مەولانای ڕۆمی و دیوە نەبینراوەكەی

مەولانا جەلالەدینی بەڵخی، یەكێكە لە كەسایەتییە ناودار و بەرچاوەكانی مێژوووی ڕۆژهەڵات و عیرفانی ئیسلامیی و فەرهەنگی جیهانیی. مەولانا كاریگەرییەكی زۆری لە دونیای عیرفان و ئەدەبیاتدا هەبووە و هەیە و شیعرگەلێكی ئێجگار جوان و ناسكی هۆنیوەتەوە و بە سەدان شەرح و شرۆڤە، چ لە نێوخۆی ئێران و چ لە ڕۆژئاوا لەبارەیانەوە نوسراوە. مەولانا لای ئەهلی عیرفان بە سیمبولێكی سەرتاپا جوانیی ،چاكیی، سنگفراوانیی، قبوڵكرنی نەیار ناسراوە، كە بێگومان ئەمە ڕاستی تێدایە، بەڵام مەولانا دیوێكی دیكەشی هەیە كە لەوانەیە لای زۆر كەس شاراوە بێ. ئەوەی لەم نوسینەدا دێ، دەرخستنی دیوی دووەمی مەولانایە- وەك مرۆڤێك- كە لە ژێر كاریگەری بارودۆخە جیاوازەكاندا، وەك هەر كەسێكی ئاسایی، هەڵدەچێت و جنێو دەدات و سوكایەتی بە ڕەخنەگرانی دەكات. بە پێچەوانەی زۆرێك لەوكەسانەی كە مەولانا ناناسن و زۆر جار بەهەڵە پێیان وایە بان-مرۆڤێك بووە، لێ لێرەدا دەردەكەوێ هێندەش بێ هەڵە و پەڵە نەبووە.

ئەم نوسینە دەرخەری ئەوەیە عارفەكان كۆمەڵێك مرۆڤ بوون وەك باقی مرۆڤەكانی دیكە –بە كۆمەلێك جیاوازیی فیكریی و ڕۆحیی و ئەخلاقییەوە-.دەكرێ بە دەرخستنی ئەم لایەنەی مەولانا كە لەوانەیە لای زۆرێك یان هەندێك، شاراوە بێ، جارێكی دیكە بانگەشەی ڕۆشنبوونەوەی عارفێكی خۆناس و خواناس، كە باس لە موكاشەفە و موشاهەدەی عالەمی مەلەكووت دەكات، بخەینەوە بەر گومان و هەڵسەنگاندن. ئەم نوسینە گەڕاندنەوەی مەولانایە بۆ جێگە و پێگەی خۆی وەك مرۆڤێك كە خاوەن شتی جوان و لەهەمان كاتدا هەندێ شتی نابەجێشە. ئەم نوسینە زیاتر بۆ ئەو كەسانەیە كە مەولانا وەك بان-مرۆڤێكی بێ هەڵە و پەڵە تەماشا دەكەن و بە هۆی بێ ئاگاییانەوە پێیان وایە مەولانا سەرتاپا نمونەیەكی جوانی گەردونییە.

“مەولانا و جنێو”

مەولانا لە زۆر شوێندا كە ڕەخنە لە كەسێك دەگرێت، جنێوی پێ دەدات و زۆربەی جارەكان بە “سەگ” یان” كەر”ـی دەشوبهێنێت و هەندێكجار جنێوی زۆر نەشیاویش دەدات. بۆیە ئەو گومانەی كە مەولانا هەمیشە زۆر نەرم و نیان و هەمووشت دۆست بووە، بە جێ نییە و بە هەندێ لە شیعرەكانییدا دەردەكەوێت میزاجێكی تووندی هەبووە. ئەو عارفە پیرەش كە مەولانا ئاشقی دەبێت (شەمسی تەبرێزی) هەر وا بووە و بە (مقالات)ـەكەیدا دەردەكەوێ لەگەڵ زۆرینەدا نەیكراوە و باسی هەركەسی كردبێ لە سوكایەتی بێبەشی نەكردووە. لەوانەیە ئەم تووندییەی هەردوولا وای كردبێ ئاشقی یەكدی بن! مەولانا لە غەزەلی ژمارە (2137)ی “دیوانی شەمس” دا، دژ بە كەسێك كە ڕەخنەی لە شەمسی تەبرێزی گرتووە، بە شێوەیەكی تووند هەڵدەچێ و كۆمەڵێك جنێو و وشەی زۆر نەشیاو بە زارییدا دێ كە دوورە لەوەی ئەم قسانە قسەی پیرێكی عیرفان بێ:-

أن كون خر كز حاسدی عیسی بود تشویش

صد كیر خر در كون او تیز سگ در ریش او

خر صید أهو كی كند خر بوی نافە كی كشد

یا بول خر را بو كند یا گە بود تفتیش او

هر جوی أب اندر رود أن مادەخر بولی كند

جو را زیان نبود ولی واجب بود تعطیش او

خر ننگ دارد ز أن دغل از حق شنو بل هم اضل

ای چون مخنس غنج او چون قحبگان تخمیش او

واتە:

بە ڕەخنەگر دەڵێ:” ئەو قوونە كەرەی، لەبەر حەسودیی، عیسا بووەتەوە مایەی نیگەرانیی، سەد چووكی كەر بە قوونی و سەد تڕی سەگ بە ڕیشی! كەر چۆن ڕاوی ئاسك دەكات؟ كەر چۆن بۆنی میسك دەكات؟ ئەو یان بۆنی میزی كەری تر دەكات، یا تەرس و گوو دەپشكنێت. ئەو ماكەرە، بەلای هەر جۆگە ئاوێكدا دەڕوات، میزێكی تێدەكات، ئاوی جۆگە بەم كارەی ئەم زەرەر ناكات بەڵام بۆ ئەوەی خۆی فێری ئاو خواردنەوە بێت،دەبێت تینوو بكرێت- نەهێڵرێت لە جۆگە نزیك بێتەوە-.كەریش پێی نەنگ و شەرمە وەك ئەو دەغەڵە بێت،لە زاتی حەق ببیستە “ئەمانە لە چوارپێش خراپترن”،هەی ئەوەی وەك نیرەمووك ناز و نووز دەكەیت و وەك داوێنپیس دەتخورێت”!

“مەولانا و پلورالیزمی ئایینی”

زۆرجار لە بەرامبەر دەمارگیریی سەلەفییەكاندا باس لە لێبوردەیی عاریفان و دڵگەوەریی مەولانا و هاومەشرەبەكانیان دەكرێ وەك ئەوەی هەمیشە و لە هەموو بارودۆخەكاندا كەسانی زۆر نەرم و بێوەی بووبن و هەرگیز دڵی كەسیان نەڕەنجاندبێ. وا دێتە پێشچاو مەولانا لە گوڵ كاڵتری بە هیچ كەس-چ دۆست و چ ناحەز-نەوتبێ و هەمیشە باوەشی میهرەبانیی بۆ هەموو كەس واڵا بووە.بەڵام ئەوەی ژیانی مەولانا بە وردیی بخوێنێتەوە بۆی دەردەكەوێ هەر لە زەمانی خۆیدا ناحەزی زیاتر بووە وەك لە دۆست. موریدەكانی خۆیشی چەندین جار لێی تووڕە و تۆراو بوون.شكاتی لێكراوە و ناڕەزایەتی لە دژی بۆ لای فەرمانڕەوا بەرزكراوەتەوە.(ئەفلاكی)كە خۆی یەكێكە لە سەرسامبووان بە مەولانا، لە (مناقب العارفین)دا دەڵێت: “زانایانی شار كە لەو سەردەمەدا هەریەكەیان لە زانستگەلی جیاوازدا شارەزا بوون، بەیەكدەنگ چوونە لای زانای گەورەی شاری قۆنییە، قازی سیراجەدین و لە زێدەڕۆیی سەما و مۆسیقای مەولانا شكایەتیان كرد”. سەدەردینی قونەوییش- كە زڕكوڕی ئیبن عەرەبی و شارحی بەرهەمەكانییەتی-لە ساڵانی دواییدا نێوانی لەگەڵ مەولانا تێكچووبوو.

مەولانا لەبەرڕەخنەگرتن لە مەسنەوییەكەی،تووڕە دەبێت و ڕەخنەگران بە حەسوود و گەمژە دەزانێ و ڕەخنەكانیان بە دووكەڵ و بۆگەنیی ناوزەد دەكات.(مەسنەویی،دەفتەری سێیەم،بەیتی 4227-4233) دەڵێت:

پیش از أنك این قصە مخلص رسد دود و گندی أمد از اھل حسد

خربطی ناگاه از خرخانەای سر بر أورد چون طعانەای

لە دوو دیڕی كۆتایدا دەڵێت: لەپڕ گەمژەیەك لە كەرخانە (تەویلە)یەكەوە وەك تانەدەرێك سەری دەرهێنا!

لە جێیەكی تردا بە ڕەخنەگر دەڵێ: “سەگێك كە دەوەڕێ” (مەسنەویی،دەفتەری سێیەم،بەیتی 4282- 4287

ای سگ تاعن! تو عو عو میكنی طعن قران را برون شو میكنی

تا كۆتایی.

لە جێیەكی تردا ئەوانەی ڕەخنەیان لە كۆری سەما و گوێگرتن لە نەی گرتووە،بە (كەر) ناو دەبات و دەڵێت: خاتری ئەو كەرانە مەگرە و كەم گوێیان بدەرێ! (دیوانی شەمس،غەزەلی 1734

سماع كن و خاطر خران كم جو كە جان جان سماعی و رونق ایام.

پێغەمبەران و پیاوچاكان بە خاوەنی حاڵ و تەیكەری ڕێگەی یار ناو دەبات و دوژمنانیشیان بە سەگ! (مەسنەویی،دەفتەری سێیەم،بەیتی 4320

أن خداوندان كە رە طی كردند گوش فا بانگ سگان كی كردەاند؟

تەنانەت بە گوێرەی گێڕانەوەی ئەفلاكی، مەولانا لە كوڕەكەی خۆی “سوڵتان وەلەد” بە هۆی مەسەلەیەكی زۆر بچوكەوە تووڕە بووە و جنێوی پێداوە و پێی وتووە “هەی سەگ، هەی كەر، هەی خوشك حیز! لە كاتێكدا كوڕەكەی لە دڵسۆزیی خۆی، ڕوونكردنەوەی بۆ یەكێك لە ڕەخنەگرانی باوكی داوە. هەرچەندە مەولانا پێی وابووە حەقیقەت یەكە و ئەوە جیاوازی ڕوانینە،جیاوازییەكان دروست دەكات، مەسنەیی،دەفتەری سێیەم،بەیتی 1258

از نضرگاە است ای مغز وجود اختلاف مومن و گبر و جهود.

بەڵام عەبدولكەریم سرووش، مەولاناناسی دیاری ئێرانی دەڵێ: لە هەركوێدا مەولانا باسی جولەكەی كردبێ، سەروو تانەی لێداون و كوتاونی. لە چیرۆكی سەرەتای مەسنەویی دەفتەری یەكەمدا دەردەكەوێت كە چۆن لە فروفێڵی جولەكەكان و هەوڵەكانیان بۆ تێكدانی دینی خودا و دژایەتی پێغەمبەران دەڕوانێت.لە مەسنەویی، دەفتەری یەكەم، بەیتی 769) بە جولەكە دەڵێت: سەگ:-

أن جهود سگ ببین چە رای كرد پهلوی أتش بتی بر پای كرد

لە جێیەكی تردا ئاماژە بە گەمژەیی و ناشایستەیی گوێگران دەكات كاتێ توانای تێگەیشتن لە بابەتی قووڵیان نییە و گەر قسەی عیرفانیی و ئاسمانیان بۆ بكەی، هیچ سوودی لێ نابینن، نمونەیش بە جولەكە و شیعە دەهێنێتەوە و بە كەڕێكیان دەشوبهێنێت كە تەپلی بۆ لێ بدرێت و ئاوازی بۆ بخوێنرێت(مەسنەویی،دەفتەری سێیەم،بەیتی 3200

ای بیان،اكنون چو خر بر یخ بماند چون مشاید بر جهود انجیل خواند

كی توان با شیعە گفتن از عمر كی توان بربط زدن در پیش كر

واتە: “ئەم دەربڕینە ئێستا وەك كەری سەر بەفر ماوەتەوە،چونكە ناكرێ ئینجیل بۆ جولەكە بخوێنێتەوە،یان كەی ڕێی تێدەچێت دەربارەی باشییەكانی عومەر قسە بۆ شیعە بكرێ،كەی دەشێ عوود بۆ كەڕ لێ بدرێت”؟ لە جێیەكی تردا دەڵێ گەر دۆزینەوەی حەق ئاسان بوایە و بۆ هەموو پاتاڵێك بلوایە ئەو ڕێگەیە بگرێت،ئەوا هەر جوولەكە و زەردەشتییەك لە خوا بەئاگا دەبوونەوە و دەیانناسی (مەسنەویی،دەفتەری سێیەم،بەیتی 484

گر میسر كردن حق رە بدی هر جهود و گبر از او اگە بدی.

لە جێیەكی تردا ڕۆح و ناخی جولەكە هێندە بە تەنگ و تاریك دەزانێ كە دەیكاتە نمونەی دڵێكی بێ نوور و دوور لە تیشكی خوا(مەسنەویی،دەفتەری دووەم،بەیتی 3129-3130

خانە ان دل كە ماند بی ضیا از شعاع افتاب كبریا

تنگ و تاریك است چون جان جهود بی نوا از زوق سلطان ودود

لە مەتنی 158 ی(فیهی ما فیهی)دا هاتووە:- جەڕاحێكی مەسیحیی گوتویەتی كۆمەڵێك لە یارانی شێخ صەدرەدین هاتوونەتە لام و وتویانە “ئێمەش دەزانین ئەوەی ئێوەی مەسیحی دەیڵێن ڕاستە و مەسیح خودی خودایە، بەڵام بۆ ئەوەی ئومەتی ئیسلامی تێك نەچێ ئەم ڕاستییە دەشارینەوە” دواتر مەولانا دەڵێ:” ئەوە دوژمنی خودایە و درۆی كردووە، حاشا، ئەمە قسەی كەسێكە مەستی شەرابی شەیتانی گومڕای گومڕاكەری زەلیلی زیلەتهێنی لە دەرگای خودا وەدەرنراو بێت، چۆن ڕێی تێ دەچێ بەندەیەكی لاواز(عیسا) كە شوێن بە شوێن لە پیلانی جولەكەكان هەڵدەهات و قەد و باڵایشی لە دوو گەز كەمتر بووە، ببێتە پارێزەری حەوت ئاسمان؟” پاشان باسی ئەوە دەكات ئەقڵ وا دەخوازێ مەسیحییەكانیش ببنە موسوڵمان و شوێن عیسا نەكەون و بە درێژی ئەم مەسەلەیە ڕوون دەكاتەوە و قسەی ئەوانە دەبڕێت كە بیانوو بەوە دەهێننەوە شوێنی باوباپیرانیان كەوتوون و ناتوانن دەستبەرداری ڕێبازی وان بن. مەولانا دەڵێت: “ئەگەر لە باوكتەوە پوولێكی ساختە و قەڵبت بۆ مایەوە و دواتر بە زێڕێكی پاك بۆیان گۆریتەوە، تۆ بە وەها ئاڵوگۆڕێك ڕازیی نابی؟ دەڵێی ئەم پارە تەزویرە و لە بابمەوە بۆم ماوەتەوە و نایگۆڕمەوە؟ یان گەر بە زگماگی دەستێكی گۆجت هەبێت و دواتر بڵێن پزیشكێك هاتووە و چارەت دەكات، تۆ هەر پارێزگاری لە دەستە گۆجەكەت دەكەیت بەو بیانووە گوایە لە بابتەوە بۆت ماوەتەوە”؟

دوای چەند دێڕێك مەولانا دەلێت:” تەنانەت سەگیش ئەم مەسەلەیە دەزانێت و گەر باوباپیرانی گەڕۆك بن و كەسێك بێت و فێری ڕاوی بكات و بۆ ئەم كارە باری بێنێت، ئامادەیی دەردەبرێت و ناڵێت: باپیرانی من هەر گەڕۆك بوون و نەبوونەتە سەگی ڕاوكەر، كەوایە منیش نابم! چۆن مرۆڤ كاری وا پەست و بیمانا دەكات كە سەگێكیش نایكات!؟” لە (فیهی مافیهی،مەتنی 269) كاتێ مەولانا باسی مولحێدێك دەكات، كۆمەڵێك قسە و وشەی نەشیاو و ناشرینی پێ دەڵێ،ئەو،نەك تەنیا جنێو بە خۆی، بەڵكو جنێو بە ژن و خوشكی ژنەكەیشی دەدات! مولحیدەكە دەڵێ:” ئێوەی باوەڕدار بانگەشەی ئەوە دەكەن جگە لەم تۆپی زەوینە و بێ لەم ئاسمانە شینە،شتێكی تر هەیە(خودا). مەولانا دوای ئەوەی بە بەڵگەوە وەڵامی دەداتەوە،لەناكاو ئاوازی قسەی دەگۆرێت و دەڵێت: ئەم (خوشكی ژن قەحبەیە) دەڵێت لە ئاسمان نییە! هەی سەگ،چۆن دەزانیت كە نییە؟ كە هەواڵ دەدەیت لەوێ نییە،ئەرێ ئاسمانت بست بە بست پشكنی و هەمووی گەڕای؟ ژنە قەحبەكەی خۆت كە لەماڵدایە هەواڵی نازانی، ئێستا چۆن هەواڵی ئاسمان دەزانی؟ هەندێ جار مەولانا نەك هەر بەرامبەر بێباوەڕان و شوێنكەوتوانی دینەكانی دیكە تووڕە بووە و وشەی نەشیاو بە زارییدا هاتووە، بەڵكو بەرامبەر مودەعییانی تەسەوفییش وەستاوەتەوە و وشەی نەشیاوی بەرامبەر بەو كەسانە بەكارهێناوە كە بە ناوی عیرفانەوە خۆیان لێ دەگۆڕێت و سنوری شەرع و ئەدەب بەرامبەر پەیامبەر دەبەزێنن.لە (فیهی ما فیهی،مەتنی 290) باس لە كەسێك دەكات و دەڵێت: “كەسێك دەیگوت من حاڵ و دۆخی وام بەسەردێ و دەچمە دۆخێكەوە كە موحەمەد و فریشتەی نزیكی خوداش لەوێدا نایانكرێت و رێگە نادرێن، پاش سەرسوڕمانی مەولانا لەم لاف و گەزافە،دەڵێت: تۆی(بن باڵگەنیو) چۆن حاڵی وات بەسەر دێ و دەچیتە دۆخی واوە كە موحەمەد نەتوانی بیگاتی؟ ئاخر ئەم حاڵە كەمەیش كە دەستی تۆ كەوتووە لە فەڕ و كاریگەریی ئەوەوەیە،چونكە هەموو بەخششەكان سەرەتا بەسەر ویدا دەرژێن و پاشان بەسەر كەسانی تردا بڵاو دەبنەوە”.

“ژن لە دیدی مەولاناوە”

لە بابەتی ژندا، مەولانا كوڕی سەردەمەكەی خۆی بووە و وەك هەر زانا و خاوەن دڵێكی ئەو وەختە ڕێزی بۆ ژن وەك دایك و مەعشووق وەك ئاوێنەی جەمال و جەلالی خودا داناوە و لە شیعرگەلێكی زۆردا ستایشی ژنی كردووە، بەڵام لە ڕوویەكی دیكەوە، ڕوانینەكانی بۆ ژن، ڕەنگدانەوەی ڕوانینی نێرسالارانەیە. لە چەندین جێدا و لە ڕێی شیعر و چیرۆكەكانییەوە و بە مەبەستی گەیاندنی پەیامەكانی،سودی لە ژن وەك كائینێكی نزم، كەم ئەقڵ، فێڵباز و نمكنەشناس و هەرزە وەرگرتووە. لە (مەسنەویی،دەفتەری دووەم،بەیتی 2333-2337) مەولانا ئەقڵی دونیابین بە ژنی داوێنپیس دەشوبهێنێت و وای نیشان دەدات ژنان-تەنانەت شەریفەكانیشیان- داوێنپیسن. وەكچۆن ناكرێ متمانە بە ژنی لەشفرۆش بكرێ، ئاوەهاش ناكرێ متمانە بە ئەقڵی دونیایی و كورتبین بكەین و پێویستە سۆراغی شێتی بگرین و ئەویش تاقی بكەینەوە:-

گفت با دلقك شبی سی اجل قحبەای را خواستی تو از اجل

با من این را باز میبایست تا یكی مستور كردیمیت جفت

گفن نە مستور صتاح خواستم قحبە گشتند و ز غم تن كاستم

خواستم این قحبە را بی معرفت تا ببینم چون شود ایم عاقبت

عقل را من أزمودم هم بسی زین سپس جویم جنون را مغرسی

واتە:

سەییدی بەرێز شەوێك بە قۆشمەی وت: تۆ بەپەلە داوێنپیسێكت خواست، دەبوو ئەمەت لەگەڵ من وتبا تا ئافرەتێكی بەشەرم و پۆشتەم بكردایە جووت و هاوسەرت. قۆشمە لە وەڵامدا وتی: نۆ ئافرەتی پۆشتەی صاڵحم خواست و هەموویان داوێنپیس دەرچوون و لە داخان لەڕوو و لاواز بووم. بۆیە ئیتر بە بێ ناسین،ئەم داوێنپیسەم داواكرد تا بزانم عاقیبەتی ئەم چۆن دەبێ! منیش ئەقڵم زۆر تاقی كردەوە و هیچی لێ نەڕوا، ئێستا بەدوا دوای شێتی دەكەوم و تاقی دەكەمەوە”.

لێرەدا مەولانا بە تەواویی لە ژێر كاریگەریی فەرهەنگی بازاڕییانەی ڕەشەخەڵكدایە و وەك كۆڕی بەرئاگردانی پیرانی بێباك،نمونە بە ژن دەهێنێتەوە.بە قەولی مەولانا خۆی،مەسنەویی بۆ ئەوە نوسیوە تا ببێتە كەششافی قورئان و بە گشت دونیادا بڵاو ببێتەوە، بۆیە دەبوو حسابێكی بۆ فەرهەنگی میلەتانی تر بكردایە كە ڕەنگە قسەیەكی لەم چەشنە، لەسەر دڵ و لەبەر گوێی ئەوان گران بێت.

لە جێیەكی تردا مەولانا ڕوانینە نەرێنیەكانی خۆی بە پشت بەستن بە ڕیوایات بەهێز دەكات.دەگێرێتەوە كە: لە لایەن ئومەتانەوە پرسیار كراوە: ڕاوێژ بە كێ بكەین؟ پێغەمبەرانیش گوتویانە: بە عەقڵەی پێشەوا و ڕێنیشاندەرتان.وتیان: ئەی ئەگەر منداڵ یان ژنمان تووش بوو كە ئەقڵ و ڕێی ڕوناكییان نییە؟ پێغەمبەر وتی: پرسی پێ بكە و هەرچی وت، تۆ پێچەوانەكەی ئەنجام بدە. پاشان مەولانا لەو ڕیوایەتەوە ئەنجامگیریی دەكات و دەڵێ: نەفسی خۆت وەك ژن بناسە و لە ژنیش خراپتر،چونكە ژن تەنیا بەشێكە لە خراپە،لە كاتێكدا نەفس هەمووی خراپەیە،گەر ڕاوێژ بە نەفسی خۆت دەكەیت،هەرچی وت،تۆ پێچەوانەی ئەو خوار و پەستە بكە  (مەسنەویی،دەفتەری دووه‌م، به‌یتی  2269-2272)

گفت امت:مشورت با كی كنم

انبیا گفتند: با عقل امیم

گفت:گر كودك درأید یان زنی

كو ندارد عقل و رای روشنی

گفت:با أو مشورت كن و أنچە گفت

تو خلاف أن كن و در راە أفت

نفس خود را زن شناس از زن بتر

زانك زن جزویست نفست كل شر

مشورت با نفس خود گر میكنی

هرچە گوید كن خلاف أن دنی

لە شوێنێك تری مەسنەوییدا،وەك تەفسیرێك بۆ ئایەتی(الرجال قوامون علی النساء) مەولانا دەڵێ: “ئەی حاڵپەرست و كورتبین، رێزی پیاوان بەسەر ژنانەوە لەوەدایە كە پیاوان دووربینتر و عاقیبەتبینن،ئەو پیاوەیشی چەماوەتەوە و چارەنوس و داهاتوو نابینێت ،لە چاو دووربینان وەك ژن نوقسان و كەمە (مەسنەویی،دەفتەری چوارەم،بەیتی 1618-1619

فضل مردان بر زن ای حالی پرست زان بود كە مرد پایان بین ترست

مرد كاندر عاقبتبینی خم است او زل اهل عاقبت چون زن كم است

“كیمیا خاتوونی كچی مەولانا”

دوكتۆر زەڕینكووب لە كتێبی (پلە پلە تا ملاقات خدا)،موریل مائو فرۆی لە ڕۆمانی “كیمیاخاتوونی كچی ڕۆمی” ،سەعیدەی قودس لە ڕۆمانی “كیمیا خاتوون”دا، باسیان لە بەسەرهاتێكی تاڵ و ناخۆش لە ژیانی مەولانادا كردووە كە كەمتر تیشكی خراوەتە سەر و زۆربەی عاشقانی مەولانا حەز بە باسكردنی ناكەن و خۆڵی بەسەردا دەكەن. “كەریم زەمانی”كە مەسنەیی و فیهی مافیهی شەرح كردووە و لە دۆستانی سەرسەختی مەولانایە، لە دیمانەیەكدا ئاماژەی بە كتێبەكەی سەعیدەی قودسی داوە و گوتویەتی” ئەو كتێبە سەرچاوەیەكی زانستی نییە و هەڵقوڵاوی خەیاڵی نوسەرەكەیەتی”.ئەم قسەیەش تا ڕادەیەك دروستە،چونكە سەعیدەی قودسی- كە لە سالی 2008 بە یەكێك لە 50 ئافرەتە كاریگەر و چالاكەكانی جیهان دیاریكراوە- زۆر فیمینیستانە باسی ڕووداوەكە دەكات و حوكمی سەدەی بیست و یەك بەسەر سەردەمی مەولانادا دەدات. بەڵام بە گوێرەی قسەی هەڵسەنگێنەران، كتێبەكەی “مائو فرۆی” تا ڕادەیەكی باش زانستییە و پێش ئەوانیش،دوكتۆر زەڕینكووب،كە یەكێكە لە مەولاناناسە دیارەكانی ئێران، بە شێوەیەكی پوخت و زانستی چیرۆكەكەی باسكردووە.

“پوختەی چیرۆكی كیمیا خاتوون”

مەولانا لەگەڵ گەوهەرخاتوونی كچی خواجە شەرەفەدینی لالای سەمەرقەندییدا هاوسەرگیریی دەكات. لەم هاوسەرگیرییە دوو كوڕی دەبێت بە ناوەكانی بەهائەدین محەمەد(سوڵتان وەلەد) و عەلائەدین محەمەد.ژنەكەی مەولانا كۆچی دوایی دەكات و پاش ماوەیەك لەگەڵ (كەڕا خاتوون)دا هاوسەرگیریی دەكات.كەڕاخاتوون بێوەژن بووە و لە مێردی پێشووی دوو منداڵی هەیە،یەكێكیان كچێكی تازەلاوە بە ناوی كیماخاتوون و دووەمیش كوڕێكی ساوایە بە ناوی شەمسەدین. دوای ئەوەی مەولانا كەڕا خاتوون دەخوازێ،عەلائەدینی كوڕی،دڵی دەچێتە سەر كیماخاتوونی زڕكچی،تەمەنیشیان زۆری بەین نییە و بە گوێرەی گێڕانەوەكان كیمیاخاتوونیش عیشقی عەلائەدینی لەدڵدا دەچەسپێ،بەڵام بە هۆی ئەوەی عەلائەدین سەقاڵی خوێندن و وانەوتنەوەیە و باوكیشی هەروەها،بۆیە حاڵی دڵی بە مەولانای باوكی ناگەیەنێت. دوای ماوەیەك سەرووكەلەی شەمسی تەبرێزی پەیدا دەبێت و ئاشقی كیمیا خاتوون دەبێت.شەمسێكی پیری شەست ساڵە،دڵی دەچێتە سەر كچێك كە زیاد لە 50 ساڵ تەمەنیان فەرقە. بە قەولی زەڕینكووب، عارفێك كە ئەو هەموو ساڵە بانگەشەی ئەوەی دەكرد قەلەندەرە و هیچ شتێك نایبەستێتەوە بە بە دونیاوە و لە گشت بەندێك ئازادە، دواجار پێی لە داوی بسكی كچێكی تازەلاو گیری كرد، دەركەوت عارفانیش گیرۆدەی ئەشقی جەستەیی دەبن و هەرچی بكەن و بكۆشن بەشە قوڕینەكەیان كاری خۆی دەكات و پۆزەیان لە خۆڵ دەماڵێت. شەمس لەم قۆناغەی ژیانیدا ئێجگار زگ پێ سووتاو دێتە بەرچاو، بێ منەت بوونی چەند ساڵەی نەما و زیاتر لەهەر كات لای ئاشكرا بوو پێگەی ڕاستەقینەی چییە، شەمس ئیدی لە قەلەندەرێكی بێمنەتەوە بوو بەئاشقێكی سەركز و ملكەچ، چاوخوار و دڵ لە مشت. شەمس بە چەشنی شێخی سەنعان تازە بە تازە دەریچەی ئیشقی بە ڕوودا كرایەوە. ئەو كاتەی ئەڤینێك ئاگر لە گشت وجوودت بەردەدات، زەلیلی خۆتت بۆ نومایان دەكات و ئاوێنەیەكت بەدەستەوە دەدات تا گشت كەمیی و بێدەسەڵاتی و بچوكییەكانی خۆت ببینی.

شەمس لەو كاتەوەی كەوتە داوی ناز و عیشوەی كیما خاتوون، كیمیا و ئیكسیری ئیشق، بەر مسبوونی كەوت و سەراپای گیانی كرە زێڕ و گشت دەردەكانی دەوا كرد، بەڵام ئەمە مرۆڤە و كۆگای خێر و شەڕ، هەرشتێكی باشیشی تێ بكەی، دیوێكی خراپی لێ وەردەگرێت. ئیشقیش چەندە جوان و باشە، دیسان لایەكی نەرێنی تێدایە، زەوتكردنی مەعشوق بۆ خۆ و غیرەكردنی ئاشق، دیوێكی دزێوی ئیشقە. شەمس بە خێرایی مەولانای ئاگادار كردەوە و ئەویش وەك باوكی ئەو دەور و زەمانە و بێ ئەوەی چاوی عاقیبەتبین و دڵی بە نوری عیرفان گەشاوەی، پەردەی زەمەنی بۆ هەڵماڵن، وەك هەموو ئادەمیزادەكانی دەورانی خۆی، ئەم هاوسەرگیرییەی پێ ئاسایی بوو و وایش دەرناكەوێت حسێبێكی بۆ ڕای كچە كردبێت، بۆیە هەر زوو كیمیاخاتوونی تازە پێگەیشتوویان كردە ژنی شەمسی بەساڵاچوو. لەمەبەدوا قۆناغێكی تری ژیانی شەمس دەستی پێكرد، ئەوێك كە هەمیشە دەیكۆشا قۆنییە بەحێ بھێڵێت، بە شێوەیەك پێی لە خاكی ئەو شارە چەقیبوو كە بە پاڵنانیش لەو شارە دەرنەدەچوو.لە ماڵەوە بە دیار كیمیاخاتوونەوە دادەنیشت و لێنەدەگەڕا ئەویش بچێتە دەرەوە. دەبێ حاڵی كچێكی تازەلاو كە درابێتە پیاوێكی تەبیعەت وشك، چی بێت؟ شەمس غیرەی لەڕادەبەدەر بوو، بە مانایەكی تر دڵی پیس بوو. ئیدی دەركەوت ئاوێنەی دڵی شەمس هێشتا باش مشوماڵ نەدراوە، ئاشكرا بوو مەزهەبی عاریفان و كیشی سەفایش بەو شێوەیە نییە كە مەحوی دەڵێت گوایە: ئەسیری كینە و لەكەی سەر ئاوێنەی تیا حەرامە!

شەمس حەزی نەدەكرد كیمیا خاتوون ماڵ بە جێبهێڵێ، هەڵبەت ئەمه‌ شتێكی چاوەڕوانكراوە، چونكە زۆرینەی هەرە زۆری ئەو پیرانەی هاوسەرەكانیان منداڵن تووشی ئەم دڵپیسییە دەبن. چەندین جار دوای ئەوەی كیمیا خاتوون چووەتە نێو ژنانی تری حەرەمی مەولاناوە و دواتر گەڕاوەتەوە ماڵ، دەنگی هەرای شەمس بیستراوە و لەگەڵ هاوسەرەكەیدا ناخۆشییان بووە. غیرەی شەمس ئەوەندە زۆر ڕۆیشت، سەرەڕای ئەوەی لە ماڵی مەولانادا ژورێكی پێدرابوو و دەبوایە سوپاسی خاوەنماڵی بكردایە، كەچی عەلائەدینی كوڕی مەولانای ئاگادار كردەوە كە نابێ بە بەردەم ژورەكەیدا تێپەڕێت و هاتوو و چۆ نەكات. بە گوێرەی قسەی خودی شەمس لە( مەقالات)دا،هەڕەشەی توندی لە عەلائەدین كرد (ئەو ڕێگەیەی دەیدا بە بەردەم ژورەكەی شەمسدا،ڕێی رۆژانەی عەلائەدین بوو بۆ مزگەوت و شوێنی دەرسوتنەوەی). عەلائەدین زۆر بێتاقەت دەبێ، ئاخر سەرباری ئەوەی شەمس مەعشوقەكەی لێ زەوت كرد و بێ ئینسافانە كردی بە ژنی خۆی، كەچی ئێستا لە ماڵی خۆیشیدا سنوری بۆ دادەنێ و ڕێگەی لێ دەگرێت! لەبەر ئەوەی عەلائەدین مامۆستایەكی گەنجی بەتوانا بوو، فێرخوازگەلێكی زۆر شەیدای بوون، دیارە ئەوانیش لەم هەڕەشەیەی شەمس ئاگادار بوون، بۆیە وەك هاوسۆزییەك بۆ مامۆستاكەیان لە شەمس تووڕە دەبن و هەڕەشەی شاربەدەركردنی لێدەكەن، كۆمەڵێكی زۆر لە موریدانی مەولاناش لە شەمس زویر دەبن و سەركۆنەی دەكەن كە سەرەڕای ئەوەی بێگانەیە، كەچی شوێنێكیشی بۆ خۆی داگیر كردوە و جێی خۆی خۆش كردووە. شەمس بە كوڕەكەی دیكەی مەولانا(سوڵتان وەلەد)دەڵێ:”گەر ئەمجارە برۆم و قۆنییە بەجێ بھێڵم، هەرگیز ناگەڕێمەوە” بەڵام ئیشقی كیمیاخاتوون دەیبەستێتەوە و ناتوانێ قۆنییە بە جێ بهێڵێ. بە گوێرەی گوتنان؛ مەولانا نە ئاگای لە ئیشقی عەلائەدین هەبووە و نە خەبەریشی لە قاڵە و بەین تێكچوونی لەتەك شەمسدا هەبووە، بەڵام ئەمە نوقسانییە بۆ عارفێك كە باسی موكاشەفە و موشاهەدەی عالەمی مەلەكووت دەكات، كەچی ئاگای لە موڵك و ماڵ و ئێستای كوڕەكەی و زڕكچەكەی نییە!

دوای ساڵێك لە خەفەتپێدان و ئازاری دەروونیی- كە دوور نییە ئازاری جەستەییشی لەگەڵدا بووبێ- ڕۆژێك كیمیاخاتوون لەگەڵ نەنكی عەلائەدیندا دەچنە دەرەوە بۆ نێو باخ و كەمێك درەنگ دەگەڕێنەوە، ئیدی شەمس لەگەڵ كیمیا خاتوون بەشەڕ دێ و سێ رۆژ لە ماڵەوە زیندانی دەكات. لەم سێ رۆژەدا كیمیاخاتوون نەخۆش دەكەوێت و دواتر دەمرێت.  شەمس دوای مردنی كیمیاخاتوون بۆ هەتاهەتایە قۆنییە بە جێ دەهێڵێت، ئەفلاكی،عەلائەدینی كوری مەولانا بە تاوانبار دەزانێ و دەڵێت:” عەلائەدین،كورێكی ناخەڵەف بوو و بە ئەگەری زۆر دەستی لە بێسەرووشوێنبوونی شەمسدا هەبووە” دیارە ئەمە تەنیا گومانێكە و گەر واش بووبێ،ناحەقی نەبووە، جامیی،لە(نفحات الانس)دا باسی مردن یان كوشتنی شەمس بە شێوەیەك تێكەڵ و پێكەڵ دەكات كە ئەستەمە سەری لێ دەربكرێ و عەقڵی سەلیم بڕوای پی بكات. دەڵێت: حەزرەتی شەمس و حەزرەتی مەولانا پێكەوە خەڵوەتیان كردبوو، یەكێك لە دەرەوە ئاماژەی بە شەمس دا كە بێتە دەرەوە ئەویش بە مەولانای وت: دەیانەوێ بمكوژن. دوای ماوەیەك بیركردنەوە ئایەتی( الا لە الخلق و الامر،تبارك اللە رب العالمین)ـی خوێن و چووە دەرەوە.حەوت كەس بۆسەیان بۆ نابووەوە كە یەكێكیان عەلائەدینی كوری مەولانا بوو. پەلاماریان دا و خنجەرێكیان لە شەمس دا، شەمس ئەعرەتەیەكی وەهای كێشا كە هەموویان بێهۆش كەوتن.

کاتێ بكوژەكان بە هۆش خۆیان هاتنەوە، جگە لە چەند دڵۆپە خوێنێنك هیچی دیكەیان بەدی نەكرد! كەچی هەر خودی جامی دەگێڕێتەوە كە ئەو تاقمە بەدە، دوای كوشتنی شەمس، تەرمەكەی دەخەنە نێو چاڵێكەوە و دوایی شەمس دێتە خەوی كوڕەكەی دیكەی مەولانا (سوڵتان وەلەد) و پێی دەڵێ لە فڵانە بیردام و وەرە دەرم بهێنە،ئەویش تەرمەكەی دەردێنێ و لە تەنیشت گۆڕی ئەمیر بەدرەدینی بنیاتنەری مەدرەسەكەی مەولانا بە خاكی دەسپێرێ، لێرەدا ئەو پرسیارەی دروست دەبێ ئەوەیە: مەولانا كە ئاشقی شەمس بوو و ئەو كاتەی دەستی لە نێو دەستیدا بوو، كاتێك شەمسیان كوشت و هاواری شەمس بەرزبوویەوە و جەماعەت هەموو بێهۆش كەوتن، چی لێهات و بۆ كوێ چوو؟خەوی لێكەوت؟ یان لە ترساندا هەڵهات و مەعشوقەكەی لەبیرنەما؟ یان غەرقی مەعشوقی باڵابووبوو و هەر بیری نەمابوو بۆچی شەمس چوو و نەگەڕایەوە؟ ئەم  بێ ئاگاییەی مەولانا و ئەم خووەی شەمس لە كوێدا جێیان دەبێتەوە؟ هیچ پاساوێكی ماقولمان دەست ناكەوێت كە پێمان بڵێ مەولانا بۆچی هێندە لە حاڵی كیمیا خاتوون بێئاگا بووە؟ ئایا دەكرێ مەولانا لە حاڵی كچەكەی ئاگادار بووبێ و لەبەر شەمس خۆی كەڕ كردبێ؟ دوورە لە كەسێكی وەك مەولاناوە كە لەسەر بووكەكەی لە سوڵتان وەلەدی جەرگ و خۆشەویستی تووڕە دەبێت و نامەیەكی پڕ لە پەندی بۆ بنوسێت، كەچی كچێكی ناسك و تازەلاو پشتگوێ بخات و خۆی لە ئاست چەوساندنەوەی بێئگا بكات. هەرچۆن بووبێ، نەدەبوو مەولانا كە بە حساب نووری خودای لە دڵدایە و بە نووری ئەو دەبینێت هێندە بێباك بێت، نەزانێت كچێكی وا بدرێتە پیاوێكی تەبیعەت ناخۆش و وشكی وەك شەمس، تووشی چ دەردەسەریی و ناڕەحەتییەك دەبێت. نەدەبوو ئیشقی بۆ شەمس وەها مەستی بكات، هەرچی مرۆڤی تر هەیە پێماڵی بكات. ئەوەی جێی ڕەخنەیە ئەوەیە مەولانا، بێ حەد شێتی شەمس دەبێ.شەمس هەرچی بێ و نەبێت،سوورەت و ڕەنگێكی زەمینی بووە، ئاوێنەیەكی چەندە مشتوماڵدراویش بووبێ، خودی وێنەی ناو ئاوێنەكە نەبووە. گەر بڕیارە مرۆڤ بە تەواویی دڵی بداتە خالیق یان مەعشوق، هیچ مانایەكی نییە لە عیشقی مەخلوقێكدا بچەقیت. ئەی خودی مەولانا ناڵێ:-

عشقهایی كز پی رنگی بود عشق نبود عاقبت ننگی بود

گەر كەسێكیش بڵێ مەولانا بڕوای بە وەحدەتی وجوود هەبووە و هەموو وجودی لا یەك بووە، بۆیە فەرقێكی نەبووە شەمسی خوش بوێت یان خوا، چونكە دواجار هەردووكی هەر یەكن، ئەوا دەڵێین ئەم كەسانە لە وەحدەتی وجودی سۆفییەكان تێنەگەیشتوون .نە مەولانا و نە هیچ یەكێك لە سۆفییان، نەیانگوتووە یەكێتی بوون واتە یەكبوونی ماهییەت و بەخوابوونی مرۆڤ. وجوود لە مەوجود جیایە. قەترە هاوكات كە جیا نییە لە دەریا، خودی دەریاش نییە، تیشك لە هەماتكاتدا كە جیا نییە لە ڕوناكی خۆر،خودی خۆرییش نییە. گەر ئەوەمان قبوڵ بێ مەولانا بە هۆی نیگای وەحدەتەوە هەموو شتێك و هەموو كەسێكی بە خودا زانیوە كەواتە پرسیار ئەوەیە بۆچی تەنیا  لكاوە بە شەمسەوە؟ ئایا كەس و شتی تری لانەبووە جگە لە شەمس؟ گەر هەموو مەوجودات باری حەق و تەعالا بێ،ئەوا دەبێ وەك سەعدی شیرازیی بڵێیت: “عاشقم بر همە عالم كە همە از ان اوست” واتە:- ئاشقی هەموو عالەمم چونكە هەمووی هەر ئەوە و هی ئەوە. نەك تەنیا شیفتەی یەك كەس بی، چونكە ئەم شیفتە بوونە تاكەكەسییە سەلمێنەری كەسرەت و جیاییە نەك یەكبوون.

تێبینی /ئەم نوسینە گوشراوێكە لە كتێبی(دیوی دووەمی جەلالەدین-قانع خورشید) بە کەمێک دەستکارییەوە.

ئامادەكردنی/ دانا موحەمەد