مۆدێرنە و دەركەوتنی سیاسەتی جەماوەری لە كوردستانی ڕۆژهەڵاتدا

لە 22ی كانوونی دووەمی ساڵی 1946 دا، كۆماری مەهاباد دامەزرا، ئەمە خاڵێكی وەرچەرخان بوو لە مێژووی نوێی كوردەكانی ڕۆژهەڵاتدا. سەرباری ئەوەی كۆمارەكە تەمەنی كەم بوو بەڵام كاریگەری مەودا درێژی لەسەر گەشەسەندنی كولتووری سیاسەتی دیموكراتی هەبوو، هەروەها ئەو شوناسە نەتەوەییەی كە لە ڕۆژهەڵات و ناوچە كوردییەكانی دیكەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕستدا هەبوو، بە هێزی كرد. كۆماری كوردستان نیشانەیە بۆ سەرهەڵدانی سیاسەتی جەماوەری لە كوردستانی ئێراندا. دامەزراوەكانی نوێنەرایەتی سیاسی، حیزبە سیاسییەكان، سەندیكای كرێكاران، دامەزراوەكانی بەرگری شارستانی، ڕێكخراوەكانی ژنان و گەنجان و چەندین ئۆگانی مەدەنی دیكە، ئەمانە بە تەنها ئاماژە نەبوون بۆ هەبوونی كۆمەڵگایەكی شارستانی بەجۆش و كایەیەكی گشتی چالاك، بەڵكوو ئاماژە بوون بۆ چوونە ناوەوەی خەڵكی بۆ ناو كایەی سیاسی كوردییەوە (وەلی 2011).  لە كوردستاندا خەڵكی “جەوهەری” سیاسەتی جەماوەری بوون كە لە دەستەواژەی خواستی جەماوەریی مافی نەتەوەیی، ئازادیی مەدەنی و شارسیتانییەكان گوزارشتیان لێ كراوە و لە بوارێكی سیاسی فراوانتردا بە بەرەنگاربوونی باڵادەستی [دەسەڵاتی] سەروەری[1] پێناسە كراوە. ستراتیژییەكانی باڵادەستی دەسەڵاتی سەروەری لە كوردستاندا، ڕەتكردنەوەی شوناسی نەتەوەیی كورد و سەركووتكردنی گوتاری نوێنەرایەتی كورد بوو، لە ڕاستییدا ئەمە بە مانای ئەوە دێت كە نەژادی كورد و زمانەكەی ئامانجی سەرەكی تووندوتیژی دەسەڵاتی سەروەری بوون، ئەمەیش لەناو كردەی دامەزراندنی دەوڵەت، یاسا و ڕێساكانی دەستوورەكەیدا بەرجەستە بوو-ئەم جۆرە تووندووتیژیانە لەگەڵ تووندووتیژی “كرداری” و “شیكاری” دەوڵەتدا دەگونجێت-ئەویش بە گوێرەی ئەو شیكارییەی كە (درێدا 1992) بۆ تووندووتیژی دەسەڵاتی سەروەری دەیكات. ئەو جۆرە لە تووندووتیژییە دژ بە كۆمەڵگای كوردی بە یاسا ڕێگەپێدراو بوو، ئەمەیش ئەوە ڕوون دەكاتەوە كە كوردەكان لە دەرەوەی یاساوە بوونیان هەبووە و خرابوونە ناوچەیەكی تاریكی “یاسایی نادیارەوە”، وەك ئاگامبێن (2005) دەیڵێت دەسەڵاتی سەروەری بە شێوەیەكی تایبەتمەند پڕۆفایلی تووندووتیژی هەیە.

كۆمەڵگای كوردی لە ژێر دەسەڵاتی ڕەهاخوازی پەهلەوییدا، پێگەی سەرەكی پێكهاتنی شوناسی نەتەوەیی كوردی بوو كە لە ژێر سێبەری فەرمانڕەوایی كوردی كۆماری مەهابادا گەشەی سەند بوو. دەركەوتنی نەژاد و زمانی كوردی لە لێكدانەوە و نوێنەرایەتیكردنی شوناسی كوردی و گوتاری جەماوەریدا، بە مانای ئەوە دەهات كە سنوورەكانی خەڵك و نەتەوە بە شێوەیەكی ئاشكرا بەیەكداچوون. لە ڕاستییدا ئەوانە زۆر لێكنزیكن و زۆرجاریش لە كایەی گشتی قۆناغی سەرەتایی و بە شێوەیەكی گەورەیش لە كۆمەڵگادا وەكوو دوو هاوواتا بەكار دەهێنرێن. لە پراكتیكدا ئەو جۆرە لە یەكێتی خەڵك-نەتەوە، لە ماوەی نێوان ساڵانی 1941-1946 لە لایەن كاراكتەرە ناسیۆنالیستەكانی سیاسەتی جەماوەرییەوە گوزارشتی لێ كراوە. هەر لەو قۆناغەیشدا، ڕەگەزە پێكهێنەرەكانی شوناسی كوردی- بە شێوەیەكی بنەڕەتی نەژاد و زمانی كوردی- سنوورەكانی بواری سیاسییان دیاری دەكرد كە لەگەڵ دەسەڵاتی سەروەرییدا بەركەوتنیان هەبوو. هەرەسهێنانی كۆماریش بە مانای نەمانی خەڵكی لە كایەی سیاسییدا نەهات، هەروەها بوژاندنەوەی سیاسەتی باڵادەستی سەروەری و شەپۆلی تووندووتیژی نوێ و سەركوتكاری تووند بە مانای كۆتایی هاتنی سیاسەتی جەماوەری لە كوردستاندا نەهات. بەڵكوو بە پێچەوانەوە چەمكی خەڵك لە گوتاری گشتییدا و بە شێوەیەكی دیاریكراویش لە قاڵبی ناسیۆنالیزمدا دووبارە پێكهێنرایەوە، ئەمەیش ئاماژەیەكە بۆ بابەتی بەرەنگاری نەتەوەیی بەرامبەر بە باڵادەستی سەروەری.

شوناسی خەڵك/نەتەوە كە بەهۆی هەوڵە بێوچانەكانی بۆ داننان بە مافە شارستانی و دیموكراتییەكاندا لە ژێر دەسەڵاتی “ڕەهاخوازی دووبارە جێگیركراوە”ی پادشا پەهلەوەی دووەمە لە ساڵانی 1950دا جێبەجێ كرا، بەهێزتر بوو. سێ دەیە دواتر و لە كۆتایی ساڵی 1953 وە هەتاوەكوو شۆڕشی ساڵانی 1978-1979، كەمبوونەوەی سەركوتكردنی سیاسەتی جەماوەری-بە شێوەیەكی گشتی لە ئێران و بە شێوەیەكی تایبەتیش لە كوردستاندا دەبینرێت. جگە لەو ماوە كورتەی پێش هێنانە كایەی چاكسازی شاهانەوە-كە پێی دەگوترێت شۆڕشی سپی ساڵی 1962، بە دەگمەن هیچ هێمایەكی سیاسەتی دیموكراتی جەماوەری لە ئێراندا بوونی هەبوو. لە شۆڕشی ساڵی 1978-1979 و دەستپێكردنەوەی ناڕەزایەتییە جەماوەرییەكاندا لە سەرتاسەری وڵاتدا، خەڵكی دووبارە لە كایەی سیاسەتی نیشتیمانیدا دەركەوتنەوە و خۆیان وەك هەڵگری مافەكان دووپات دەكردەوە، داوای دانپێدانان و دادپەروەرییان دەكرد. ڕووداوەكانی شۆڕشی ساڵی 1979، دووبارە دەركەوتنەوەی خەڵكی بەخۆیەوە بینی، ئەویش وەكوو بابەتی سیاسەتی جەماوەری. سەرباری هەندێك تایبەتمەندی دیار كە پەیوەست بوون بە مێژووی تایبەتی شوناسی نەتەوەیی كوردییەوە، بووژاندنەوەی خەڵك و دووپاتكردنەوەی ڕۆڵی خەڵكی لە كایەی سیاسییدا، بە هەمان شێوە، وەكوو تەواوی وڵات نەخشێكی گشتی پەیڕەو كرد. لێرەدا سنوورەكانی كایەی سیاسی كە لە ڕێگەی نەژاد و زمانی كوردییەوە دیاری كرا بوو، بوو بە ئامانجی سیاسەتی سەركوتكاری، نكۆڵیكردنی دەسەڵاتی سەروەری دیاری كرا و دژبەرێتی دیموكراتی جەماوەری بەرامبەر بە دەسەڵاتی سەروەری لە داواكارییەكانی خەڵكیدا بۆ داننان بە شوناسی نەتەوەیی كوردیدا چەسپێنرا. دواتر و لە بەشەكانی دیكەی ئەم توێژینەوەدا دەگەڕێمەوە سەر ئەم بابەتە.

ئەم كورتە باسە، ڕەگەزە بنەڕەتییەكانی بنیاتنانی چەمكی خەڵك/نەتەوە لەخۆ دەگرێت، ئەویش وەكوو بابەتی سیاسەتی جەماوەری لە كوردستاندا. چەمكی خەڵك بنیاتێكی سیاسییە، پاشان بەهۆی ئەو گوتار و پراكتیكانەوە بنیات دەنرێت كە چەمك و دۆخی بەرهەڵستی/بەرەنگاربوونەوەی دیموكراتی جەماوەری بەرامبەر بە دەسەڵاتی سەروەری دیاری دەكەن (لاكلاو 2007؛ ڕانسێر 1999). خەڵكی تا ئەو كاتە ئامانجی باڵادەستی سەروەریین، ئەو كاتە دەبن بە بابەتی سیاسەتی دیموكراتی جەماوەری. خەڵكی خۆی دژە دەسەڵاتە، دژی ئەوی دیكەی دەسەڵاتی سەروەرییە، وەك ئەوەی كە نیگری بە دەسەڵاتی پێكهێنەر ناوی دەبات (نیگری 1999، وەلی 2017). ئارگۆمێنتەكە ئەوەیە خەڵكی بەرهەمی سیاسەتی دیموكراتی جەماوەرییە و لە هەمان كاتیشدا ئەمە داننانە بە مۆدێرنەدا، داننانە بە شوناسە مۆدێرنەكەیدا وەكوو هێزی سیاسی كە لەناوخۆیدا بەهۆی هەمەچەشنی پەیوەندییە كۆمەڵایەتی و ئابووریەكەیەوە یەكگرتووە، بەڵام بە شێوەیەكی سیاسی بەهۆی دژبەرێتی دەسەڵاتی سەروەرییەوە یەكیان گرتووە. ئەو پەیوەندییە مێژوویەی بە مۆدێرنەوە، شوناسی دەسەڵاتی سەروەری ڕوون دەكاتەوە كە لە بەرامبەریدا شوناسی خەڵكی دیاری كراوە. ئەو دەسەڵاتە سەروەرییەی كە خەڵكی دژایەتی دەكرد و بەرەنگاری دەبوویەوە، ئەو دەسەڵاتە یاساییە بوو كە بە شێوەیەكی مێژووی پەیوەستە بە دامەزراندنی دەوڵەتی-نەتەوەییەوە لە ئێراندا. بەم مانایە دەركەوتن و مۆدێرنێتی پێشكەوتنی خەڵكی لە كوردستاندا، بە پەیوەندی نێوان كۆمەڵگای كوردی و دەوڵەت/نەتەوەی لە ئێرانی دوای ساڵی 1905 پێناسە كراوە-كە چەمكی باڵادەستی سەروەری و بەرەنگاربوونەوەی كوردی نوێنەرایەتی دەكات. ئەو پەیوەندییە لە ئێراندا و لە پێكهاتنی مێژووی مۆدێرندا و لە بەرگە فەڕمییەكەی خۆیدا دەركەوت، بە تایبەتی لە گوتار و پراكتیكی دیكتاتۆری مۆدێرنەدا (وەلی 1998).

تایبەتمەندی مێژووی كۆمەڵگای كوردی و پەیوەندییە فراوانەكەی لەگەڵ كۆمەڵگای ئێراندا، دەركەوتنی خەڵك و پێكهاتنی سیاسەتی جەماوەری لە كوردستانی ئێراندا دیاری كرد. هاتنی مۆدێرنە بۆ ئێران كە لە شۆڕشی دەستووریدا گەیشتە لووتكە، دوای پچڕانی بۆ ماوەی دوو دەیە، لە شێوەی دیكتاتۆرییەتی نوێخوازییەوە دەركەوتەوە كە لەلایەن ڕەهاخوازی پەهلەوییەوە ئەنجام درا. تایبەتمەندی كۆمەڵگای كوردی ئەوەیە كە بە شێوەیەكی قووڵ ڕیشەی لە ستراكچەری چینایەتییدا داكوتاوە، كەمتر و لە بوارێكی دیاركراودا لە ژێر كاریگەری پەیوەندییە ئاڵۆزەكانی دەوڵەتی ئێراندا بوو. پەیوەندییەكانی [دەسەڵاتی] سەروەری كاریگەری لەسەر ستراكچەرە فراوانەكانی سیاسەت و كولتووری كۆمەڵگای كوردی هەبوو-بەڵام بە پلەی یەكەم لە سنووری ستراكچەرە سیاسی و ڕێكخستنی هێزە سیاسییەكان و پەیوەندییە ناوخۆییەكاندا بوو. پەیوەندییەكانی سەروەری وەك هەمیشە بە شێوەیەكی فراوان ڕەنگدانەوەی گۆڕانی پەیوەندییەكانی دەسەڵاتی سەروەرییە لەگەڵ كۆمەڵگای كوردیدا. مێژووی مۆدێرنی كوردەكان لە ئێراندا، ئەم ئارگۆمێنتەی بەخۆیەوە بینیووە (وەلی، 2011).

لە سەردەمی دەستووریدا، كۆمەڵگای كوردی بە هەژموونی گوندنشینی بەسەر ژیانی شاردا و نائامادەگی نزیكەی هەموو هێزی دانیشتوان لە كایەی سیاسی و كولتووریدا دەناسرێتەوە. چینی خاوەن زەوییەكان باڵادەستبوون، ئەویش بە هاوبەشی لەگەڵ چینی ناپێشكەوتوو و وابەستەی بورژوازی بارزگاندا، شێواز و كاراكتەری بەشداریكردنی كوردیان لە پڕۆسە جەماوەرییە نوێیەكاندا، كە لەلایەن بزووتنەوەی دەستوورییەوە هاتبووە ئاراوە كۆنتڕۆڵ كرد. بەشداریكردنی چالاكانەی بەگە كوردەكان لە ناڕەزایەتییەكاندا دژ بە بزووتنەوەی دەستووری و هەوڵە شكستخواردووەكەیان بۆ دامەزراندنی قاجاری خوێنڕێژ، ئەمە زیاتر پێودانگێكی كۆنزێرفاتیڤانە بوو بۆ پاراستنی دەسەڵات و بەرژەوەندییەكانیان لە كوردستاندا. هەروەها ئاماژەیە بۆ نائامادەگی هێزێكی چالاكی ستراكچەری كۆمەڵایەتی كۆمەڵگای كوردی بۆ بەرهەمهێنان و بەشداریكردن لە سیاسەتی جەماوەریدا. هەتاوەكوو ئەو جێگایەی كە پەیوەستە بە دەركەوتنی سیاسەتی جەماوەری و بەشداریكردنی چالاكانەی “خەڵكییەوە”، كوردستان بە چەند دەیەیەكی كەم لە دوای هەرێمە فارسی و ئازەرییەكانەوەیە. لە ڕاستییدا هەتاوەكوو داڕوخانی فەرمانڕەوایی ڕەزا شا لە ساڵی 1941دا، كۆمەڵگای كوردیدا نەچوونە ناو كایەی سیاسییەوە، پاشان دواتر بەشداریكردنی خەڵكی لە پڕۆسەكانی سیاسەتی جەماوەریدا-لە ناوەندە سەرەكییەكانی كوردستاندا، دەستی بە دەركەوتن كرد. ئەم پڕۆسەیە لە بارودۆخە سیاسی و كەلتوورییەكاندا گەیشتە لووتكەی خۆیی و بوو بەهۆی درووستبوونی كۆمەڵەی ژیانەوەی كوردستان لە ساڵی 1942دا، هەروەها بوو بەهۆی درووستبوونی كۆماری مەهاباد لە ساڵی 1946دا. ئەوەی كە لە سەردەمی دەستووریدا، لە ڕووی سیاسی و كولتوورییەوە كوردستانی خستە دوای ئەو هەرێمانەی دیكە كە پێشكەوتووتر بوون، زیاترە لەوەی بە تەنها ماوەكی مێژووی بێت، هەروەها ئەوە دەردەكەوێت ئەو بۆشاییە لەلایەن دەسەڵاتی سەروەری و ڕژێمی خاوەن زەوییەكانەوە لەو ناوچەیەدا درووست كرا بوو. لەگەڵ ئەوەیشدا نائامادەگی دۆخی سیاسی و گوتاری پێكهێنانی سیاسەتی جەماوەریش لە پڕۆسە مێژوویەكانی دروستبوونی نوێگەری لە كوردستاندا، ئاماژە بە پچڕانێك دەكات كە لە ڕووی كاراكتەر و دەرئەنجامەكەیەوە لە تەواوی وڵاتەكە جیایی كردەوە. تایبەتمەندی مێژووی مۆدێرنە لە كوردستان، پڕۆسە و دەرئەنجامەكانی كە لە هەندێك شوێنی ئەم نووسینەكانمدا ئاماژەم پێ كردووە-بە شێوەیەكی بنەڕەتی جیاوازە (وەلی 1998). بە تەنها دەرنگ كەوتنی دەستپێكردنی هۆكار نەبوو، بەڵكوو هەروەها بە شێوەیەكی گرنگیش بەهۆی پڕۆسە تایبەتییەكانی پێكهاتن و سەقامگیری دەوڵەت/نەتەوە و شوناسی نەتەوەییەوە بوو-لە ئێراندا، هەروەها كاریگەری سیاسەت و كولتوورەكەی بوو لەسەر كۆمەڵگای كوردی. دەركەوتنی مۆدیرنە لە كورستاندا، تا ئەو ڕادەیەی كە بە كارهێنانی بیركردنەوە بۆ ڕێكخستنی كۆمەڵایەتی، ئابووری، سیاسی و كولتووری كۆمەڵگای كوردیی لەخۆ گرتبوو، لەهەمان كاتیشدا شوناسی كوردی سەركوت دەكرا و لە گوتار و سیاسەتدا دوور دەخرایەوە. بەم جۆرە، بە شێوەیەكی گشتی مۆدێرنە، لە زیهنی خەڵكیدا پەیوەست بوو بە دەسەڵاتی سەروەری و كۆمەڵێك گوتار و پراكتیكەوە كە بە مەبەستی باڵادەستی سەروەری بوو بە سەر كۆمەڵگای كوردیدا، بەڵام بە شێوەیەكی عەقڵانیتر، داڕێژراوتر و ڕێكخراوتر.

ئەم تێڕاونینە گشتییەی مۆدێرنە، ناسینەوەی مۆدێرنە لەگەڵ فۆڕمی عەقڵانییەتی ئامێرییدا، پەیوەستە بە دیكتاتۆرییەتی نوێخوازییەوە كە لە ماوەی نێوان ساڵانی 1926-1941دا -لە تەواوی ئێراندا- دەوڵەتی ڕەهاخوازی بەدوادا هات. لەگەڵ ئەوەیشدا بە شێوەیەكی بنەڕەتی لە كوردستاندا جیاوازییەكی لەگەڵ تێڕوانینی گشتییدا هەبوو. لەوێ بۆ گەرەنتیكردنی باڵادەستی دەسەڵاتی سەروەری كە فۆڕمەكانی تووندووتیژی سەروەری و فۆڕمەكانی عەقڵانییەتی ئامێری مۆدێنەدا-كە گوتار و پڕاكتیكی مۆدێرنەی بەدوای خۆیدا هێنا- پێویستی بە سەركوتكردنی شوناسی كوردی هەبوو. لە ڕاستییدا پەیوەندی دیالەكتیكی نێوان دەسەڵاتی سەروەری و ڕژێمی خاوەن زەوییەكان لە كوردستاندا، سەركوتكردنی سیستەماتیكی شوناسی كوردی بوو. بە مانایەكی دیكە، یەكتربڕی پەیوەندییە سیاسی/سەبازی/ئەمنییەكانی ڕەهاخوازی پەهلەوی، خاوەنداری زەوییە گەورەكان و یەكترگرتنی لەگەڵ پەیوەندی كرێبایی چەوساندنەوەدا، باڵادەستی دەسەڵاتی سەروەری مسۆگەر كرد. لە كوردستاندا، سەركوتكردنی شوناسی كوردەكان ئامانجێكی ستراتیژی سیاسی دیكتاتۆریی مۆدێرنە بوو، تا ئەو ئاستەی كە پەیوەندییە ڕاستەوخۆكانی نێوان مۆدێرنە/نوێخوازییدا و باڵادەستی دەسەڵاتی سەروەری بەسەر كۆمەڵگای كوردیدا درووست كرد. بە لایەنی كەمەوە لە دوای ساڵی 1935 وە ئەم بابەتە ڕوویدا، ئەویش كاتێك كە سەركوتكردنی سیستەماتیكی نەژاد و زمانی كوردی پەیڕەو كراوە، ئەمەیش بە مەبەستی گەرەنتیكردنی كاركردنی چالاكانەی سیاسەتەكانی دیكتاتۆریەتی مۆدێرنە و باڵادەستی ڕەهاخوازییە.

سەركوتكردنی شوناسی كوردی، پەیوەندی دیالەكتیكی پەیوەندییەكانی دەسەڵاتی سەروەری و ژێردەستەیی بوو كە لەلایەن سیاسەتی سەركوتكاری دیكتاتۆرییەتی نوێخوازییەوە لە كوردستاندا گریمانەكراو بوو و هەروەها دووبارەیش بەرهەم هێنرایەوە. ئەمە هەم هەلومەرجی بوون و پشتیوانیكردنی سیاسەتی سەركوتكارانەی مۆدێرنە بوو كە ڕەهاخوازی پەهلەوی بەروپێشی دەبرد. بە خستنەڕووی پڕۆسە و دەرئەنجامەكانی سیاسەتی مۆدێرنە لە كوردستاندا، ئەویش بە ناساندنی هۆكار و میكانیزمەكانی باڵادەستی سەروەری، بە شێوەیەكی تایبەتی پڕۆسە و پڕاكتیكەكانی سەپاندنی شوناسی سەروەری ئێرانی/فارسی بەسەر كۆمەڵگای كوردیدا لەخۆ دەگرێت. لە ڕاستییدا، سیمای تایبەتی باڵادەستی سەروەری لە كوردستاندا وەهای كرد ناوچەكە لە تەواوی وڵات جیاوازتر بێت و كاریگەری یەكلاكەرەوەی لەسەر پێكهێنان و گەشەسەندی سیاسەتی جەماوەری هەبێت، هەروەها كاریگەری لەسەر ئامانج و شوێنەكەیش هەبێت.

لە ڕوانگەی مێژووییەوە، سەرهەڵدانی بەرەنگاربوونەوەی جەماوەری بەرامبەر بە باڵادەستی دەسەڵاتی سەروەری كە بە شێوەیەكی گەورە بەهۆی گوتار و پڕاكتیكی دیكتاتۆرییەتی نوێخوازییەوە بوو و لەلایەن دەوڵەتی ڕەهاخوازییەوە ئەنجام درا، ئەمە سەرەتا بوو بۆ خەڵكی تاوەكوو وەك بەشداریكەرێكی كارا لە سیاسەتی جەماوەری لە كوردستاندا دەركەون. بە هەمان شێوە، ئەمەیش لە دروستبوونی ڕۆشنبیری كوردیدا ڕاستە كە بە پێچەوانەی ڕۆشنبیری ترادیشناڵی كوردییەوە، لە چینی ناوەندی شارەكانەوە هاتبوون و تاڕادەیەكی زۆر بەرهەمی پەروەردەی یۆنڤێرساڵی، پڕاكتیك و پڕۆسەكانی بیرۆكراتی و سەربازییەكان بوون كە پەیوەست بوو بە سەنتڕاڵیزمی دەوڵەتی مۆدێرن و دیكتاتۆرییەتی مۆدێرنەوە. بەم مانایە هەم خەڵكی و هەمیش ڕۆشنبیرەكان بەرهەمی خواستی سیاسی/كولتووری جەماوەری بوون كە بە شێوەیەكی بنەڕەتی لە سەركوتكاری شوناسی كوردییەوە سەریان هەڵدا، بە شێوەیەكی تایبەتیتریش لە سەركوتكردنی نەژاد و زمانی كوردییەوە سەری هەڵدا. جەماوەر داوای داننان بە نەژادی كوردی و بەكارهێنانی زمانی كوردیان دەكرد كە لە چەمكی مافەكانیاندا گوزارشتیان لێ دەكرد، ئەویش چ لەسەر ئاستی تاكەكەس و چ لەسەر ئاستی نەتەوەیش گوزارشتیان لێ كراوە، بەم شێوەیە ئەمانەیان وەكوو ئامانجی ناڕەزایەتییە جەماوەرییەكان و سیاسەتی جەماوەری پێكهێنا بوو. لەگەڵ ئەوەیشدا ئەو پڕۆسە و پڕاكتیكانەی كە گەرەنتی ئەو گۆڕانە یەكلاكەرەوەی دەكرد، پێویستی بە ئاستێكی گەشەسەندنی كۆمەڵگای مەدەنی و كایەی گشتی هەبوو، بەڵام لە نائامادەگی داواكارییەكانی جەماوەردا و بە تایبەتی خواستە جەماوەرییەكان بۆ داننان بە مافە نەتەوەی و كۆمەڵایەتییەكاندا، ئەمان بە خەوتووی بەڵام بە زیندووی مانەوە و لەناو سیاسەتی جەماوەری كۆمەڵگادا، چاوەڕوانی دۆزینەوەی گوزارشتێك بوون بۆئەوەی بەخەبەر بێنەوە.

ئەم خاڵەی كۆتایی ئاماژە بە پەیوەندییەكی چارەنووساز دەكات لە نێوان پێكهاتنی كۆمەڵگای مەدەنی و سەرهەڵدانی سیاسەتی جەماوەریدا كە پێشمەرجێكی بنەڕەتی دەركەوتنی خەڵكییە وەكوو ئامانجی سیاسەتی مۆدێرنە. لە كوردستاندا ئەم پەیوەندییە ئاڵۆز بوو. چەمكی “ڕەتكردنەوەكانی سەروەری” ئاگامبێن (ئاگامبێن 1998)، بە ڕەچاوكردنی سەركوتكارییەكانی شوناسی كوردی كە لێرەدا ئۆبجێكتێكی سیاسەتی جەماوەرییە و لە هەمان كاتیشدا ئۆبجێكتێكە بۆ بەرەنگاربوونەوەی جەماوەری، كاریگەرە. لە ئەنجامدا داخوازییە جەماوەرییەكان بۆ داننان بە شوناس و مافی كوردیدا بە نایاسایی دانران. ئەمەیش بە مانای ئەوە دێت كە سیاسەتی جەماوەری لە دەرەوەی قەڵەمڕەویی سیاسییەوە ڕوویداوە و ئەمەیش نادەستووری، نایاسایی و ناشەرعییە. ئەمە لە دەرەوەی قەڵەمڕەوی یاساییەوە لە گەشەسەندن و گەشانەوە بەردەوام بوو، هەروەها بوونێكی نهێنیشی بەدەست هێنا. لە پێش كۆمار و لە دوای كۆماری مەهابادەوە هەروا بووە. پاشان گەشەسەندنی كۆمەڵگای شارستانی و كایەی گشتی لەژێر سێبەری كۆماری مەهابادا بنەمای سیاسەتی دیموكراتی جەماوەری بوو، هەروەها بوو بە هێمای شوناسی مێژووی، ئەویش وەك دامەزراوەیەكی حوكومی و خۆبەڕێوەبەری.

سەرهەڵدانی سیاسەتی جەماوەری لە ژێر دەسەڵاتی كۆماری مەهابادا، بە شێوەیەكی بەرچاو سنووردار بوو، ئەویش بەهۆی ئەو هێز و پەیوەندیانەوە كە ڕیشەكەی لە گەشەسەندنی مێژووی كۆمەڵگای كوردیدایە و لە چوارچێوەی پێكهاتە ئابووری، سیاسی و یاساییەكانی دەسەڵاتی سەروەریدایە كە مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای سەدەی نۆزدەیەم. باڵادەستی دەرەبگە خێڵەكییەكان لە دامەزراوە سیاسی و سەربازییەكانی كۆمەڵگای كوردیدا و ساوایەتی سیاسی و لێكترازانی كولتووری چینە كۆمەڵایەتییەكانی شار، لەم ڕوانگەیەوە ئەمانە جێگای سەرنج بوون. هۆكاری ستراكچەری لاوازی درێژخایەنی ئابووری و پەیوەندییەكان بوون لە كۆمەڵگای كوردیدا، لەگەڵ ئەوەیشدا كاریگەرییە بەرتەسككەرەوەكانیان هەمیشە لە ڕێگەی پەیوەندییە جیاوازەكانیانەوە لەگەڵ دەسەڵاتی سەروەری ناوەندیدا و زۆرجاریش لە ڕێگەی پڕۆسە و پڕاكتیكەكانییەوە، گەرەنتی باڵادەستییەكەی لە كوردستاندا مسۆگەر دەكرد. بەم مانایە، كەواتە سنووری ستراكچەرەكانی سیاسەتی دیموكراتی جەماوەری لە كۆمەڵگای كوردیدا هەمیشە پەیوەندییەكانی باڵادەستی سەروەری لەخۆ گرتووە. ئەوان هەمیشە لە ڕێگەی پڕۆسە سیاسی و یاساییەكانەوە كاریان دەكرد كە لە پەیوەندییەكانی بەرهەمهێنانی پێش-سەرمایەدارییەوە زەمینەسازییان كرد بوو، كە لەسەر ئاستی وڵاتدا، گەرەنتی یەكێتی بلۆكی دەسەڵاتی لەناو سیستەمی خاوەنزەوییەكاندا دەكرد.

ستراكچەری یەكێتی ناوخۆیی-كورد و دەرەكی-سەروەریی، لە بلۆكی دەسەڵاتدا و بەشداریكردنە كاریگەرەكەیان لە بارودۆخە سیاسی و دامەزراوەی سیاسەتی جەماوەرییدا، بە ئاشكرا لە ڕووداوەكانی داڕوخانی كۆماردا دیارە. سەرباری هەموو كەموكورتییە سیاسی-بەڕێوەبردن و كەموكورتییە تەكنیكییە-عەقڵانییەكانی لە بەڕێوەبردندا، بەڵام كۆمار دامەزراوەیەكی جەماوەری بوو. پشتیوانییەكی ڕاستەقینەی زۆری خەڵكەكەی هەبوو كە یاریدەدەر بوو بۆ هێنانەكایەی پڕۆسە سیاسییەكانەوە.  دوای داڕمانی كۆماری كوردستان و لەناوچووونی كۆتا شوێنەواری بەڕێوەبردنی جەماوەری لە كوردستاندا، خەڵكیش لە شانۆی سیاسییدا پاشەكشەیان كرد و گەڕانەوە بۆ سەر ماڵی خۆیان، خۆیان لەناو سنوورە نەژادییەكانی كۆمەڵگاكەیاندا داخست، لەوێدا بە تەنها دەیانتوانی گوێیان لە گریانی بێهیوایی و تووڕەیی خۆیان بێت. بەڵام نە پاشەكشەكەیان لە شانۆی سیاسی و نە بێدەنگییەكەیان لە ڕقی دەسەڵاتی سەروەری ڕزگاری نەكردن. پێشتر دەسەڵاتی سەروەری بۆ چەند دەیەیەكی كورت بەڵام یەكلاكەرەوەی دوای ڕوخانی دەسەڵاتی ڕەزا شا-نەك بە تەنها لە كوردستاندا بەڵكوو لە تەواوی ئێراندا، ئەزموونی تەقینەوەی لەناكاوی خەڵكی لە گۆڕەپانی سیاسییدا كرد بوو. خەڵكی ئێران و لە ناویشدا كوردەكان، بوونێكی سیاسییان بەدەستهێنا بوو. ئەوان بوونێكی ناناوەندیان پێكهێنا بوو كە لە ڕووی كۆمەڵایەتی جیاواز بوو، هەروەها لە ڕووی كولتووریشەوە پارچەپارچە بوو و شوناسێكی سیاسی هاوبەشیان هەبوو، ئەویش لە گوتاری جەماوەری و پڕاكتیكدا گوزارشتی لێ كراوە كە هەڵوێستەكانی دەسەڵاتی سەروەری لە فەزای گشتییدا خستە ژێر پرسیارەوە.

كایەی گشتی پێنەگەیشتوو، لە فۆڕمە بنچینەییەكانی پارێزگاری ئاساییدا لاواز بوو. هەروەها شوێنێكی ناسكی ناڕەزایەتی سیاسی جەماوەری بوو كە بەرەنگاری تووندووتیژی سەروەری بوویەوە. بەو پێیەی كە بوونی سیاسی خەڵكی لە دژایەتی دەسەڵاتی سەروەریدا گوزارشتی لێ كراوە، ئەمە بەو مانایە دێت كە یەكێتی یاسایی و سیاسی دەسەڵاتی سەروەری پشت بە سەركوتكردن و كۆنتڕۆڵكردنی خەڵكی دژبەر دەبەستێت. دەركەوتنی خەڵكی وەكوو بكەرێكی سیاسی چالاك، تەقینەوەی لە ژیاندا وەكوو هێزێكی بەئاگا بۆ مافەكانی خۆی، ئەمە پێشكەوتنێكی نوێ بوو لە كۆمەڵگایەكدا كە وەها دەبینرا دەسەڵات لە ئیرادەی سەروەرییەكەیەوە سەرچاوەی گرتووە. دەركردنی خەڵكی لە پڕۆسەی سیاسییدا-لە ژێر دەسەڵاتی پەهلەویدا- كە بەهۆی سەركوتكارییە بێبەزەییەكانی باڵادەستی دەسەڵاتەوە بەردەوام بوو، شتێكی بنەڕەتی بوو بۆ سیاسەتی دیكتاتۆری مۆدێرنە. دووبارە دەركەوتنەوەی خەڵكی و خەباتكردنیان بۆ جەختكردنەوە لەسەر ئیرادەی جەماوەر، “نۆرمە” دامەزراوەكانی سیاسەتی لە نێوان سەروەری و دیموكراتی دژبەردا، لە دوای چەند ساڵێك لە دەستلەكاركێشانەوەی ڕەزا شاوە گۆڕی. لەبەرئەوە دووبارە داڕشتنەوەی ڕەهاخوازی پەهلەوی زیاتر پێویستی بە دووبارە ڕێكخستنەوەی بلۆكی دەسەڵات بوو، كە لەسەر بنەمای سیستەمی خاوەندارێتی زەوی دامەزرا بوو. گۆڕانكاری جەوهەری لە شێوازی بەكارهێنانی دەسەڵاتدا ڕوویدا، ئەویش بۆ گەرەنتیكردنی بەردەوامی باڵادەستی سەروەری بەرامبەر بە هەڵكشانی دژبەرێتی جەماوەرییدا كە بەرەنگاری یەكێتی یاسایی و شەرعییەتی سیاسی سەروەری دەبوویەوە.

گۆڕانكاری لە ئەقڵییەتی دەسەڵاتدا كە لە ڕێگەی چەمكی نوێخوازی ئامێرەكانی دەوڵەتەوە گوزارشتی لێ دەكرێت، بە تایبەتی ئامێرە سەربازی و ئەمنییەكانی دەوڵەت، گەرەنتی بەردەوامی دەسەڵاتی سەروەری دەكرد. بنەمای عەقڵانییەت كە ڕێنمایی مومارەسەكردنی ئامێرەكانی دەوڵەت دەكات لەناو دەسەڵاتدا، ڕاستەوخۆ پەیوەندی بە “كێشەی ئاسایشی دەوڵەتەوە” هەیە (فۆكۆ 2003). لەو خاڵەدا، نیگەرانییە ئەمنییەكانی دەسەڵاتی سەروەری، نەوەك بە تەنها ستراكچەری گوتارە فەڕمییەكان، بەڵكوو ئامانجە ستراتیژییەكانی دەوڵەتیش لە بوارەكانی ئابووری، سیاسی و كولتوورییەوە-لە ناوخۆ و دەرەوەدا-دیاری كرد. ئەم پێشكەوتنە جدییە لە هەڵسوكەوتی دەسەڵاتی سەروەریدا، بە پلەی یەكەم ئاماژە بە بیروباوەڕی كۆنەپەرستانەی دەوڵەتی مۆدێرنەی دوای كودەتاكەی ساڵی 1953 دەكات. چەمكی “ڕەهاخوازی دووبارە جێگیركراو”، چەمكێكە بۆ پێناسەكردنی كاراكتەری ڕژێم بەكار دەهێنرێت لە چەند دەیەیەكی دوای كودەتاكەدا-و دەرئەنجامێكی پارادۆكسی ئەو پڕۆسەیە بوو. ڕژێم بە گوێرەی ڕەچاوكردنی بارودۆخە ئەمنییە نوێیەكان بەڕێوە دەبرا، ڕەفتارەكانی بە شێوەیەكی بنەڕەتی وەرگیرا بوون، ئەویش بە ئامانجی وەستاندنی گەڕانەوەی خەڵكی بۆ كایەی سیاسی و خواستە گشتییەكانی نوێنەرایەتی دیموكراتی جەماوەری.

بە درێژایی ساڵانی نەگریسی نێوان “شۆڕشی سپی” و “شۆڕشی ئیسلامی” (1962-1972)، كێشەی ئەمنی و ڕێكخستنی ئەقڵانی حكومەت كە پەیوەست بوو پێوەی لە ڕەهاخوازی دووبارە جێگركراو زیاتر بوو و هەروەها بەردەوام بوو لە پێناسەكردنی ڕەفتاری سەركوتكارانەی دەسەڵاتی سەروەری. دەركردنی خەڵكی لە مەیدانی سیاسەتی نیشتیمانی، لەناوبردنی ئامڕاز و هەلومەرجەكانی نوێنەرایەتی جەماوەری، ئامانجی دەسەڵاتی سەروەری بوو لە ساڵی 1946-ەوە بۆ شۆڕشی ساڵی 1978-1979. دووبارە ڕێكخستنەوەی ستراكچەری بلۆكی دەسەڵات و ڕێكخستنەوەی هێز و پەیوەندییەكانی لە ژێر ڕەمزی باڵادەستی سەروەری، لە دوای زنجیرەكانی دیكەی قەیرانە نیشتیمانییەكانەوە و لە ریگەی رۆحی كۆنزیرفاتیڤانە و بەرگریكارانەی ئەم ستراتیژییەوە هاندەدرا و پێناسە دەكرا. ئەقڵییەتی دەوڵەت-ئاسایشە كە بە ئاڕاستەی باڵادەستی سەروەریدایە-جیگەی لۆژیكی دەوڵەتی گرتبووەوە.

لە ڕیزبەندی باڵادەستی دەسەڵاتی سەروەریدا كە لە دوای جێگیربوونی دەسەلات لە ژێر سێبەری دیكتاتۆرییەتی شاهانەدا هاتە پێشەوە، كوردستان هاتە پێشەوە. دەیەی پێش شۆڕشی ساڵی 1978، چڕبوونەوەی سەركوتكاری شاهانەی بەخۆیەوە بینی، هەروەها زیاتر سەنتەری ئامڕاز و میكانیزمەكانی دژ بە سیاسەتی دیموكراتی جەماوەری بوو، چ لە ناو كایەی یاسای دەسەڵات و سیاسەتدا و چ لە دەرەوەی كایەی سیاسی، كاریگەری لەسەر تاكەكان هەبوو. پەیڕەوكردنی بێبەزەییانەی ئەم سیاسەتە لەگەڵ بەكارهێنانی بێسنووی تووندووتیژییدا بوو بەهۆی لاوازكردنی كۆمەڵگای مەدەنی و بەسیاسیكردنی بوارەكانی ئابووری و كولتووری كۆمەڵگا. بە بەراورد بە ناوچەكانی دیكە، كاریگەرییە خراپەكانی سەركوتكاری شاهانە لە كوردستاندا زۆر تووندتر بوو، چوونكە لە كوردستاندا، دەرئەنجامەكان بە تەنها بوارێكی سیاسی ڕادیكاڵی نەبوو بەڵكوو لاوازی ئابووریشی لێكەوتەوە. لە ناو سنووری چەوساندنەوەی كۆمەڵگای مەدەنیدا، ئەم دووانە لە یەكتر بەهێزكردندا بەردەوام بوون، ئەمەیش بوو بەهۆی جێگۆڕكێی سیاسەتی ناسیۆنالیستی و باڵادەستی ستراتیژیی خەباتی چەكداری لەناو بزووتنەوەی بەرەنگاری كوردەكانی ئێراندا.  ئەم توێژینەوەیە باس لەم بابەتە دەكات، بەدواداچوون بۆ ستراكچەری یەكێتی و فرەچەشنی سیاسی و كولتووری دەكات. تیشك دەخاتە سەر گەشەكردن و گواستنەوەی ناسیۆنالیزمی كوردی لە كۆماری مەهابادەوە بۆ شۆڕشی لە ساڵی 1978-1979.

[1] – باڵادەستی سەروەری: مەبەست لە باڵادەستی دەسەڵاتی سەروەری، باڵادەستی حكومەتی ناوەندییە بەسەر تەواوی هەرێم و ناوچەكانی وڵاتدا (وەرگێڕی كوردی).

نووسینی: عەباس وەلی

وەرگێڕانی: ئەیوب حەسەن