هەموومان لەوانەیە هەندێک زانیاریمان هەبێ کە واتای “ئانارشیزم” چییە. بەڵام ئەو فەلسەفە سیاسییە ڕاستەقینەیە چییە کە ئانارشیستەکان هەوڵی بۆ دەدەن؟ لە ڕاستیدا چەند شێوەی ئانارشیسم هەیە ئەوەندەش ئانارشیست هەن. هەندێک لە ئەنارشیستەکان بانگەشە بۆ هەڵوەشاندنەوەی مافی خاوەندارێتی دەکەن، لە کاتێکدا هەندێکی تر دەڵێن پێویستە بەهێزتر بکرێت. هەندێک لە ئانارشیستەکان تاکگەرای تووند و تۆڵن، هەندێکی تر پاڵپشتی فۆرمەکانی ژیانی کۆمەڵایەتی زیاتر دەکەن. بەڵام ئەوەی هەموو ئانارشیستەکان لەسەری کۆکن ئەوەیە کە دەوڵەت دەبێ هەڵبوەشێتەوە. لەم بابەتەدا هەم تایبەتمەندییە هاوبەشەکانی ئەنارکیزم و هەم خاڵەکانی ناکۆکییەکانی نێوان قوتابخانە جیاوازەکان دەکۆڵینەوە.
“بنچینەی ئانارشیزم”
دەستەواژەی ئانارشیزم لە زاراوەی کۆنی یۆنانی arché وەرگیراوە، واتە هەم “یەکەم بنەما کە ئەوانی دیکە لێیەوە وەرگیراون” و هەم “دەسەڵاتی حوکمڕان”. ئانارشیزم نکۆڵیکردنە لە بوونی ئارکێ: حوکمڕانی کەس، یان ناحوکمڕانی. هەرچەندا ئەنارکیستەکانی خۆیان وەسفی ئەم دەستەواژەیە بەکاردەهێنن، بە مانای ئاژاوە، یان نائارامی، یان شەڕی ناوخۆ نایەت، ئەمانە تەنها ئەو مانایانەن کە لە خەیاڵی جەماوەریدا بەدەستی هێناوە. هەرچەندە پیێر جۆزێف-پرۆدۆن یەکەم کەس بوو کە چالاکانە خۆیان وەک ئانارشیست وەسف کرد، بەڵام پێشینە مێژووییەکان دەتوانرێت بگەڕێنرێتەوە بۆ ئیپیکۆریەکان و سینیکەکان. هەردوو گرووپی فەیلەسوف دەیانگوت گەیشتن بە ئارامی و خۆبەدەستەوەدان پێویستی بە دوورکەوتنەوە لە سیاسەت هەیە. بەڵام ئەوەی جیاوازییانەی کە هەیانبووە، لەو شێوازانەدایە کە پێیان وابوو پێویستە بۆ بەدەستهێنانی ئەو سیستەمە بەکاربهێنرێن. لە کاتێکدا ئیپیکۆرس بانگەشەى ئەوەى دەکرد کە دەبێت هەوڵبدەین بۆ ژیانێکى سادە لە دەرەوەى دەوڵەت و بێ ئاگا بین لێی، دیۆجینێس سینیک زیاتر ڕێبازێکى “ڕوو بە ڕوو”ى گرتەبەر و دەیگوت کە دەبێ چالاکانە بێ ڕێز بین لە بەرامبەر دەسەڵاتی سیاسی و ئەو ڕەوشت ڕەفتارەکانە کە ئەوان پشتگیریان لێدەکەن.
مێژووی ئانارشیستەکان تەنیا لە یۆنانی کۆن سنووردار نییە. مێژوونووسانی ئانارشیزم حەز دەکەن پەیوەندی لەگەڵ بزووتنەوەکانی پێشوشدا دروست بکەن، کە دەڵێن بیروباوەڕە ئانارشیستییەکان ڕۆڵێکی سەرەکییان هەبووە لە پاڵنانی بزووتنەوەکانی ئاستبەرز و هەڵکەندن لە کاتی شەڕی ناوخۆی ئینگلیزدا، بزووتنەوەی هەڵکەندن لە ماوەی شەڕی ناوخۆدا و هەروەها لە بەرهەمەکانی فەیلەسوفانی سەدەی ١٨دا هاتووە وەک ژان جاک ڕۆسۆ و ویلیام گۆدوین.
“بیروباوڕە بنچینەییەکانی ئانارشیزم”
یەکەم بیروباوەڕی ناوەکی ئانارشیستی ئەوەیە کە دەوڵەت (و فۆرمەکانی تری دەسەڵاتی سیاسی) ناڕەوایە. هۆکاری سەرەکی ئەم باوەڕە بەهای ئازادی مرۆڤە. دامەزراوە دەوڵەتییەکان، بە سرووشتی خۆیان، ئازادی سنووردار دەکەن بە سەپاندنی پابەندبوون بە پەیڕەوکردنی یاسا (و سەپاندنی سزا بۆ ئەوانەی پابەند نین). ئەنارکیزم فەلسەفەیەکی کۆمەڵایەتییە کە هەوڵدەدات مرۆڤەکان هەم لە هەژموونی سیاسی و هەم لە ئیستغلالکردنی ئابووری دەوڵەت ڕزگار بکات.
بە وتەی پیێر جۆزێف پرۆدۆن؛ “حوکم بریتییە لەوەی کە چاویان لەسەرت بێت، بتپشکنن، سیخوڕی بکەن بەسەرتەوە، ئاڕاستە بکرێیت، یاسا کۆنترۆڵت بکات، ژمارە بکرێت، ناونوس بکرێیت، بەزۆر پەروەردە بکرێیت، فەرمانت بەسەردا بکەن، کۆنترۆڵت بکەن، بتخەمڵێنن، بەهات بدەنێ، سزات بدەن. حوکمڕانی ئەوەیە کە لە هەر کارێکدا بێت، لە هەموو مامەڵەیەکدا بێت، تێبینی بکرێیت، تۆمار بکرێیت، باج بدرێیت، مۆر بکرێیت، پێوانە بکرێیت، ژمارە بکرێیت، هەڵبسەنگێندرێیت، مۆڵەت بدرێیت، ڕێگەت پێبدرێت یاخوود نا، ئامۆژگاری بکرێیت، قەدەغە بکرێیت، چاکسازی بکرێیت، ڕاست بکرێیتەوە، سزا بدرێیت. بە بیانووی سوودی گشتی و بە ناوی بەرژەوەندی گشتی، بخرێیتە ژێر بەشداریکردن، ڕاهێنان، فیدیە، ئیستغلال، قۆرخکاری، زەوتکردن، چەقاندن، تەسفیەکردن، تاڵانکردن: پاشان، بە بچووکترین سەرپێچی، بە یەک وشەی سکاڵا، سەرکوتدەکرێیت، غەرامە دەکرێیت، سووکایەتیت پێ دەکرێت، هەراسان دەکرێیت، شوێنتدەکەون، ئازارت دەدەن، لێتدەدەن، چەکت لێ دادەماڵن، دەتخنکێنن، زیندانیتدەکەن، دادگای دەکرێیت، حوکوم دەدرێیت، تەقەت لێ دەکەن، دیپۆرت دەکرێیتەوە، بە قوربانی دەکرێت، دەفڕۆشرێیت، خیانەتیشت لێ دەکەن.”
دەوڵەت بۆ ئانارشیستەکان جیاوازی نییە لەگەڵ ئەو جۆرە پاراستنەی کە مافیاکان بەڕێوەیان دەبرد. هەردووکیان لەسەر بنەمای زۆرەملێ و ترس و توندوتیژی و تۆقاندن دامەزراون و بەمجۆرە بە یەکسانی ناشەرعین. بەڵام بە وردی ئەمە لە پراکتیکدا چی بەدوای خۆیدا دەهێنێت، هەمیشە بۆ ئانارشیستەکان ڕوون نییە. هەندێک لە ئانارشیستەکان دەڵێن بە لەبەرچاوگرتنی ناشەرعییەتی دەوڵەت، دەبێ هەنگاوی کردەیی بۆ هەڵوەشاندنەوەی بنێین، لەوانەش لە ڕێگەی شۆڕشی تووندوتیژەوە ئەگەر پێویست بوو. هەندێکی تر وەک ئاگۆریستەکان ڕێبازێکی پێوانەکراوتر دەگرنەبەر و دەڵێن دەبێ هەوڵبدەین تا دەتوانین ژیانمان لە دەرەوەی دەسەڵاتی دەوڵەتدا بەسەربەرین بە بەشداریکردن لە چالاکییە دژە ئابوورییەکانی وەک بازاڕی ڕەش (و بەو هۆیەوە باج نەدان) و ئاڵوگۆڕکردن. ناڕەزایەتی ئانارشیستەکان بەرامبەر بە دەوڵەت نابێت بە ناڕەزایەتی بەرامبەر بە ڕێکخستنی کۆمەڵایەتی وەربگیرێت. سەرەڕای ئەوەی کە دەستەواژەی “ئانارشی” زۆرجار بۆ وەسفکردنی بارودۆخی ئاژاوە و نائارامی و تێکچوونی کۆمەڵگا بەکاردەهێنرێت، بەڵام بزووتنەوەی ئانارشیستی هەموو جۆرەکانی ڕێکخستنی کۆمەڵایەتی ڕەت ناکاتەوە. بەڵکو ئارگومێنتەکە ئەوەیە کە ئەندامێتی زۆرەملێ لە کۆمەڵگەیەکی سیاسیدا بە ئەندامێتی خۆبەخشانە لەو کۆمەڵگایانەدا بگۆڕدرێت کە تاکەکان ئازادن کە لەوەی جێیان بهێڵن و تێیدا ڕێساکانی هاوکاری لە ڕێگەی بنیاتنانی کۆدەنگییەوە ڕێکبکەن. ئەگەر یەکدەنگی هەبێت، پێویست بە پێکهاتەی پلەبەندی فەرمان و گوێڕایەڵی ناکات. بەم شێوەیە دەتوانرێت ڕێکخستن بەبێ زاڵبوون بەدەست بهێنرێت.
“ئایا دەرئەنجامەکان هەمیشە پاڵپشتی لە ڕێگاکان دەکەن؟”
ئانارشیستەکان جگە لەوەی بە تووندی دژایەتی دەوڵەت دەکەن، مەیلیان هەیە کە ناسیاسیش بن، چونکە دامەزراوەکانی دەوڵەت وەک ئامرازی گەیشتن بە گۆڕانکاری نابینن. گرووپە ئانارشیستەکان مەیلیان هەیە خۆیان لە دروستکردنی پارتی سیاسی بەدوور بگرن و زۆرێک لە ئانارشیستەکان بە شێوەیەکی تایبەتی خۆیان لە دەنگدان بەدوور دەگرن. هەر ئەم لایەنەی ئانارشیزمە کە بووە هۆی دابەشبوون لە نێوان ئانارشیستەکان (بە سەرۆکایەتی باکونین) و مارکسیستەکان لە یەکەم ئینتەرناشناڵدا؛ فیدراسیۆنێکی نێودەوڵەتی گرووپی پیاوانی کرێکار کە لە ساڵی ١٨٦٤ لە لەندەن دامەزراوە، کە ئامانجی هەڵوەشاندنەوەی دەوڵەتە سەرمایەدارییەکان بوو لە بەرژەوەندی فیدراسیۆنی کۆمەڵگە سۆسیالیستییەکان. باکونین ناڕەزایی دەربڕی بەرامبەر بە پلانی مارکس بۆ گەیشتن بە گۆڕانکاری، “پێی وابوو کە تێوەگلان لەگەڵ دامەزراوە یاسادانانەکان پێدەچێت گەرموگوڕی شۆڕشگێڕانەی ستەملێکراوان کەم بکاتەوە و تێبگلێنێت لەگەڵ ئەو سیستەمەدا کە ئیستغلانیان دەکات و ستەمکردن لێیان ڕێکدەخات.”
هەرچەندە ئانارشیستەکان مەیلیان هەیە بەشداری لە فۆرمەکانی چالاکیی سیاسی نەریتیدا نەکەن، وەک دەنگدان، بەڵام بەشداری لە فۆرمەکانی تری چالاکیی سیاسیدا دەکەن، وەک ناڕەزایەتی، نافەرمانی مەدەنی، پەروەردەی سیاسی، چەقۆکێشان، بایکۆت و دروستکردنی کۆمەڵگەی خۆبەخشانە کە لە دەرەوەی یاسا کاردەکەن تا دەتوانن. ئامانجی ئەم چالاکییانە بە گشتی ڕوونکردنەوە و وێناکردنی خواستراوی ئایدیاڵە ئەنارکیستییەکانە. هۆکاری پەسەندکردنی فۆرمەکانی چالاکیی بەسەر ئەوانی دیکەدا زۆرجار بەو بۆچوونە ڕەوا دەبینرێت کە کردەوەی ڕاستەوخۆ دەبێ نموونەی یەکگرتوویی ئامراز و ئامانجەکان بێت. واتە ئەو شێوازانەی کە بۆ گەیشتن بە ئامانجی کۆمەڵگەیەکی بێدەوڵەت و ئازاد بەکار دەهێنرێن، پێویستە خۆیان ئاهەنگ بگێڕن بۆ بەهای ئازادی و خۆیان لە پشتبەستن بەو دامەزراوە ستاتیستییانە بەدوور بگرن کە ئامانجیان هەڵوەشاندنیانە.
بۆ هەندێک لە ئانارشیستەکان ئەم پابەندبوونە بە یەکگرتوویی ئامراز و ئامانجەکان ئەوە دەگەیەنێت کە پێویستە لە تووندوتیژی دوور بکەونەوە. بۆ نموونە ئەنارشۆ-سەرمایەدارەکان فەلسەفەی خۆیان لەسەر بنەمای ناشەڕانگێزی دادەنێن، کە تووندوتیژی دەستپێکردن یان هەڕەشەی توندوتیژی دژی خەڵک یان موڵک و ماڵی ئەوان قەدەغە دەکات. توندوتیژی دروستە، لەسەر ئەم بۆچوونە، تەنها ئەگەر بۆ بەرگریکردن بێت. ئانارشیستەکانی دیکە کەمتر وردبینن لە دوورکەوتنەوە لە تووندوتیژی. باکونین وەک نموونە وەربگرە. باکونین بەناوبانگە بەو قسەیەی کە دەڵێت “خولیا بۆ لەناوبردن خولیایەیەکی داهێنەرانەشە”، لایەنگرێکی سەرسەختی چەندین ڕاپەڕینی شۆڕشگێڕانە بووە لە سەرانسەری ئەوروپادا، کە دواجار بووە هۆی زیندانیکردنی لە سیبیریا. هەروەها ئەنارکیستەکانی دیکەش خەریکی کردەوەی تیرۆریزم بوون، لەوانە بۆردومانکردنی ئۆپێراخانەی لیسێو لە بەرشەلۆنە لە ساڵی ١٨٩٣.
“دیدگاکانی کۆمەڵگەیەکی ئانارشیستی”
وەک چۆن چاوەڕوان دەکرێت لە کۆمەڵێک بیرمەند کە ئازادی دەکەنە بەهای ناوەندی خۆیان، ئانارشیستەکان چەنەها بیروباواڕیان هەیە و کۆمەڵگا بە ئایدیاڵی جیاواز پێشبینی دەکەن. ئەمەش بووەتە هۆی ئەوەی کە ئانارشیستەکان “ڕیزبەندییەکی سەرسوڕهێنەر لە پێشگر و پاشگر بە “ئانارشیزمەوە” ببەستن بۆ وەسفکردنی بیروباوەڕە تایبەتەکانیان. ئانارشیزم لە جۆرەکانی ئەنارشۆ-سەندیکالیستی، ئەنارشۆ-فێمینیست، ئیکۆ-ئانارشیست و ئەنارشۆ-کۆمۆنیست، مەسیحی، کۆمەڵایەتی، ئەنارشۆ-سەرمایەداری، ڕیفۆرمخواز و سەرەتایی خوازەکاندا جیاکراوەتەوە کراوە” بە جۆرێک ئانارشیزم چەندە ئەنارکیستەکان هەن. بەڵام زۆربەی ئانارشیستەکان دەکەونە ناو بازنەی بەکۆمەڵ یان تاکگەرایی. لە لایەنی بەکۆمەڵگەراییەوە بۆ نموونە پیێر جۆزێف پرۆدۆنمان هەیە کە بانگەشە بۆ کۆمەڵگایەک دەکات کە لەسەر بنەمای کارگە بچووکەکان و پیشەسازییە سەربەخۆکان دامەزراوە و لەلایەن فیدراسیۆنێکی شلەوە پێکەوە گرێدراون. ئانارشیستە بەکۆمەڵییەکانی دیکە بریتین لە ئانارشیست-کۆمۆنیستەکانی وەک پیتەر کرۆپۆتکین، کە لەگەڵ هەڵوەشاندنەوەی موڵکایەتی و ڕێکخستنی کۆمەڵگا بۆ کۆمۆنە بچووکەکانن کە تێیدا ئامرازەکانی بژێوی و بەرهەمهێنان بە هاوبەشی دەهێڵرێنەوە. ئەم فۆرمانەی ئانارشیزمی کۆمەڵایەتیتر گرنگییەکی زۆر بە هاوکاری یەکتر دەدەن. ئەوانەی زیاتر لەوەی کە پێیویستیانە هەیانە، پێویستە هەوڵی ئەوە بدەن بیبەخشن. ئەوانەی پێویستیان بە وەرگرتنی زیاترە لەوەی کە دەتوانن بیدەن، نابێت هەست بە هیچ شەرمێک بکەن لە وەرگرتندا.
لە لایەنی تاکگەراییتری سپێکترۆمەکەدا بۆ نموونە سەرمایەدارە ئانارشۆییەکان مۆرای ڕۆتبارد و میڵتۆن فریدمانمان هەیە کە هەردووکیان بەرگریکاری سەرسەختی موڵک و ماڵی تایبەت و بازاڕە ئازادەکانن. ناڕەزایەتیی ئەوان بەرامبەر بە دەوڵەت لەو ڕاستییەوە سەرچاوەی نەگرتووە کە دەوڵەت موڵک و ماڵی تایبەت دەسەپێنێت، بەڵکو لەو ڕاستییە سەرچاوەی گرتووە کە دەوڵەت گوێی پێ نادات. باجدان بە تێڕوانینی ئەوان دزییە و هۆکارێکە بۆ هەڵوەشاندنەوەی دەوڵەت بۆ کەمکردنەوەی ئەم دزییە. بە پێچەوانەی برا کۆلێکتیڤیستەکانیانەوە، ئانارشیستە تاکگەراییەکان گرنگییەکی زۆر بە هاوکاری یەکتر نادەن. لە کاتێکدا ئەوان دژی دروستکردنی دەستەجەمعی نین کە تێیدا تاکەکان کۆنترۆڵی موڵک و ماڵی خۆیان بدەنە دەست گرووپەکە، بەڵام ئەمە پابەندبوونێک نییە کە هەموو کەسێک بتوانێت پێیەوە ببەسترێت. ئەوانەی دەیانەوێت لە کۆمەڵگایەکدا بژین کە مافی خاوەندارێتی تاکەکەسی دەپارێزن، پێویستە ئازاد بن لە دروستکردنی ئەو کۆمەڵگایانە لەگەڵ کەسانی دیکەی هاوبیر.
سه‌رچاوه؛
https://www.thecollector.com/anarchism-explained/
وه‌رگێڕانی؛ ئه‌حمه‌د ڕێبوار
