
له‌م باره‌يه‌وه (هه‌مزه عبدالله 1904-_1998) گوتوويه‌تى:” له‌ساڵى 1934 خوێندكاربووم له كۆليژى ماف و ياساو پێوه‌ندى و ئاشنايه‌تيم به “يوسف مه‌تى”ه‌وه هه‌بوو و بووم به‌يه‌كه‌م كوردى باشورى كوردستان له ڕيزى پارتى كۆمۆنيستى ئێراقدا، له شانه‌يه‌كى پارتيه‌كه‌دا كۆده‌بوومه‌وه له (يوسف مه‌تى، زه‌كى خه‌يرى، عاصم فليح و ئه‌ز) پێكهاتبوو و به بريارى پارتيه‌كه له‌گه‌ڵ يوسف مه‌تى كه‌وتينه كاركردن له روژنامه‌ى(الاهالى)دا, كه له‌و رۆژگاره‌دا مۆڵگه و مينبه‌رى گشت رۆشنبير و پێشكه‌وتوو خوازانى ئێراق بوو، ناسياويم له‌گه‌ڵ تێكۆشه‌ران (كامل چادرچى، عبدالقادر اسماعيل، عبدالفتاح ابراهيم)دا په‌يدا كرد، له‌گه‌ڵ يوسف مه‌تى پێكڕا به‌رنامه‌ى سه‌نديكاى كرێكارانى شه‌مه‌نده‌فه‌رمان ئاماده كرد، ساڵى 1936 كۆلێژى مافم ته‌واو كرد, گه‌ڕامه‌وه زاخۆ و بووم به پارێزه‌ر، به نهێنى پروپاگه‌نده‌م بۆ بيرو راى ماركسێتى و پارتى كۆمۆنيستى ئێراق ده‌كرد و توانيم دوو مامۆستا “جه‌مال حسين و خالد بامه‌رنى” بكه‌م به ئه‌ندام له‌ڕيزى پارته‌كه‌دا و بووين به‌يه‌ك شانه‌و وابزانم ئێمه به‌يه‌كه‌م شانه‌ى پارتى كۆمۆنيستى ده‌ژمێردرێين له باشورى كوردستاندا. ساڵى 1938 له كۆبوونه‌وه‌يه‌كى حيزبى دا له ماڵى “زكى خيرى” له به‌غدا ده‌سگير كراين و به بريارى وه‌زيرى ناوخۆى ئێراق “ئه‌رشه‌د العمرى”، ره‌گه‌زنامه‌ى ئێراقى يان لێ سه‌ندمه‌وه و پۆليس له ئێراق ده‌رى كردم و فڕێيان دامه سه‌ر سنور، ماوه‌ى چه‌ند ساڵ به نهێنى به‌ناوى (مه‌لا برايم) له لايه‌ن بنه‌ماڵه‌ى (سه‌يد احمد خانه‌قا) له ناوچه‌ى كه‌ركوك حه‌وامه‌وه.
ساڵى 1943 به‌يارمه‌تى هه‌ندێك دۆست له كۆيه‌وه گه‌يشتمه مه‌هاباد و كه‌وتمه‌وه ناو كارووبارى خه‌باتى سياسى وتێكۆشانى جۆراو جۆر……”[18] له‌به‌ر ئه‌وه ده‌توانين ئاماژه به‌وه بكه‌ين، كه دامه‌زراندنى حیزبى شيوعيى ئێراق له‌ساڵى(1934)دا سه‌ره‌تايه‌كى گه‌وره‌ى پاڵ پێوه‌نه‌رى بيرى چه‌پ و ڕۆشنبيرى چه‌پ بوو،[19]چونكه هه‌م كۆمه‌ڵێك كه‌سايه‌تى كورد چوونه ناو ئه‌وحيزبه و هه‌ميش لقى حزبه‌كه‌يان له كوردستان كرده‌وه ودروشمى به‌رگرى كردن له چه‌وساوان وهه‌ژاران و جووتياران، دژايه‌تى داگيركه‌ريان ده‌كرد، به‌لاى خه‌ڵكييه‌وه دروشمه‌كانيان سه‌رنج ڕاكێش بوو. عه‌زيز محه‌مه‌د ده‌ڵێت: له ئاكامى هاتنى سوپاى سوور بۆ ئازه‌ربايجان و ڕۆژئاواى كوردستانى ئێران، ده‌نگو ڕه‌نگێكى زۆرى په‌يدا كرد، سه‌ركه‌وتنه‌كانى به‌ره‌ى وڵاتانى هاوپه‌يمان له‌به‌ره‌كانى جه‌نگه شوومه‌كه‌دا دژى فاشيزم، ژماره‌يه‌ك قوتابى ولاوانى پێشكه‌وتووى شارى هه‌ولێر، ساڵى 1934 له ڕيزى پارتى هيوا ده‌ركه‌وتن وكۆمه‌ڵێكمان به‌ناوى (كۆمه‌ڵه‌ى ميلله‌ت) سازكرد، بڵاوكراوه‌يه‌كى ده‌ستنووسمان به‌ناوى (ده‌نگى كورد)ه‌وه ده‌رهێنا، خۆمان به‌دۆستى شوره‌وى ماركسيزم له‌قه‌ڵه‌م ده‌دا”.[20] ساڵح حه‌يده‌ريش ئاماژه به‌وه‌ده‌كات كه كۆمه‌ڵه‌ى ميلله‌ت له‌شارى هه‌ولێر ڕۆژنامه‌يه‌كى ده‌ستنووسى به‌ناوى(بڵێسه)ه‌وه ده‌رده‌هێنا، نافيع يونس، عه‌زيز محه‌مه‌د، شێخ محه‌مه‌د(شێخه‌شه‌ل)، عاسم حه‌يده‌رى و چه‌ندانى تر تێيدا به‌شدار بوون.[21] له‌باره‌ى شارى سلێمانيشه‌وه “عومه‌ر عه‌لى شێخ” ئه‌ندامى پێشووترى مه‌كته‌بى سياسى “حشع” ده‌ڵێت:”له ساڵى 1938 له‌وكاته‌ى من قوتابى ناوه‌ندى بووم له سلێمانى، برايه‌كه‌م له‌من گه‌وره‌تر بوو، له قۆناغى دواناوه‌ندى بوو، بۆى باسكردووم كه له‌وساڵه‌دا مامۆستايه‌كى شيوعى به‌ناوى “هنرى مه‌رمه‌چى” ده‌رسى پێ ده‌گوتين له پاشان له‌گه‌ڵ چه‌ند كه‌سێكى تر بۆ تۆمه‌تى شيوعيه‌ت ده‌ستگيركرا، له‌وانه‌ى كه له گه‌ڵيدا له سلێمانى شانه‌يه‌كى شيوعيان پێكهێناوه وبه‌يه‌كه‌وه‌ش به تۆمه‌تى شيوعيه‌ت گيراون: سوبحى مه‌جيد يه‌عقوب، ئيبراهيم فه‌تاح، ڕه‌ئوف منه‌وه‌ر، به‌بڕيارى موته‌سه‌ريف له گرتووخانه به جه‌ڵد ئازار دراون، ئه‌م شانه‌يه په‌يوه‌نديان به‌هۆى مامۆستاكه‌مان له‌گه‌ڵ به‌غدا بووه..”.[22]
ئه‌مه‌و جگه له‌وه‌ى پارتى ديموكراتى كورديش كه سه‌ره‌تا دامه‌زرا، له سه‌ر داروپه‌ردووى دوو پارتى كوردى(شۆڕش) و(ڕزگارى) دروست بوو، كه كه‌سايه‌تى پێشكه‌وتووخواز و چه‌پ بوون[23]، يه‌كه‌م كۆنگره‌ى پارتى ديموكراتى كورد له(16/8/1946) له به‌غدا به‌سترا، تێيدا ئه‌ندامانى كۆميته‌ى ناوه‌ندى هه‌ڵبژێردران و دواتريش ئه‌ندامانى مه‌كته‌بى سياسى دياريكران، به‌ڵام ئه‌وه‌ى جێگه‌ى وردبوونه‌وه‌يه له‌ناو ئه‌ندامانى كۆميته‌ى ناوه‌نديدا له كۆى (14)ئه‌ندام، (5)ماركسى ودوو چه‌پى تێدابوو، هه‌روه‌ها له ناو مه‌كته‌بى سياسيشدا له(5)ئه‌ندام، چواريان ماركسى بوون، ئه‌وه سه‌ره‌ڕاى ئه‌وه‌ى سكرتێرى كۆميته‌ى ناوه‌ندى كه‌سێكى ماركسى بوو، كه هه‌مزه عه‌بدولڵا بوو.[24] له‌لايه‌كى تريشه‌وه دواى كۆنگره‌ى دووه‌مى پارتى له ساڵى(1951) ئيبراهيم ئه‌حمه‌د به سكرتێرى پارتى ده‌ستنيشان كرا، به‌ڵام ئه‌نجامى كۆنگره‌كه له لايه‌ن هه‌مزه عه‌بدولڵا ولايه‌نگره‌كانى قبووڵ نه‌كرا، و جيابوونه‌وه‌ى خۆيان له‌م باڵه ڕاگه‌ياند و خۆيان له ژێر ناوى (پارتى ديموكراتى كورد به‌ره‌ى پێشكه‌وتن) ڕێكخست[25]، ئه‌مه‌ش له‌ناو سه‌رچاوه‌كاندا به ململانێى نێوان باڵى چه‌پ وڕاستى پارتى له‌و قۆناغه‌دا داده‌نرێت.[26] له كۆنگره‌ى سێيه‌مى پارتى كه له ساڵى(1953)دا به‌سترا، سه‌ره‌ڕاى گۆڕينى ناوه‌كه‌ى بۆ (پارتى ديموكراتى كوردستان-ئێراق)، له په‌يڕه‌وى ناوخۆشدا بيرى (ماركسيزم-لينينيزم[27]) په‌سه‌ندكرا،[28] ئه‌مه‌ش به‌هۆى ئه‌وه‌وه بوو كه بيرى چه‌پ و ماركسييه‌ت له‌و قۆناغه‌دا باو بوو.
كاروچالاكى ڕێكخستنه‌كانى پارتى ديموكراتى كوردستان و حيزبى شيوعيى ئێراق له باشوورى كوردستان له يه‌ك كاتدا، كاريگه‌رى له‌سه‌ر په‌يوه‌ندى نێوانيان دروستكردووه، له به‌رئه‌وه‌ى هه‌رچه‌نده مه‌سه‌له‌ى دامه‌زراندنى پارته ديموكراته‌كان له لايه‌ن يه‌كێتيى سۆڤييه‌ت پاڵپشتى كرابوو، هه‌روه‌ها پارتى كۆمۆنيستى ئێراقيش له نيسانى 1945 هه‌نگاوه‌كه‌ى به پێويست له قه‌ڵه‌م دابوو، به‌ڵام وه‌ك له دواتر ده‌بينين پارتى كۆمۆنيست بارودۆخه‌كه‌يان قبووڵ نه‌بوو، بۆيه له‌و چوارچێوه‌يه‌دا ململانێ كه‌وته نێوانيان، به‌وه‌ى كه كورد نه‌ته‌وه‌يه يان نا؟[29] له‌به‌رئه‌وه‌ى كۆمۆنيسته‌كان ده‌مێك بوو نكوڵيان له بوونى ئه‌وه ده‌كرد، كورد نه‌ته‌وه‌يه، به‌ڵام پارتييه‌كان وه‌ك وه‌ڵامدانه‌وه‌يه‌ك پێداگيرييان له بوونى نه‌ته‌وه‌يى كورد ده‌كرد. سه‌ره‌ڕايى ئه‌وه‌ى سه‌ركردايه‌تى هه‌ردوو پارته‌كه چه‌پ بوون، يان لانى كه‌م له‌ژێر كاريگه‌رييه‌كه‌يدا بوون، كه‌چى تێڕوانينى توونديان بۆ يه‌كتر هه‌بوو، پارتى كۆمۆنيستى ئێراق نكوڵى له بوونى بزووتنه‌وه‌ى ڕزگاريخوازى گه‌لى كورد و خه‌باتێكى له‌وشێوه‌يه ده‌كردـ به‌ڵكوو ئه‌وه‌ى هه‌بوو به پارتێكى نه‌ته‌وه‌يى بۆرجوازيى-ده‌ره‌به‌گايه‌تييان داده‌نا، كه پێيان وابوو سه‌رده‌مى به‌سه‌رچووه، له به‌رانبه‌ردا پارتيش پێى وابوو پارتى كۆمۆنيست ڕێكخراوێكه بۆته مايه‌ى وێرانكردنى بزووتنه‌وه‌ى كرێكارى، به‌مه‌ش وايان ده‌بينى بزووتنه‌وه‌كه‌يان بزووتنه‌وه‌يه‌كى ڕزگاريخوازيى نيشتمانييه ودژى داگيركارى وكۆنه‌په‌رستييه و ناوه‌رۆكێكى پێشكه‌وتنخوازى و ڕووكه‌شێكى شۆڕشگێڕى هه‌يه، بۆيه پێويسته له‌ناو ڕيزه‌كانيدا كاربكرێت و پشتيوانى له دروشم و داخوازييه‌كانى بكرێت، هه‌روه‌ها هه‌وڵى گونجاندنى خه‌سڵه‌ته شۆڕشگێڕى و پێشكه‌وتنخوازييه‌كه‌ى بدرێت، وه‌كوو زه‌مينه‌سازى بۆ ڕێكخستنى سه‌ركردايه‌تى كردنى له لايه‌ن پارتێكى شۆڕشگێڕى كوردى، كه هه‌موو شۆڕشگێڕه ماركسى وپێشكه‌وتنخوازه‌كانى كوردستان له خۆيدا كۆبكاته‌وه.[30]
دوا خاڵ له ناكۆكييه‌كانى نێوانياندا، پارتييه‌كان پێيان وابوو لقى كوردستانى پارتى كۆمۆنيستى ئێراق شتێكى زياده‌يه وبوونى پێويست نييه، بۆيه داواى هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌يان ده‌كرد، لێره‌شدا پارتى كۆمۆنيست ئه‌و هه‌ڵوێسته‌ى قبووڵ نه‌بوو، ئه‌نجام په‌يوه‌ندييه‌كان به ئاڵۆزى مايه‌وه، تا ئه‌كاته‌ى پارتى كۆمۆنيستى ئێراق كۆنگره‌ى خۆى له ساڵى (1956)به‌ست وله بيروڕاكانى له به‌رانبه‌ر كورددا پاشه‌كشه‌ى كرد، به‌مه‌ش په‌يوه‌ندييه‌كانيان ئاسايى بوونه‌وه، به‌ڵام ئه‌وه‌ش زۆرى نه‌خاياند، له‌به‌رئه‌وه‌ى ساڵى 1957 لقى كوردستانى پارتى كۆمۆنيست بڕيارى هاتنه ناو پارتيدا، به‌مه‌ش بارودۆخ وپه‌يوه‌ندى نێوانيان جارێكى ديكه ئاڵۆزى تێكه‌وته‌وه.[31]
سەرچاوە:
[1] بۆ زیانیاری زیاتر بڕوانە: د.عبدالعزیز سلیمان نەوار، د.عبدالمجید نەعنەعی: مێژووی هاوچەرخ، ئەوروپا لە شۆڕشی فەڕەنسیەوە تا جەنگی دووەمی جیهانی، و.خالید هەركی، چ1، هەولێر، 2009؛ فاتح ڕه‌سووڵ، بنچينه‌ى مێژوويى بيرۆكه‌ى چه‌پ له كوردستان، چاپى دووه‌م، چاپخانه‌ى چوارچرا، سلێمانى، 2005، ل21.
[2] د.ئه‌حمه‌د حه‌مه‌د ئه‌مين، ڕه‌وتى چه‌پ له باشوورى كوردستان، كۆمه‌ڵه‌ى ڕه‌نجده‌رانى كوردستان وه‌ك نموونه، چاپى يه‌كه‌م، چاپخانه‌ى ڕۆژهه‌ڵات، هه‌ولێر، 2016، ل19؛ حه‌مه گۆپاڵه، چه‌پ و ديموكراسى، چاپى يه‌كه‌م، چاپخانه‌ى چوارچرا، سلێمانى، 2013، ل76-77؛ خه‌بات، چه‌پ به‌ره‌و كوێ، ڕۆژنامه‌ى (ئاڵاى ئازادى)، ژماره(62)، يه‌كشه‌ممه، 21/2/1993، ل3.
[3] چەپ لەنێوان فیكرو بزوتنەوەی جەماوەریدا: كۆمەڵێك چاوپێكەوتنی ڕۆژنامەوانی سەبارەت بە پرسی چەپ لە كوردستان، كە بە زەنجیرە لە بڵاوكراوەی ئاڵای ئازادی دا بڵاوكراوەتەوە، لە بڵاوكردنەوەی مەكتەبی هۆشیاری و پێگەیاندنی حزبی زەحمەتكێشانی كوردستان، چاپخانەی هێڤی، هەولێر، 2013ز، ل109.
[4] سمايل بازيار، كاريگه‌رى بيرى چه‌پ له سه‌ر بزاڤى سياسيى ڕۆژهه‌ڵاتى كوردستان( حيزبى ديموكراتى كوردستان وه‌ك نموونه 1945-1991)، ب.ش، 2020، ل25.
[5] بیری ماركسيزم: ئەم بیرە دەگەڕێتەوە بۆ كارل ماركس (1818_1883)، كە بانگەشەی بۆ تیۆری كۆمۆنیزمی دەكرد ئەم تیۆرەش جەخت لە سەر توێژینەوەی پەرەسەندنی مێژوویی ئادەمیزاد دەكات، لەبەر ڕۆشناییەكانی ماتریالیزمی دیالیكتیكی، كە دەڵێت: مێژووی ئادەمیزاد دەبێت لە سوچی ئابوورییەوە تێ بڕوانین، هەروەها دەبێت لە سەر بنەمای تیۆری ماتریالیزمی لێكۆڵینەوەی لە سەر بكرێت، كارل ماركس یەكەم كەس بوو ئەم تیۆرەی بڵاو كردەوە، ماركس لەگەڵ (فریدریك ئەنگلیز)ی هاوڕێی (مانیفیستی كۆمۆنیستی) لە ساڵی (1848)دا نووسی و كتێبەكەیان دەربڕینێك بوو لە بارەی ڕا و بۆچوونەكانی كۆمەڵێكی نهێنی نێودەوڵەتی ناوی خۆیان نابوو (كۆمەڵەی كرێكاران)، ئەو بڵاوكراوەیە جەختی لە سەر ململانێی نێوان سەرمایەداران و كرێكاران كردبوو، كە ململانێیەكی چارەنووس سازە بە سەركەوتنی چینی كرێكاران كۆتاییی پێ دێت و ئامرازەكانی بەرهەمهێنانیش پێویستە بكەوێتە ژێر دەست و بەڕێوبردنی دەوڵەتێكی ئیشتراكی، ماركس لە كتێبەكەیدا بە ناوی (سەرمایە) ئەم تیۆرەی تێدا شی كردەوە تێیدا بانگخوازی سۆشیالیستی زانستی دەكات، كە كۆمەڵگایەكی بێ موڵكدار و بێ چین و یەكسان، لە نێوان تاكەكەسەكان دەخوازێت. (بۆ زانیاریی زیاتر، بڕوانە: ئالان ودس وئه‌وانى تر، ماركسيزم، وه‌رگێرانى: بابان ئه‌نوه‌ر، له بڵاوكراوه‌كانى ده‌زگاى ئايديا بۆفكرولێكۆڵينه‌وه،سلێمانى، 2018، ل10-11؛ دكتۆر هاشم یەحیا ئەلمەلاح: دەروازەیەك لە فەلسەفەی مێژوو، لێكۆڵینەوەیەكی شیكارییە لە فەلسەفەی مێژوو، و. دەوەن حەسەن، چ1، چاپخانەی خۆرهەڵات_هەولێر،2011، ل351_375).
[6] بۆ زياتر له‌سه‌ر چه‌مكى سۆسياليستى وجۆره‌كانى بڕوانه: نجم الدين فارس حسن، الاتجاهات الفكرية وتأثيرها على صياغة الحقوق والحريات في دساتير الدول، رسالة ماجستير، تقدمه الى مجلس كلية القانون والسياسة، جامعة التنمية البشرية، 2022، ص23-28؛ ئه‌كره‌م ميهرداد، سۆسيال ديموكراسى(مێژوو، تيۆر، ڕه‌خنه)، چ2، چاپخانه‌ى كارۆ، سلێمانى، 2022، ل18-28.
[7] بۆ زياتر بڕوانه: فره‌دريك ئه‌نگڵس وئه‌وانى تر، كۆمۆنيزم، وه‌رگێڕانى: كۆمه‌ڵێك نووسه‌ر، له بڵاوكراوه‌كانى ده‌زگاى ئايديا بۆ فكرو لێكۆڵينه‌وه، ژ(22)، سلێمانى، 2019، ل62دواتر؛ وه حه‌مه گۆپاڵه، سه‌رچاوه پێشوو، ل79-80.
[8] بۆ چۆنێتى ڕووداوه‌كانى سه‌ركه‌وتنى شۆڕشى ئۆكتۆبه‌ر بڕوانه: مه‌حموود تلوعى، له لينينه‌وه بۆ پۆتين، وه‌رگێڕانى: ڕه‌سووڵ سوڵتانى، چ1، له بڵاوكراوه‌كانى ده‌زگاى موكريانى، هه‌ولێر، 2011، ل75و دواتر.
[9] ئەم بیرە دەگەڕێتەوە بۆ كارل ماركس (1818_1883)، كە بانگەشەی بۆ تیۆری كۆمۆنیزمی دەكرد ئەم تیۆرەش جەخت لە سەر توێژینەوەی پەرەسەندنی مێژوویی ئادەمیزاد دەكات، لەبەر ڕۆشناییەكانی ماتریالیزمی دیالیكتیكی، كە دەڵێت: مێژووی ئادەمیزاد دەبێت لە سوچی ئابوورییەوە تێ بڕوانین، هەروەها دەبێت لە سەر بنەمای تیۆری ماتریالیزمی لێكۆڵینەوەی لە سەر بكرێت، كارل ماركس یەكەم كەس بوو ئەم تیۆرەی بڵاو كردەوە، ماركس لەگەڵ (فریدریك ئەنگلیز)ی هاوڕێی (مانیفیستی كۆمۆنیستی) لە ساڵی (1848)دا نووسی و كتێبەكەیان دەربڕینێك بوو لە بارەی ڕا و بۆچوونەكانی كۆمەڵێكی نهێنی نێودەوڵەتی ناوی خۆیان نابوو (كۆمەڵەی كرێكاران)، ئەو بڵاوكراوەیە جەختی لە سەر ململانێی نێوان سەرمایەداران و كرێكاران كردبوو، كە ململانێیەكی چارەنووس سازە بە سەركەوتنی چینی كرێكاران كۆتاییی پێ دێت و ئامرازەكانی بەرهەمهێنانیش پێویستە بكەوێتە ژێر دەست و بەڕێوبردنی دەوڵەتێكی ئیشتراكی، ماركس لە كتێبەكەیدا بە ناوی (سەرمایە) ئەم تیۆرەی تێدا شی كردەوە تێیدا بانگخوازی سۆشیالیستی زانستی دەكات، كە كۆمەڵگایەكی بێ موڵكدار و بێ چین و یەكسان، لە نێوان تاكەكەسەكان دەخوازێت. (بۆ زانیاریی زیاتر، بڕوانە: دكتۆر هاشم یەحیا ئەلمەلاح، دەروازەیەك لە فەلسەفەی مێژوو، لێكۆڵینەوەیەكی شیكارییە لە فەلسەفەی مێژوو، و. دەوەن حەسەن، چ1، چاپخانەی خۆرهەڵات_هەولێر،2011، ل351_375؛ كارل ماركس كێيه؟ له ڕۆژنامه‌ى بيرى نوێ، ژماره(15)، له 4/10/1973، ل3).
[10] ئه‌م به‌كارهێنانه گوزارشته له‌و زيادكردن و ده‌وڵه‌مه‌ندكردنانه‌ى له‌ڕووى فكرييه‌وه ڤلاديمێر ئيليچ لينين(1870-1924)خستييه سه‌ر بيروبۆچوون وتێڕوانينه‌كانى ماركس وئه‌نگلس، كه‌خۆى له خستنه‌ڕووى قۆناغه‌كانى ئيمپرياليزم وشێوازى نوێى سه‌رمايه‌دارى و تيۆرى شۆڕشگێڕى سۆسياليسى و سه‌ركه‌وتنى شۆڕشى سۆسياليستى له يه‌ك وڵات و شێوازى ڕێكخستنى پارته سۆسياليسته‌كان و چه‌ندين تێڕوانين وبيروبۆچوونى جياوازتر ده‌بينێته‌وه. بۆ زياتر بڕوانه: خسرو روزبه ومسعود معنوى، واژه‌هاى سياسى(واژه‌هاى نو..)، چاپ اول، انتشارات پژوهش وباهمكارى انتشارات مجاهد، ص204-205؛ پێرمۆنسۆن، ماركسيزم، وه‌رگێرانى له ڕووسيه‌وه: دلێر ئه‌حمه‌د حه‌مه‌د، سلێمانى، 2022، ل23.
[11] د.ئه‌حمه‌د حه‌مه‌د ئه‌مين، ڕه‌وتى چه‌پ..، ل19-20؛ د.عه‌زيز شه‌مزينى، جووڵانه‌وه‌ى ڕزگاريى نيشتمانيى كوردستان، وه‌رگێڕانى: فه‌ريد ئه‌سه‌سه‌رد، چاپى چواره‌م، سلێمانى، 2006، ل146-147.
* كۆمێنتێرن: ڕێكخراوێكى سياسى كۆمۆنيستى دەوڵەتان بوو، مەڵبەندەكەى شارى مۆسكۆ بوو، لە سەر داواى لينين و لە 1919دامەزرا، بۆ هێنانەدى و دامەزراندنى پارتى كۆمۆنيستى لەوڵاتانى ترى دنيا، لە سەرەتاى دامەزراندنيیەوە هەموو كۆمۆنيستەكانى ڕووسيا و ئەڵمانياى تێدا بوو، بەرە بەرە پەرەيسەند، تاكو زۆر وڵاتانى ترى جيهانى گرتەوە تا ساڵى 1935 (7) كۆنگرەيان بەست، لە ساڵى 1943بە هۆى جەنگى دوەمى جيهانەوە و دڵنيا كردنى هاوپەيمانەكانى جەنگ، ڕوسيا ئەم كۆمێنتێرنەى هەڵوەشاندەوە. وەرگيراوە لە: (ياسين سابرساڵح، ئينسايكلۆپيدياى گشتى، چ1، دەزگاى چاپ و پەخشى سەردەم، سلێمانى ، 2005، ل88).
[12]. صلاح الخرسان، صفحات من تاريخ الحركە الشيوعيە في العراق، دارالفرات، 1993، ص14.
[13]. المصدرالسابق ، ص15؛ هەروەها بۆ زياتر لە سەر سەرەتاكانى بيرى شيوعيەت لە عێراق بڕوانە: (حنابطاطو، العراق، ج2 ، الحزب الشيوعي، ت:عفيف الرزاز، ب.م، 2006، ص39-53).
[14]. عبدالرزاق محمد اسود، موسوعە العراق السياسيە، مج6، الجمعيات و الاحزاب السياسيە، 1986، ص299.
[15] بۆ زانيارى له‌سه‌ر سه‌ره‌تاكانى بڵاوبوونه‌وه‌ى بيرى كۆمۆنيستى و ئه‌و بۆچوونانه‌ى له‌م باره‌يه‌وه هه‌يه، بڕوانه: د.سه‌روه‌ر عه‌بدولڕه‌حمان عومه‌ر، حزبى شيوعيى عێراق و مه‌سه‌له‌ى كورد(1934-1975)، چاپى يه‌كه‌م، چاپخانه‌ى كارۆ، سلێمانى، 2019، ل58 دواتر؛ مه‌غديد حاجى، سێ توێژينه‌وه‌ى مێژوويى، چاپى يه‌كه‌م، چاپخانه‌ى ڕۆژهه‌ڵات، هه‌ولێر 2018، ل98-99.
[16] نووسه‌رێك ده‌نووسێت: سه‌ركه‌وتنى شۆڕشى ئۆكتۆبه‌ر به قازانجى جووڵانه‌وه‌ى ڕزگاريخوازى كورد وه‌زعى گۆڕى، به‌ر له‌هه‌موو شت حكوومه‌تى گه‌نجى كرێكاران و وه‌رزێرانى سۆڤێتى قه‌رارداده‌كانى ئيستعمارى 1916و1917ى به‌تاڵ كرد ونه‌خشه‌ى دابه‌شكردنى كوردسان تێكچوو، هێزه‌كانى داگيركه‌ر كوردستانيان به‌جێ هێشت وگه‌لى كورد ده‌ره‌تانى ئه‌وه‌ى بۆ پێكهات كه جارێكى ديكه‌ش بتوانێ له هێدى وهێمنيه‌تى دا خه‌ريكى بوژانه‌وه‌ى ژيانى خۆى بێ، ده‌نگ وباسى شۆڕشى ئۆكتۆبه‌ر له كوردستاندا به چه‌شنێكى هه‌راو بڵاوده‌بۆوه و له لايه‌ن كۆمه‌ڵانى خه‌ڵكه‌وه پێشوازى لێ ده‌كرا..پاشان درێژه‌ى ده‌داتێ وده‌نووسێت: ده‌بێ بڵێم گه‌لى كورد ڕووسه‌كانى به ڕزگاركه‌رى ڕۆژهه‌ڵات زانيوه وئاماده‌ن چاره‌نووسى خۆيان به‌ده‌ستى ئه‌وان بسپێرن). بڕوانه: ك.كرماشانى، شۆڕشى ئۆكتۆبه‌ر و جوڵانه‌وه‌ى ڕزگاريخوازى كورد، بيرى نوێ، ژ(29)، له 6/11/1972، ل3.
[17] عەزیز شەمزینی، جوڵانەوەی رزگاریخوازی نیشتمانی كوردستان، و/فەرید ئەسەسەرد، لە بڵاوكراوەكانی سەنتەری لێكۆڵینەوەی ستراتیجی كوردستان، چ3، سلێمانی، 1998, ل111.
[18] فاتح ڕه‌سووڵ، بنچينه‌يى مێژوويى بيرۆكه‌ى چه‌پ..، ل301.
[19] خه‌بات، سه‌رچاوه‌ى پێشوو، ل3.
[20] فاتح ڕه‌سووڵ، سه‌رچاوه‌ى پێشوو، ل313-314.
[21] هه‌مان سه‌رچاوه، ل314؛ مومتاز حه‌يده‌رى، ڕه‌وسه‌ى قه‌ڵه‌مه‌كه‌م(زاده‌ى ته‌مه‌ن-ديداره هه‌مه بابه‌ته‌كان)، 2-3، چ1، چاپخانه‌ى ڕۆژهه‌ڵات، هه‌ولێر، ل639-642؛ فه‌ريد ئه‌سه‌سه‌رد، ڕه‌هه‌نده‌كانى بيرى سياسى پاش جه‌نگى دوومى جيهان، چ2، له بڵاوكراوه‌كانى سه‌نته‌رى لێكۆڵينه‌وه‌ى ستراتيجى كوردستان، سلێمانى 2012، ل100
[22] بڕوانه: مه‌غديد حاجى، سێ توێژينه‌وه‌ى مێژوويى، ل79.
[23] بڕوانه: مه‌هدى محه‌مه‌د قادر، پێشهاته سياسييه‌كانى كوردستانى عێراق1945-1958، له بڵاوكراوه‌كانى سه‌نته‌رى لێكۆڵينه‌وه‌ى ستراتيجى كوردستان، سلێمانى، 2005، ل93.
[24] ماركسييه‌كان بريتيى بوون له: هه‌مزه عه‌بدولڵا، عه‌لى عه‌بدولڵا، عه‌بدولكه‌ريم تۆفيق، ڕه‌شيد عه‌بدولقادر، عه‌بدولسه‌مه‌د محه‌مه‌د، بڕوانه: ئه‌حمه‌د محه‌مه‌د ئه‌مين، ڕه‌وتى چه‌پ، ل33.
[25] بۆ زانيارى زياتر له‌سه‌ر ئه‌م باڵه‌ى پارتى بڕوانه: د.ئه‌حمه‌د حه‌مه ئه‌مين، پارتى ديموكراتى كورد-عێراق به‌ره‌ى پێشكه‌وتوو1951-1956، چ1، چاپخانه‌ى ڕۆژهه‌ڵات، هه‌ولێر، 2017، ل18ودواتر.
[26] د.ئه‌حمه‌د حه‌مه‌د ئه‌مين، ڕه‌وتى چه‌پ، ل33.
[27] ماركسيزمى لينينيزم: تيۆرێكى شۆڕشگێڕانه‌يه ده‌رباره‌ى ياساكانى گه‌شه‌كردنى كۆمه‌ڵ و سروشت تۆرێكى شۆڕشگێڕانه‌ى پڕۆليتاريايه بۆ زاڵ بوون به‌سه‌ر سه‌رمايه‌داريدا وبنياتنانى ڕژێمى كۆمۆنيزم، لينين بيروباوه‌ڕه‌كانى ماركسى وئه‌نگلزى گه‌شه پێ كردو به‌ره‌و قۆناغێكى باڵاترى برد ئه‌ويش لينينيزمه، لينين پێى وابوو كه ئه‌گونجێ شۆڕشى سۆشياليستى له وڵاتێكدا سه‌ربكه‌وێ، وه ئاشكراى كرد كه ده‌سه‌ڵاتى سۆڤيه‌تى شێوه‌يه‌كى تايبه‌تى ديكتاتۆرى پڕۆليتاريايه… بۆزياتر بڕوانه: بيرى نوێ، ژ(8)، 13/8/1972، ل3؛
[28] على عبدالله، مێژووى پارتى دیموكراتى كوردستانى عێراق تا بەستنى كۆنگرەى سێیەم، بێ وشوین وساڵى چاپ، ل71؛ عبدالستار تاهير شريف، الجمعيات والمنظمات، ص177؛ مه‌هدى محه‌مه‌د قادر، پێشهاته سياسييه‌كانى كوردستانى عێراق، ل131.
[29] بڕوانه: جه‌مال نه‌به‌ز، كوردستان و شۆڕشه‌كه‌ى، وه‌رگێڕانى: كوردۆعه‌لى، ب.ش، 1985، ل184.
[30] ئه‌حمه‌د حه‌مه‌ئه‌مين، سه‌رچاوه‌ى پێشوو، ل37-38.
[31] بڕوانه: هه‌مان سه‌رچاوه، ل38.
ئاماده‌كردنى: دكتۆر ژيلوان عه‌بدولڵا هه‌ڵه‌دنى
