پانۆرامای گەشتی ئەنفال

“هەردی برام وەك قوربانییەكی گومناو لە پرۆسەی ئەنفالدا”

“بەرایی”

ئەنفال؛ یەكێكە لە دڕندانەترین تاوانەكانی سەدەی بیستەم، كە لەلایەن ڕژێمی بەعسی ئیشتراكی لەژێر فەرمانڕەوایی سەدام حوسێن سەرۆك كۆماری ئەوكاتەی ئێراق دەرحەق بە گەلی كورد و خەڵكە سڤیلەكەی ئەنجام درا، بە ئامانجی قڕكردن و لەناوبردنی نەتەوەی كورد و ویرانكردنی گوند و شار و شارۆچكەكان و تەخت كردنی خاكی كوردستان. پرۆسەكە، پرۆسەیەكی پلان بۆ داڕێژراو بوو. سەرجەم شاڵاوەكانی ئەنفال بە هەشت قۆناغ جێبەجێكرا. زۆربەی زۆری ناوچەكانی كوردستانی گرتەوە. لە شاڵاوەكانی كۆمەڵ كوژی ئەنفالدا (182هەزار)كەس بوون بە قوربانی و شوێن بزر كران. هەربۆیە ئەنفال جینۆسایدی ڕاستەقینەی گەلێكی بێ نەتەوە و بێ پشت و پەنای وەك گەلی كوردە. كۆی دیمۆگرافیای قوربانیانی ئەنفال لەسەر ئاستی پێكهاتەی ڕەگەزی دابەشدەبن بۆ هەردوو ڕەگەزی نێر و مێ بە ژن و پیاوەوە، لەسەر ئاستی پێكهاتەی تەمەن دابەشدەبن بۆ تەمەنەكانی (0_14)، (15-64)، (65 بەسەرەوە). بەمەش لەكۆی هەر هەشت شاڵاوەكانی ئەنفالدا منداڵان و مێرمنداڵان(هەرزەكاران) و گەنجان و پیر و بەتەمەنەكان بوون بە  قوربانی و سوتووی پرۆسەی جینۆسایدی ئەنفال. زامی ئەنفال هەر ئەوە نەبێت كە بە هەشت قۆناغەكە قەتاماغەی بەستبێت، بەڵكو ئەم كارەساتە دڕندانەیە كە لەگەڵ هیچ یاسایەكی ئاسمانی و زەمینیدا یەك ناگرێتەوە مرۆڤایەتی لە ئاستیدا شەرمەزارە و پەڵەیەكی ڕەشە بەنێوچاوانی ئەنجامدەرانیەوە. برینێكی قوڵە لەسەر جەستەی گەلی كورد، هەتا كورد بمێنێت ئاسان نییە برینەكە ساڕێژ ببێت و لەبیر ببرێتەوە. لێ لەدوای ئەنفالیش چەندین دەرهاویشتەی سایكۆلۆژی و سۆسیۆلۆژی و ئابوری و…هتد بەجێهێشت. كە تاهەتایە لێ بەجێماوانی ئەنفال پێوەی دەناڵێنن.

“قۆناغەكانی شاڵاوی ئەنفال”

شاڵاوەكانی ئەنفال، سەرجەمیان هەشت قۆناغ بوون و  ڕژێمی بەعس بەشێوەیەكی پلان بۆ داڕێژراو، پرۆسەكەی بە ئەنجام گەیاند لێرەدا بەكورتی ئاماژە بە شاڵاوەكان دەكەین:-

1. شاڵاوی ئەنفالی یەك: ئەم شاڵاوە لە ناوچەی سلێمانی ‌و گەمارۆدانی (سەرگەڵو، بەرگەڵو) لە (23)ی شوبات بۆ (19)ی مارتی 1988 خایاند. ئەنفالی یەك، لەكاتێكدا بوو سەرەتا بە گەمارۆدانی گوندەكانی (سەرگەڵو، بەرگەڵو)، دەستی پێكرد، سنوری قەزا و ناحیەكانی (دوكان، بنگرد، سورداش، چوارتا، قەڵاچوالان، ماوەت)ی گرتەوە. ئەم شاڵاوەدا بەسەركردایەتی سوڵتان هاشم ئەحمەد ئەنجامدرا و زیاتر لە (دوازدە هەزار و سەد)كەس بەهۆی بەكارهێنانی چەكی كیمیاییەوە لەلایەن سوپای بەعسەوە شەهید یاخود بریندار كران و تێكڕا زیاتر لە (150)گوند و چەند ناحیە و شارۆچكەیەك وێرانكران.
2. شاڵاوی ئەنفالی دوو: ئەم شاڵاوە لە ڕۆژی (22/3/1988) هەتا (1/4/1988)ی خایاند. نزیكەی هەشتا گوندی ناوچەكانی (بازیان، قەرەداغ، دەربەندیخان) لە پارێزگای سلێمانی بەر ئەنفالی دوو كەوتن. ئەو خەڵكەی لە گوندەكان كۆدەكرانەوە بە ژن‌و منداڵ‌ و گەنج ‌و پیرولاوەوە بە ئیڤای سەربازی، ڕاپێچی ئۆردوگای مەرگ كران. جگەلە ئەنفالكردنی خەڵكی سڤیلی ناوچەكە هەریەك لە گوندەكانی (گومەتە، مەسۆیی، كۆشك، تەكیە، بەلەكجاڕ، سێوسێنان) كیمیاباران كران. نزیكەی (89 بۆ 90)كەس شەهیدكران.
3. شاڵاوی ئەنفالی سێ: ناوچەی گەرمیانی گرتەوە لە ڕێكەوتی (7ی نیسان دەستی پێكرد و لە 20ی نیسان كۆتایی پێهات. دڵڕەقترین پرۆسەی ئەنفال بوو. لە ڕۆژە ڕەشەكەی حەوتی نیسان دەستی پێكرد، لە چواردەی نیسان گەیشتە بەرزترین پلەی تاوان. لە پرۆسەی ئەنفالی سێدا، بە تایبەت لە ڕۆژی (14/4/1988) زیاتر لە (30000) سی هەزار هاوڵاتی سڤیلی گەرمیان ئەنفالكران. سنوری جوگرافیای ئەنفالی سێ ناوچەكانی (چەمچەماڵ، سەنگاو، قادركەرەم، تەكیەی جەباری، كفری، كەلار، پێباز، نەوجول، ناوچەی داودە، بنارگل، تیلەكۆ)ی گرتەوە. زیاتر لە (43)هەزار كەس ئەنفال و شوێنبزركران.
4. شاڵاوی ئەنفالی چوار: ئەنفالی خاڵخاڵان لە ڕێكەوتی (3/5/1988 تا 8/5/1988)ی خایاند، هەریەك لە ناوچەكانی (قەڵاسێوكە، شوان، شێخ بزێنی، دەشتی كۆیە) دەگرێتەوە. لە ڕۆژی (3/5/1988) پەلاماری ئەنفالی چوار بە كیمیابارانكردنی گوندەكانی (گۆپتەپەو عەسكەر) دەستیپێكرد. بەرەبەیانی (4/5/1988) هێزێكی گەورەی سوپاو جاش، لە میحوەرەكانی چەمچەماڵ‌ و ئاغجەلەر و شوان‌ و پردێ‌ و تەق تەق‌ و كۆیە و قوشتەپەوە پەلاماری ناوچە ئازادكراوەكانی دەشتی كۆیە، قەڵاسێوكە، شێخ بزێنی خواروو، شوان ‌و چەند گوندێكی دۆڵی سورداشیان دا. لەم پەلامارەدا، ڕژێم ڕووبەڕووی بەرگری هێزی پێشمەرگەو جەماوەر بوونەوە. دوژمن زیانی زۆری بەركەوت. دەیان پێشمەرگە شەهیدبوون. نزیكەی (10000) دە هەزار كەس بەر شاڵاوی ئەنفال كەوت. نزیكەی (7000)حەوت هەزار كەسیان لە بیابانەكانی خواروو، ناوەڕاستی عێراق كۆمەڵكوژ كران.
5. شاڵاوی ئەنفالی پێنج و شەش و حەوت: ئەم سێ شاڵاوە بەسەر یەكەوە لە (15)ی مایس تا (26ی ئابی 1988)ی خایاند. ناوچەكانی دۆڵی نێو چیاكانی شەقڵاوە و ڕەواندز و خەلیفان ‌و سۆران و (دۆڵی بالیسان، دۆڵی ئالانە، دۆڵی سماقوڵی، دۆڵی مەلەكان، دۆڵی وەرتێ، دۆڵی هیران). لەم قۆناغەدا لە چەندین شوێن چەكی كیمیایی بەكارهات. بە تایبەتی كیمیابارانكردنی دۆڵی بالیسان.
6. شاڵاوی هەشت: ئەنفالی بادینان، ئەم شاڵاوە لە (25ی ئاب بۆ 6ی ئەیلول) خایاند، لای بەعسیەكان پێی دەگوترێت(خاتیمەی ئەنفال). هەموو بادینانی گرتەوە بە سنوری پارێزگای موسڵیشەوە. لەم قۆناغەدا لە چەند شوێنێك كیمیایی بەكارهات. جگەلەوەی هاووڵاتیانی سریانی‌و ئێزیدی بوونە قوربانی. سنووری جوگرافی ئەنفالی هەشت ناوچەیەكی شاخاوی سەخت بوو پێگەیەكی ستراتیژی گرنگی هەبوو هەر سێ وڵاتی (ئێراق و توركیا و ئێران)ی پێكەوە گرێدابوو. هەریەك لە ناوچەكانی بادینانی وەك (زاخۆ، دەشتی خاپور، چیای بێخێر، كانی ماسێ، ئامێدی، بامەڕنی، دینارتە، شێروان، بارزان، بلێ، زاوێتە، سەرسنكێ، چیای گارە، ئەتروش)ی گرتەوە.

ڕژێمی بەعس بە پلانێكی تۆكمە و لەماوەی (حەوت) مانگدا و لە ڕێكەوتی (7/2/1988 بۆ 6/9/1988)، بە (هەشت) قۆناغ و لە شەش ناوچەی سنوری جوگرافی جودای هەرێمی كوردستانی ئێراق پرۆسەی ئەنفالی بە ئەنجام گەیاند. نەخشەی (1)، جگەلە تێكدانی ژینگە و ڕووخاندن و سوتاندنی چەندین  قەزا و ناحیە و هەزارەها گوند و زیانی مادی و مەعنەوی، (182)هەزار لە خەڵكی سڤیل بە منداڵ و ژن و پیاو و گەنج وپیرەوە ئەنفال و شوێنبزر كران

“ئەنفالی باكوری ناوچەی گەرمیان و جوگرافیای ئەنفالی سێ”

وەك دەردەكەوێت ئەنفالی سێ یەكێكە لە پرۆسە شوومەكانی ئەنفال، بە ئەنفالی ڕەش ناسراوە. ناوچەی گەرمیان لە ئەنفالی سێدا، بەهۆی فراوانی سنوورە جوگرافیای كەی و تۆبۆگرافیای ناوچەكەوە زۆرترین كەسی تێدا بووە قوربانی. ڕژێمی ئێراق لەڕێگەی نووسینگەی باكووری حزبی بەعسەوە كە عەلی حەسەن مەجید سەرپەرشتی دەكرد، بە بەرنامەیەكی تۆكمەی پلان بۆ داڕێژراو شاڵاوەكانی ئەنفالی ئەنجامدا. بۆ ئەوەی پرۆسەی ئەنفالی سێ بگات بە كەماڵی خۆی، پلانی پرۆسەكە دابەشكرابوو بۆ سەر دوو زۆن و جوگرافیای جیاواز لە ناوچەی گەرمیان، ئەوانیش ناوچەكانی باكوری گەرمیان كە پێكهاتبوو لە بەشێك لە ناوچەكانی كەركوك و چەمچەماڵ و تەكیەی كامەند و تەكیەی جەباری و قادركەرەم و سەنگاو و..هتد. هەرچی ناوچەكانی باشوری گەرمیانە دابەشكرابوو بۆ ناوچەكانی كفری و كەلار و یەكەكارگێڕییەكانی سەربە و قەزایانە.

لە ئەنفالی باكووری گەرمیاندا لە چەند ئۆپەراسیۆنیكی جیاوازدا هەریەك لە ناوچەی قەرەحەسەن و لەیلان و ناوچەی جەباری و شێخان و هەردەی زەنگەنە و بنار گل و جافەكانی سەنگاو و ناوچەی هەمەوەند و..هتد. بە سەختی كەوتنەبەر شاڵاوی ئەنفالی سێ و زۆرترین كەسی تیدا بووە قوربانی و لەدوایدا شوێنبزركران و چارەنوسیان بە نادیاری مایەوە. جگەلە ئەنفالكردنی خەڵكەكەی هەرچی گوند و ناحیە و نیشینگە مرۆییەكانی ناوچەكەشە لەگەڵ زەویدا تەخت كران و بەشێكی زۆر لە ناوچەكەش بە یاساغی(محرمە) مایەوە و خەڵكەكەشی ئەوەی بەر شاڵاوەكە كەوت شوێنبزركرا و ئەوەشی مایەوە بەشێكیان بۆماوەیەك خرانە زیندانەوە و دواتر بەر لێبوردنەگشتیەكەی دوای كۆتایی هاتنی سەرجەم پرۆسەكانی ئەنفال كەوتن و ئازادكران و بەشەكەی تریشیان لە كەمپ و ئۆردوگا زۆرە ملیەكانی وەك شۆڕش لە چەمچەماڵ و ڕزگاری(صمود) لەكەلار نیشتەجێكران.

“گوندی كوڵەبان، وەك یەكەمین پڕۆڤەی شانۆی ڕووداوەكانی ئەنفالی ناوچەی جەباری”

گوندی كوڵەبان؛ یەكێك بوو لە گوندە جوانەكانی ناوچەی جەباری لەبەری ڕۆژهەڵاتی كەركوك و خۆرئاوای چەمچەماڵ و باكوری ناوچەی قادركەرەم، ئەم گوندە (15)كم لە ناوەندی شاری چەمچەماڵەوە دوورە. دەكەوێتەسەر ڕێگەی قیرتاوی (بانی مەقان-قادركەرەم)، سەربە ناوچەی جەبارییە و لەبەری باكورەوە یەكەمین گوندی ناوچەكەیە. هەڵكەوتەكەی دەكەوێتە سەر دامێنی بانێك كە خەڵكی ناوچەكە پێی دەڵێن (بان كۆسپیەكە)، ئەم بانە كەوتووەتە نێوان دوو چەم (چەم دەروێش) لە باكور و چەم (كارێز) لە باشور، ئەمەش سرووشتێكی جوانی بە گوندەكە بەخشیبوو. هەروەك گوندەكە لە پێش پرۆسەی ئەنفال وەك بەشێك لە گوندەكانی تری ناوچەی جەباری لەڕووی كارگێڕییەوە سەربە (ناحیەی قادركەرەم-قەزای دووزخورماتوو-پارێزگای تكریت/صڵاحەدین)بوو. لەڕووی دیمۆگرافییەوە ژمارەی دانیشتوانی گوندی كوڵەبان لە ساڵی (1988)دا خۆیدەدا لە (222)كەس و (41) ماڵ. لەودەمەدا دانیشتوانەكەی، وەك زۆرێك لە گوندەكانی تری كوردستان  زۆرتر سەرقاڵی كاری كشتوكاڵی و ئاژەڵداری بوون. ئەم گوندە تەمەنی زیاتر لە (400)ساڵە، بەدرێژایی ئەو مێژووە چەندین جار ڕووبەڕووی ماڵ وێرانی و كاولكاری و ڕووخان و سوتاندن بووەتەوە و خەڵكەكەی دەربەدەر كراوە. لە مێژووی شۆڕشی نوێشدا بەهۆی چالاكیەكانی شۆڕش و گیانبازییەكانی مامەڕیشە و كەرتی چواری جەباری، گوندەكە  (چوار)جار سووتاوە و خانووەكانی لەگەڵ زەویدا تەخت كراوە و و دانیشتوانەكەی دەربەدەركراون. دواهەمینیان لەكاتی پرۆسەی ئەنفالدا بوو لە ساڵی (1988)، كە لەدوای پرۆسەكەوە بۆ ماوەی زیاتر لە (15)ساڵ یاساغ (محرمە) بووە. زۆرێك لەدانیشتوانەكەی ڕاگوێزران بۆ ناحیەی شۆڕشی ئەنفالنشینی سەربە قەزای چەمچەماڵ. كە ئەوكات بە (مدینە شورش) ناودەبرا و یەكێك بوو لەو كەمپانەی ڕژێمی ئێراق دروستی كردبوو، بۆ تێیدا نیشتەجێكردنی دانیشتوانی ئەو گوندانەی خەڵكەكەی ڕووبەڕووی پرۆسەی ئەنفال بوونەوە لە ناوچەكە.

“پانۆرامای ئۆپەراسیۆنی ئەنفالی گوندی كوڵەبان”

پانۆرامای ئەنفالی گوندی كوڵەبان كاتێك دەستی پێكرد، كە قافڵە سەربازییەكانی ڕژێمی بەعس بە سەركردایەتی لیوا “بارق عەبدوڵڵا حاجی حنتە”، لە قۆڵی چەمچەماڵەوە بە هێزێكی بێشوومار و پڕچەك بە پیادە و زرێپۆش و تەواوی كەرەستەی سەربازی دەستیان كرد بە جێبەجێ‌كردنی پلانی ئەنفالی باكوری گەرمیان. دەستپێكی پرۆسەكەیان لە قۆڵی (بانی مەقان–قادركەرەم)ەوە بەرەو وێرانكردنی گوندەكانی ناوچەكە و ئەنفالكردنی دانیشتوانەكانیان دەستپێكرد. لە ڕێكەوتی (9 /4 / 1988) ژمارەیەك لە هێزەكانی پێشمەرگەی كەرتی چواری جەباری (ی .ن. ك) و (پ. د. ك) و سۆسیالیست و حیزبی شیوعی و..هتد. ویستیان لە گوندی  (كۆڵەبان)ی ناوچەی جەباری بەرەنگاری هێزە تۆكمەكەی لیوا بارق ببنەوە و بەرگری بكەن. دوای پێكدادان و شەڕێكی دەستەو یەخە سەرئەنجام هێزەكانی پێشمەرگە شكان و نەیان توانی بەر بەو سوپا بەهێز و پرچەككراوە بگرن. ئیدی سوپای بەعسیش هیچ گرفتێكی لەبەردەمدا نەما، بۆ جێبەجێكردنی پلانەكانیان. بەو پێیەیی گوندی كوڵەبان یەكەمین گوندە لە بەری باكووری ناوچەی جەباری. بۆیە لە چاوگوندەكانی تری سنوورەكە زووتر دەستی چەپەڵی بەعسیەكانی پێگەیشت. لە پرۆسەكەدا (23) كەس لە گوندەكە لە ڕەگەزی نێر و تەمەنی جیاواز ئەنفال كران. تیای بوو لە هەڕەتی لاویدا بوو (18) ساڵ بوو هەتا تەمەن (45)ساڵ. كەسی وای تێدابوو لەڕووی باری كۆمەڵایەتیەوە (سەڵت) بوو فریای ئەوە نەكەوت خێزان دروست بكات و ژەهری ئەنفال بەسەریدا ڕژا. تیای بوو لەدوای ئەنفالكردنی (حەوت)كەسی لە ژن و منداڵ لە دوای خۆی بەجێهێشت، كە زۆری منداڵی ساوابوو. هەرچەندە كۆی گشتی ژن و منداڵی لێ بەجێماوی ئەو (23) ئەنفال كراوی گوندی كوڵەبان، خۆیدەدا لە (47)كەس بە ژن و منداڵەوە. لەم ژارەیەشدا زۆربەی منداڵی ساوا و میرد منداڵ بوو.

ئیدی پانۆرامای ئەنفالی گوندی كوڵەبان وابوو، ئەوەی گیرا شوێن  بزركرا و چارەنووسی بە نادیاری مایەوە و بووبە بەشێك لە پرۆسەی ئەنفال. ئەوەی زووتر گوندەكەی بەجێهێشتبوو، ئەوا لەڕێگەی هەردە و هەڵەتەكانەوە گەیشتە چەمچەماڵ و شۆڕش . ئەگەرچی (مدینە شۆرش) ئۆردوگایەكی دروستكراوە بوو. بەعس دروستی كردبوو بۆ ئەوەی كە پلانی ئەنفالی جێبەجێكرد، خەڵكی گوندەكانی دەوروبەری چەمچەماڵ لەو  كەمپە تازەیەدا نیشتەجێ‌ بكات.

“هەردی برام لە پرۆسەی ئەنفالدا”

هەردی برام؛ كۆتا منداڵی ساوای خێزانەكەمان و دوایەمین یادگاری باوكم بوو.  پانۆرامای چیرۆكی خێزانەكەمان و بەشێكی زۆر لە خەڵكی گوندەكەمان لەوێوە دەست پێدەكات. كاتێك دەستی ڕەشی بەعسیەكان گەیشتە گوندەكەمان، بەشێكی زۆر لە خەڵكی گوندی كوڵەبان بە تایبەت ژن و منداڵ، لە ترسی سوپا دڕندەكەی بەعس بەدەستی بەتاڵ بێ ئەوەی فریای هیچ بكەون و بەبێ‌ هیچ كەرەستە و كەل و پەل و پێداویستیەكی ژیان، دەرگای ماڵەكانیان كڵۆمدا و بە خودایان سپارد و بە حوزنەوە گوندی كوڵەبانیان بەجێهێشت. هەر بە ڕێكردن بە پێ و دوای بڕینی چەندین هەوراز و نشێو زیاد لە كاتژمێرێك ڕێكردن لە شەوێكی تاری بەهاری وەها كە مانگاشەویش بە ئەستەم خۆی پیشاندەدان. گەیشتنە سنووری مەدینە شۆڕش لە گەڕەكی موفەرەییەكان، لەوێ گیرساینەوە. مۆفەرییەكان، لەبنەڕەتدا ناوی گوندێكی دێرینە لە بناری بانی مەقان و ئەوكات یەكێك بوو لە گەڕەكەكانی كەمپەنوێیەكە(مدینە شۆرش) و دەكەوتە خۆرئاوای كەمپەكە و بەرزاییەكانی بانی مەقان دەیڕوانی بەسەر گەڕەكەكەدا. بەڕاستی جوامێری و هەڵوێستی خەڵكەكە و دانیشتوانی گەڕەكە هەرگیز لەیاد ناكرێت كە چۆن سەرەڕای ئەو فشارە زۆرەی لەلایەن بەعسیەكانەوە لەسەریان بوو كەچی كوردانە و ئینسانیانە ئێمە و ژمارەیەكی زۆر لە لێ بەجێماوانی ئەنفالیان لە ئامێز گرت و لە ماڵەكانی خۆیاندا جێیان كردینەوە، لە ڕۆژگارێكدا كە ترس و لەرز باڵی كێشابوو بەسەر ناوچەكەدا و توڕەیی و ڕەقی بەعسیەكان وەك ئاگر بەسەر خەڵكەكەدا دەباری.

 لەو دەمەدا ئێمە ئاوارە و خێزانێكی بێ سەرپەرشتی بەجێماوی كاروان بووین. ژمارەی خێزانەكەمان جگەلە “ئەحمد سەردەین”ی باوكم كە بەر شاڵاوی ئەنفال كەوت (5) كەس بووین، كە بریتی بووین لە “مەنیجە محەمەد عارف”ی دایكم. كە ئەوكات تەمەنی لەنێوان (40 بۆ 45)ساڵێك دەبوو. “لەیلا ئەحمەد سەدەرەدین”ی تەمەن (6)ساڵ “هاشم ئەحمەد سەدرەدین”ی تەمەن (4) ساڵ، (كازم ئەحمەد سەدرەدین)ی تەمەن (2) ساڵ و (هەردی ئەحمەد سەدرەدین)ی تەمەن (8)مانگ.

 “هەردی”برام بچوكترین نەوەی خێزانەكەكەمان بوو، باوكم بەهۆی ئەوەی ڕەشەبای ئەنفال لەگەڵ خۆیدا ڕاپێچیدا و فریای ئەوە نەكەوت تێر دڵی خۆی كۆرپە ساوا (8)مانگیەكەی لە ئامێز بگرێت و یادگاریەكانی لەگەڵدا بەش بكات. مەینەتی ئێمەش لەوەدا بوو هەر دیاربوو ئەوكاتە چەرخی ڕۆژگار لە بەختی میللەتی كورد و ئێمەی ئاوارە و ڕاگوێزراودا نەبوو. لەو كاتەدا نەخۆشی سورێژە بەشێوەیەكی بەربڵاو لە نێو منداڵانی لێ بەجێماوی ئەنفالدا بەشێوەیەكی بەربڵاو تەشه‌نەی كردبوو. من “كازم ئەحمەد” و “هەردی ئەحمەد”برام بە تووندی تووشی نەخۆشیەكە بووین. بەهۆی ئەوەی پاشماوە و لێ بەجێماوی ئەنفال بووین، لەلایەك بێدەرەتان و نەبوو بووین كە لە گوندەكەی خۆمان ڕاگوێزراین و كوڵەبانمان بەجێهێشت فریای ئەوە نەكەوتین هیچ كەرەستەیەك لەگەڵ خۆماندا بهێنین. بۆیە هیچ كەرەستە و هۆكارگەلێكی ژیانمان نەبوو.

لەلایەكی تر بەهۆی ئەوەی كارتی نیشتەجیبوون و ناسنامە و جنسیەی ئێراقمان نەبوو ئەوەی هەمان بوو لە گوند بە جێمان هێشت و ئیدی فەوتا. ئێمەش وەك لێ بەجێماوی ئەنفال تەماشا دەكراین، ڕژێمی ئێراق هەر بە ئەنفالكردنی پیاوانی گوندەكەمانەوە نەوەستان بەڵكو بەدووی كەسانی بێ ئەوەلیات و  لێ بەجێماوی ئەنفالی وەك ئێمەوە بوون، ئێمەش هەر ڕۆژە و لە ماڵێكدا خۆمان حەشاردەدا و بە ترس و لەرزەوە داڵدە دەدراین. بەهۆی بێ باوكی و ترسان لە گرتن و شوێنبزركردن. دایكم لەترسی ئاشكرابوون نەی دەتوانی بمان بات بۆ نەخۆشخانە هەرچەندە ئەو دەمە وەك ڕۆژەل حەشر وابوو كەس بەكەس نەبوو، كەس لەبیری نەخۆشخانە و چاودێری تەندروستی و كوتان بە ڤاكسین و چارسەر وەرگرتندا نەبوو. ئەگەرچی دۆخی تەندروستی “هەردی” برام زۆر لە دۆخی تەندروستی من وەك “كازم” باشتربوو. بەدی قەدەری خودا وابوو، كۆرپەی ساوا و بچوكی خێزانەكەمان “هەردی ئەحمەد” لە تەمەنی (هەشت) مانگیدا دوور لە سۆزی باوك بەهۆی قورسی نەخۆشیەكەیەوە كۆچی دوایكرد و  لە گۆرستانی “مۆفەر كۆن” بەبێ‌ نازی باوك بەخاك سپێردرا و بوو بە قوربانیەكی دیكەی خێزانەكەمان لە پرۆسەی ئەنفالدا. ڕووحی پەپولە ئاسای بەرەو لای چارەنووسی باوكی ئەنفالكراوم دای لەشەقەی باڵ، ئەوان تا دوامەنزڵ لە دیداری یەكتردا مانەوە و ئێمەش بۆ بەدبەختی ژیان بووین بە چیرۆكخوانی پانۆررامای ڕووداوەكان و دووبارە ژیان ئامێزی بۆكردینەوە و بووین بە كوانووی گێڕانەوەی ئازارەكان و سووتووی لێ بەجێماوی ڕووداوە تاڵ و تفتەكان.

وەلێ ئەوەی مایەیی نیگەرانییە بەهۆی ئەوەی “هەردی” برام منداڵ بوو ڕەگەزنامان بۆ دەرنەكردبوو، ئەوەشمان هەبوو لە ئەوەلیات بەجێمان هێشت و لەگەڵ سووتاندنی خانووەكان و ڕووخاندنی گوندەكەدا تیاچوو و فەوتا. تەنانەت هەردی برام وێنەیەكیشی لەدوا بەجێ‌ نەما بۆ ئارامی و سوكنایی دەروون. تا لە ئەلبومی یادەوریەكانماندا وەك بەشێك لە میراتی ئەنفال تۆماری بكەین. نەك هەر ئەوە بەڵكو لەگەڵ قوربانیەكانی ئەنفالیشدا دەرفەتی تۆماركردنی ناوەكەیمان پێ نەبەخشرا، بۆیە (هەردی ئەحمەد سەدرەدین)ی برام، وەك ساوایەكی بێ شوناسی ون، لە پرۆسەی ئەنفالدا بە گومناوی مایەوە و دەنگ و ڕەنگ و یاد و یادەوری بردە ژێرگڵ.

“دەرەنجام”

1. لە پرۆسەی ئەنفالدا جگە لە ئەنفالكردنی (182)هەزار كەس، زۆربەی گوند و نشینگە مرۆیەكانی ئەو ناوچانەی پرۆسەی ئەنفالی تێدا ئەنجامدرا، لەگەڵ زەویدا تەخت كرا بە خانوو و ماڵ و قوتابخانە و شوێنی ئاینی(مزگەوت، كەنسیە، نزرگە…) و نەخۆشخانە و..هتد، دانیشتوانەكەی ڕاگوێزران بۆ كەمپەكانی دروستكراو بۆ لێ بەجێماوانی ئەنفال. ئەو شوێنانەش كە ڕووبەڕووی ئەنفال بووەوە، كرا بە ناوچەی (قەدەغەكراو).
2. ئەنفالی سێ كە بە ئەنفالی گەرمیان ناسراوە، سنوورێكی فراوان دەگرێتەوە و لە پرۆسەی ئەنفالدا زۆرترین قوربانی گیانی و مادی بەخۆوە بینی. هەربۆیە بە ئەنفالی ڕەش ناودەبرێت. بەهۆی فراوانی جوگرافیاكەی، بۆ بە ئاسانی كۆنترۆڵكردنی، ناوچەكە دابەشكرا بۆ زۆنی باكوری گەرمیان و زۆنی باشوری گەرمیان.
3. گوندی كوڵەبان، لەبەری باكوری ناوچەی جەبارییەوە بە یەكەم گوندی ناوچەكە دادەنرێت و لە ڕێكەوتی (9/4/1988)، پاش شەڕێكی خەست و بەرگریەكی جوامێرانەی هێزی پێشمەرگە، دواتر ناوچەكە ڕووبەڕووی پرۆسەی ئەنفال بووەوە، (23)كەسی خەڵكی گوندەكەش لە ڕەگەزی نێر ئەنفالكران و (47)سەرخێزانیان لەدوا بەجێما و بوون بە بەشێك لە چیرۆكی شوێنبزركراوانی پرۆسەی ئەنفال، هەر لە ئەنفالدا (41) خانوو و ماڵی گوندەكە ڕووخێنرا و ناوچەكەش هەتا بەهاری ساڵی (2003) بە قەدەغەكراوی مایەوە.
4. هەردی ئەحمەد سەدرەدین، دوایەمین منداڵی خێزانەكەمان، دوای ئەوەی تووشی نەخۆشی بوو لە ناو ڕووداوەكانی ئەنفالدا، لە تەمەنی (هەشت) مانگیدا كۆچی دواییكرد، بەهۆی بێ باوكی و ترسان لە گرتن و شوێنبزركردن، نەتوانرا چارەسەری پێویستی بۆ بكرێت. وەك ساوایەكی بێ شوناسی ون، لە پرۆسەی ئەنفالدا بە گومناوی مایەوە و دەنگ و ڕەنگ و یاد و یادەوری بردە ژێرگڵ دوور لە زێدی خۆی لە گوندی مۆفەر ئەسپەردەكرا.

بیلۆگرافیای سەرچاوەكان؛

1. محەمەد رەئوف عەبدولعەزیز ، ئەنفال و ڕەهەندە سۆسیۆلۆجیەكانی، چاپی یەكەم، سلێمانی، 2005.
2. جەمال مەجید فەرەج، جینۆسایدی باشوری كوردستان ئەنفالی یەك بەنموونە (21/2-19/3/1988)، نامەی ماستەر(بڵاونەكراوە)، بەشی مێژوو، كۆلێجی زانستە مرۆڤایەتییەكان، زانكۆی سلێمانی، 2022.
3. ئاكۆ ئه‌حمه‌د كه‌ریم، ئه‌نفالى گه‌رمیان لێكۆڵینه‌وه‌یه‌ك له‌ جوگرافیایی سیاسی، نامەی ماستەر(بڵاونەكراوە) بەشی جوگرافیا، كۆلێجى زانسته‌ مرۆڤایه‌تییه‌كان، زانكۆى سلێمانى، 2015.

4.كازم ئەحەمەد سەدرەدین، لە پەراوێزی ئەنفالی سێدا گوندی كوڵەبان بە نموونە، چاپخانەی سارا، چاپی یەكەم، 2019.

5. مەنیجە محەمەد عارف، چاوپێكەوتن، چەمچەماڵ، ڕێكەوتی (3/4/2024).