“غەریبێك .. بەدەم مەنفای نیشتیمانەوە سەری نایەوە”
بڵێن قادر، دەڵێم ناوم حەبیبە
بەزیكری ئێوە وافێرە زووبانم
ئەوەی شاعیر نەبێ كۆرە وجاغی
لە ساییەیی شێعرەكانم بابی كوڕانم
حاجی سیمبوڵی كوردایەتیە، گەریدەیی نێو دیمەنەكانی نیشتیمانە، مەشخەڵی گڕوتینی شۆڕشێكی بۆرجوازییە. خامە بە دەستێكی هەست ناسك و شاعیرێكی لیریكاو ریفۆڕمخوازێكی بەجورئەتە، چەكی دەستی خامەیەو هێزیی بازویی فكر و ئەندێشەیەتی. ئەو بە روح نیشتیمانێكی ووێناكردبوو، بە خامە نەخشەیی كێشابوو، بە كردەوە پێی هەستابوو. پاشخانە ئەدەبییەكان و تێكستە شعریەكانی باشترین ئارگۆمێنتن، لە مێژویی شاعیران و وێژەوانان (ئەدیبان)ی كوردستاندا. حاجی ئەو شاعیرەیی كە هەمیشە لە پێناو سەربە خۆیی نەتەوەكەیدا ژیاوە. هەگبەكەی نەك تەنها خەمی جوگرافیایەكی بجوك و شوێنێكی لۆكاڵ وەكو كۆیە بەڵكو خەمی، نەتەوەكەیی و بست..بە بستی خاكی نیشتیمانی لە خۆ گردبوو
حاجی هەمیشە چاوی لە ئاسۆ بوو، بە ئاواتەوە بوو زەمەن ماوەی بداو سەربە خۆیی نەتەوەكەی ببینێت. ئەو هەموو هەوڵێكی لەو پێناوەبوو ژیانی گەدایی و كولەمەرگی و ئاوارەیی و ڕەبەنی پێ قبوڵبوو. گەرچی زەمەن لە بەرژەوەندی حاجی نەبووە تا هەموو ژیانی لە باوەشی نیشتیمانەكەیدا بەسەر بەرێت. بەڵام ئەوە ڕوونە، كە حاجی هەمیشە خۆی بە خانەخوێی نیشتیمانەكەی زانیووە. بەرووح لە نیشتیمان و بە جەستەی لە مەنفا ساتەكانی ژیانی گوزەراندووە. هەروەك بە وردی چاودێری ڕووداو و گۆڕانكاریی و دواپێشهاتەكانی كوردستانیشی كردووە.
حاجی هەتاوەكو ژێردەستەیی و ناسۆرییەكانی نەتەوەكەی لە جەستەیی نیشتمانی شەڵاڵكراودا ببینێ ئامادەنییە شعری خۆشەویستی بڵێت و بەدوای خۆشەویست و هاوكوفی ژیانیدا وێڵبێت. چوون خۆشەویستی نیشتیمان لە بەرگێكی ناسیۆنالیزمی نەتەوایەتیدا، لای داهێنەری چەمكی ناسیۆنالیزم سەنتەربووە. هەتاكو نیشتیمان وەستابێت، حاجی مەحزوونە دڵ نادا بە كەس. ئەو ئەشقی سەربەخۆیی نەتەوەكەی بووە لە باوەشی نشتیمانەكەیدا. هەر بۆیە وزە و تواناكانیشی لەومیانەدا بەگەڕخستووە. حاجی قادر ناوی تەواوی “قادری كوڕی مەلا ئەحمەدی كوڕی مەلا ساڵحی كوڕی مەلا ئەحمەدی گەورەیە و دایكی ناوی (فاتمە)یە. هەروەك خۆیی بە دێڕە شێعرێك پەردە لەسەر ئەم ڕاستیە لادەدات و ڕای دەگەیەنێت:-
باوكم ئەحمەد بوو، ناوی فكرم دێ خەڵقی لادێ بوو، دایكی من فاتێ
حاجی لە چارەكی سەدەی نۆزدەهەم، واتا لە ساڵی (1815ز) لە بناری هەیبەت سوڵتان و گوندی گۆڕقەرەج لە شارە خنجیلانە جوان و دڵگیرەكەی “كۆیە” لەدایك بووە، كە شارێكی زۆر كۆن و بە ناوبانگە تاڤگەی ئاو باخچەی قەشەنگ و میوەهات و جوانی سرووشت لەنێو كێوی “هەیبەت سوڵتان” و كێوی “باوەجی”دا وەك پەلك شۆر دەبنەوە. دیمەنێكی دڵفڕێن و فەنتازییایەكی ناچوریالی نەخشاندووە. پێ ئەچێ ئەم دیمەنانە تراویلكەیەك بووبن هەستی حاجیان بزواندبێت. هێندەی تر خۆشویستی شاری كۆیە و نیشتیمانیان لا ئازیز تر كردبێت.
سەرەتای خوێندنی حاجی وەكو نەریتێكی ئەوكاتە لە “كۆیە” بە فەقیەیەتی دەست پێدەكات. پاش ئەوەی باوكی دەمرێت ئەوكات حاجی منداڵ دەبێت. لە تەمەنی حەوت ساڵیدا، “فاتمەخان”ی دایكی لە مزگەوتی موفتی كۆیە لای “مەلا ئەحمەدی ئۆمەرگونبەتی” دەیخاتە بەرخوێندن. پاشان لە هاوینی ساڵی (1853ز) حاجی لەگەڵ هاوڕێی گیانی بە گیانی “عەبدوڵای جەلیزادە”دا، گەشتێك دەكەن بۆ ناوچەكانی باڵەكایەتی. بۆدرێژەدان بە خوێندن، لە گوندی “كانی وەتمان” لای “مەلا محەمەدی كاكەعەبدوڵا” دەستدەكەن بە خوێندن. حاجی قادر بەوەندەی كە فێربووە ئیكتیفا ناكات، بەڵكو ملی ڕێ دەگرێتەبەر بەرەو كوردستانی ڕۆژهەڵات هەنگاوەكانی جەستەی شەكەتی هەڵدەگرن. تا لەوێ شارەكانی (سەردەشت و سابڵاخ و شنۆ) تەیدەكات و هەر لە كوردستانی ڕۆژهەڵات ئیجازەی مەلایەتی وەردەگرێت. ئینجا دەگەڕێتەوە بۆ زێدی باوان شاری هەیبەت سوڵتان(كۆیە).
مەلا قادر ماوەیەك لە كۆیە دەمێنێتەوە، بەهۆی ئەو ململانێ چینایەتی و ئابووری و كۆمەڵایەتی و ئایینی فەوزەوییەی “شێخ و موریدگەرایی و خورافیاتە”ی كە لە ناوچەكەدا باو بووە. لەگەڵ ئایدیا و بیروباوەڕی كەسێكی ڕیفۆرمخواز و ڕوناكبیری، وەكو حاجیدا ناگونجێت. ئەم دۆخە حاجی دەخاتە نێو دوو خیارەوە، كە دەبێت یەكێكیان هەڵبژێرێت یان (حاجی بببێت بە خۆراكی شەڕی دووبەرەكی ئەو بیرە سەقەت و باوەی كەلە واقیعی ژیانی حاجی دا بوونی هەبوو، یاخود دەبێت پاشەكشە بكات و لەواقیع هەڵبێت، مەنفایەك بدۆزێتەوە بۆ ئەوەی لەوێوە درێژە بە پرۆژە نەتەوایەتی و ریفۆڕم خوازییەكەی بدات). دواتر حاجی مەنفا هەڵدەبژێرێت لە ساڵی (1863ز) بە ناچاری لە ئەستەمبوڵ نەمامی تەمەنی ئاو دەخواتەوە. هەتاوەكو لە ساڵی (1897ز) بە هاری تەمەنی لە پایزدا وشك دەبێت. لە تاراوگە لە گۆڕستانی “قەرەج ئەحمەد”ی ئەستەنبوڵ، دوور لە زێدی باوان و یاران بە خاك دەسپێردرێت.
ئەوەی زانراوە حاجی قادر، حەجی ماڵی خودای نەكردووە، بەڵكو ئەو ساڵەی، كە ئەو لەدایك بووە ساڵی حاجیان (نۆمینەی حاجی)بووە. ژنی نەهێناوە و بە ڕەبەنی ژیاوە. هەروەك لەدێرەشێعرێكیدا دڵخۆی بەوە دەداتەوە و شانازی بە شێعرەكانیەوە دەكات. بەوە دڵخۆشە گەرچی كوڕ و ماڵی نییە خۆ شیعری هەیە. بۆیە دەبینین وشەی كوڕی بەكارهێناوە. وەك ئاماژەیەك بۆ نەمری و مانەوە(وچاغ ڕۆشنی)، چونكی لەناو نەتەوەی كورد و ئومەی ئیسلامی كوڕ پشتە و ئەسڵی نەسەبە و درێژە بە نەوەكان دەدات وەك حاجی دەڵێت:
ئەوەی شاعیر نەبێت كۆرە وجاغی لەساییەی شێعرەكانم بابی كوڕانم
حاجی لەنێوان “گۆڕ قەرەج” و “قەرەج ئەحمەد”دا تەمەنی شێعری دەپوشكێ و لە گەڵ شمشاڵدا نەغمەی ڕیالیزمی ئازارەكانی نیشتیمان و نەهامەتیەكانی ژیانی دەژەنێ.
“تایبەتمەندی شیعرەكانی حاجی قادری كۆیی”
مەوجی رێبازی كلاسیكییەت لەو سەردەمەدا سەراپایی شێعری شاعیرانی تەنی بوو، سەردەمی حاجیش خاڵی نەبوو لە كلاسیكییەت بە تایبەتی بۆ كەسێك، كە بە منداڵی یان گەنجی دواڕۆژی شكۆی بابانیەكانی بینیبێ و لەو سەردەمەدا ژیابێت. لەلایەك ئەو تەوژمە ئەدەبیەی، كە قوتابخانەی شیعری بابان پێشڕەوی بووە، لەلایەكی تر سەردەمی كلاسیكەییه‌ت، كە سەلیقە و جوانی و ئومورێكی تری بە شیعرەكانی حاجی داوە. جگەلەوەی كۆیە لە نیوەی دووەمی سەدەی نۆزدەهەم، بوو بە مەڵبەندی ڕۆشنبیری كوردی لەسەر خوانی حاجی قادر و چەند شاعیرێكی تر، كە ڕۆڵی دیار و بەرچاویان هەبووە لەو بزافە ئەدەبیەی، كە بە قوتابخانەی شێعری بابان نەشونمایكردووە
“دیارترین تایبەتمەندییەكانی شێعری حاجی”
- حاجی هەموو بایەخێكی بە ناوەڕۆك داوە ئەوەندە جەوهەر(ناوەڕۆك)ی شیعری بەلاوە گرنگ بووە، هێندە گوێی بە ڕووخسار و فۆڕم نەداوە. چونكە زیاتر پەیام و مەبەستی حاجی هۆشیاركردنەوە و پێشخستنی هۆشی مرۆڤ و بێداربوونەوەی بووە، لە قۆناغی بێ ئاگایەوە بۆ قۆناغی ئاگایی و هۆشیاری. لەڕێگەی شۆڕشێكی شێعرییەوە بە بەكارهێنانی زمانێكی ئەدەبی و شێعری سادە و وشەی بێ گرێ و گۆڵ. بۆ خۆشی دان بەو حەقیقەتەدا ئەنێت و دەلێت:-
بەیتەكان عەیبی مەكەن خوار و كەچن مەقسەدم لەم بەندو باوە دەربچن
- لەڕووی ڕووخساریشەوە دیوی دەرەوەی شێعرەكانی حاجی خاڵی نەبووە لە مەهارە و ئاواز و وێنەی شیعری بە تایبەت لە ڕووخساری شیعرە نەتەوایەتی و كۆمەڵایەتییەكانیدا. زمانی شیعرلای حاجی زمانی ناسنامەی نەتەوە و خۆسەلماندن و مانەوەیە. حاجی شێوەی دووبەیتی(مەسنەوی) بەكارهێناوە بۆ ڕەنگڕێژكردن و هۆنینەوەی شیعرەكانی لە شێوەی چیرۆكی شێعری. وەك چۆن پێشتر خانی (مەم و زین)ی بە هەمان ستایل نووسیبووە. هەروەها خەزێنەی وشە و سەبك ئامرازی دەربڕین و هونەری ڕەوانبێژی لە مەنفا و پێش مەنفای حاجی وەكو یەكە و هیچ گۆڕانێكی جەزری بەسەردا نەهاتووە و كارێكی ئەو تۆی نەكردوەتە سەر زمان و شێوە و بینایی قەسیدە و غەزەلەكانی حاجی. حاجی دەربارەی زمان و هونەرەكانی ڕەوانبێژی كوردی دەڵێت:-
مەڵێن فەصاحەتی كوردی بە فارسی ناگات بەلاغەتێكی هەیە، هیچ زوبانێ پێی ناگات
یاخود حاجی شانازی بە زمان و شیعرەكانییەوە دەكات، كە چۆن خەڵك تووشی سەرسام بوون و واق وڕمان دەكات و لە بلیمەتیدا خۆی بە تووتی دەشوبهێنێت و دەڵێت:-
بۆچی (حاجی) نەخوێنێ وەك تووتی ئەم زوبانە هەزاری خستە قەفەس
- حاجی قادر چەند شێعرێكی هەجوو(داشۆر)ی هەیە، كە وەكو چەكێك دژی سۆفیانی ڕیاباز و نەریت پارێز و دیاردە دزێوە كۆمەڵایەتییەكانی ئەوسای ناو كۆمەڵگەكەی بەكاریهێناوە. بە تایبەتی ئەو ناكۆكیە خودییەی، كە لەگەڵ شێخ “نەبی ماویلی”دا هەیبووە، كە یەكێك بووە لەو هۆكارانەی بووەتە لەمپەرێك لەبەردەم نەگەڕانەوەی حاجی لە دیاسپۆرا. حاجی خۆی لە دێرە شێعرێكی هەجوی دا هێرش دەكاتەسەر شێخ نەبی و دەڵێت:-
پێی دەڵێن حیلەباز و كە ززابە شێخ نەبی خاریج نی یە لەم بابە
- شیعرە سیاسی و كۆمەڵایەتییەكانی حاجی ڕوون و ڕەوانن. زیاتر لە شێوەی بزافی هۆشیاری كاری لەسەر دروستكردنی كەسایەتی تاكی كورد كردووە. ئەو بۆ سێ مەبەست شیعری نووسیوە یان شیعری بۆ (خۆیی نووسیوە، كە تێیدا هەژاری و دەست كورتی و نەبوونی خزم و كەس و كاری نزیك و هەڕەشەی دەسەڵاتداری ناوچەیی تێیدا ڕەنگدانەوەی هەبووە. كە والە شاعیر دەكات هەست بە نامۆیی بكات و وەك ئەلتەرناتیڤێك پەنا بباتە بە ر وەسف و شانازی بە شێعرەكانی خۆیەوە بكات و خۆیی بە وجاغ ڕۆشن بزانێت. یاخود شێعری دژی دواكەوتن و بەرانگاربوونەوەی سیمبوڵ و چەوسانەوەكانی كاربەدەستان نووسیوە، حاجی لە دێرە شێعرێكیدا لە مەنفاوە خۆشەویستی خۆی بۆ نەتەوەكەی دووپات دەكاتەوە و داخ دەخوا بۆ ئەو سیاسەتەی، كە لە وڵاتی كورداندا پەیڕو دەكرێت) و دەڵێت:-
خاكی جەزیرە و بۆتان یەعنی وڵاتی كوردان صەد حەیف و صەد مخابن دەیكەن بە ئەرمەنستان
حاجی میراتگری سەدەی نۆزدەهەم لە دێڕەشێعرێكی دا، وێنەی سیاسەتی داهاتووی كوردەكانمان بۆ دەكێشێ، كە چۆن ئەو لە غەریبی سەردەنێتەوە و كوردەكانیش تووشی چارەڕەشی و ئاوارەیی دەبن و دەڵێت:
حاجی دەمرێ لە داخ و هاوارە كوردی بێچارە دەبنە ئاوارە
- ناكرێت سرووشت و جوانی سرووشت، لە شیعرەكانی حاجی قادری كۆیی داڕنین، چونكە لە تەواوی شیعرە نەتەوایەتیەكانیدا. سرووشت و تابلۆناوازەكانی سرووشتی كوردستان بە تەواوی لە هەستی جوانناسی شاعیردا ڕەنگی داوەتەوە و دیمەنێكی لیركی وەهای نەخشاندووە. هەروەك باشترین نموونەش قسیدەی “گوتم بە بەختی خەواڵو”ە، كە حاجی دەڵێت:-
گووتم بە بەختی خەواڵو بەسە ئەتوو بێ خوا لە خەو هەستە زەمانێ بچینەوە ئەولا
گوڕەی بەهاریە ئێستێكە شاخ و داخی وڵات پڕە لە لالە و نەسرین و نەرگسی شەهلا
- شیعری ئایینی لای ئیماندرێكی وەكو مەلا قادر ڕەنگدانەوەیەكی دیاری هەیە، كە خۆی لە فەلسەفەی ئایینی دا وێنا دەكات. هەروەك لە سەردەمی حاجیدا باو بووە كە شاعیران شێعر لە وەسفی خودا و پێغەمبەردا بڵێن. حاجی وەك نەتەوەخوازێك دەیەوێت شوناسی ئایینی كورد بۆ گەلانی تر بە تایبەتی عەرەب و فارس بەیان بكات. تا وانەزانن تەنها ئەوان موسڵمانن، وەك لە وەسفی خوای پەروەدگاردا دەڵێت:-
سەحرانە وەرزی شەوقت خورشید و ماهی تابان دوجاری نییە شەو و ڕۆژ بێ مەحمەل و عەماری
مەعلومە بۆچی حاجی مەدحت دەكا بە كوردی تاكەس نەڵێن بە كوردی نەكراوە مەدحی باری
یاخود حاجی وەك ڕیفۆڕم خوازێك دەیەوێت هانی نیشتەجێیانی وڵاتەكەی بدات بۆ خوێندن بەبێ جیاوازی لە نێوان (نێر و مێ)دا، بەڵكو حاجی دەیەوێت ببێت بە فریادڕەسی ژنان. تاكو لەژێر پەردەی دینەوە ژنان نەچەوسێننەوە بێ بەشیان نەكەن لە خوێندن، كە لەو سەردەمەدا باو بووە، ڕەگەزی مێ بێ بەشدەكرا لە خوێندن. لێرەدا حاجی بەدەر لەوەی كە مەلایەكی شارەزا و شەرعزان بووە. وەك ڕیفۆڕمخوازێكی ئایینی دەركەوتووە، وەك لە دێرە شێعرێكیدا دەڵێت:-
بۆچی فەرموویەتی نەبیی ئەمین (اطلبوالعلم ولو بالصین)
نێرو مێ لەم حەدیسە فەرقی نی یە گەر مەلا نەهی فەرموو دینی نییە
- زۆرێك لە شیعرەكانی حاجی لە كێشی عەروز یان كێشی سادەی خۆماڵی یەوە نزیكن. دەتوانین ئەمەش بە یەكێك لە تایبەتمەندییەكانی شێعری حاجی ئەژمار بكەین.
كەواتە لێرەوە دەگەینە ئەو ڕاستیەی كە بڵێین جۆرەكانی شیعر لای حاجی پێكهاتوون لە “قەسیدە، غەزەل، مەسنەوی، چوارینە، تاك بەیت واتا حاجی یەكێتی بەیتی بەكارهێناوە”
بیلۆگرافیای سەرچاوەكانی گەشتی ئەم جارەی ژیانی حاجی:-
- دیوانی حاجی قادری كۆیی، لێكۆڵینەوەی سەردارحەمید و كەریم شارەزا، چاپی 2007ی سنە.
- گۆڤاری ڕۆشنبیری نوێ، ژمارە 124ی ساڵی 1989
- مێژوی بیری كوردی، فازڵ كەریم، چاپی 2005
- ڕۆڤار، ژمارە 50ی ساڵی 2008، تایبەت بە ژیانی حاجی.
- لە سروشتی هەشتا ساڵیدا، عەلی وەردی، وەرگێڕانی: عەبدوڵا مەهدی، چاپی یەكەم، سلێمانی، 2007.
- سۆزی غەریبی سێ چامەیی كوردی، حمە ساڵح فەرهادی، هەولێر، 2006
- هاوكات و هاو شوناسی، ڕێبوار سوەیلی، چاپی یەكەم، 2000.
- یاقوت و زەمڕوتی كوردی، ئایین و فەلسەفە، حوسێن محەمەد، بەرگی دووەم، 2007
- گۆڤاری ئایندە، ژمارە 76، گۆڤارێكی ئەدەبی هاوچەرخە.
- گۆڤاری ڕامان، ژمارە 118، مانگانەیەكی ڕۆشنبیری گشتی یە .
