ئەوانەی بڕوایان بە مەعنەوییەت هەیە پێویست ناکات بانگەشەی بۆ بکەن تا ببێتە کارێکی دەستەیی و خەڵکی لەسەر کۆ بێتەوە، چونکە ئەمەیان خەسڵەتی دینە و پێویستە بزانن لە نێوان دین و مەعنەویەتدا کۆمەڵێ جیاوازی هەیە کە بە باشی لێکیان دوور دەخاتەوە. لەوانە:
1- مەعنەویەت تاک‌سەنتەرە و ئیش لەسەر ڕۆحی تاک دەکات، بەڵام هەرچی دینە کردەیەکی دەستەییە و چڤاک تێیدا سەنتەرە و ئیش لەسەر ڕێسا و یاسای گشتیی و چڤاکی دەکات.
2- مەعنەویەت چونکە تاک‌سەنتەرە ئەوا قانوون و ڕێسای دەستە جەمعی نییە و گەر یاسایەکیشی هەبێ تاک خۆی و لە چوارچێوەی مەرج و رسووماتی تاکدایە و کەس مافی نییە دەستێوەردانی تێدا بکات، هەرچی دینە دەستەجەمعییە و ڕێسا و قانوون و سنوور و ترافیکی ڕەنگاو ڕەنگی هەیە.
بۆ نموونە: ترافیکی سەوز، بڕۆ. سوور مەڕۆ. زەرد بڕۆ بەس نەڕۆی باشترە، و هتد.
3- گەر دین بریتی بێ لە جێبەجێکردنی شەعائیرە دینییەکان بە شێوەی دەستەیی و سنووردار، بۆ وێنە نوێژی بەکۆمەڵ، ڕۆژووی بەکۆ… هتاد» بە پێچەوانەی ئەوانەی کە ڕۆژووی دینییان لێ بۆتە ڕۆژوی مەعنەوی کە ئەو دووە جیان لەیەک» هەروەها گەر لە دیندا ڕێساکانی «فولوا وجوهكم شطر المسجد الحرام» و«اقيم ا الصلاة و آتوا الزكاة،،،» هتد بە کۆ و لە چوارچێوەی کۆمەڵدا بخاتە ڕوو، ئەوا ڕۆژووی مەعنەویەت تایبەتە وەخت و کاتیشی تایبەتە، هەرچۆن نوێژی مەعنەوییانە پرەنسیپی «اینما تولوا فثم وجه الله» تێیدا و سەر بە ناوچەیەیەکی دیکەیە و تاک تێیدا خۆی ڕۆدەچێ و ئازادە لە شێوەی کردەکەیدا، واتە لە مەعنەویەتدا یاسای دەستەیی نرخی نامێنێ.
4- لە مەعنەویەتدا جەنگ و کوشتار لەسەر هیچ شتێ ڕوو نادات، چونکە تاک خۆیەتی و گۆشەی تەنهاییەکەی خۆی، هەر بۆیە بەبێ ڕیکلام و بانگەشە و بەبێ ئازاردانی خەڵک، گۆشەی تەنهایی دەگرێ، وەک سەعدی دەڵێ: «گوشە گرفتم ز خلق و فایدە ای نیست، گوشە چشمت بلای گوشەنشین است» هەروەها لەم تەنهایی و چێژبردنەدا زۆربەی کات ئاگای لە چڤاک نامێنێ، جا چی کۆمەڵگە دینی بن یان نا ئەو هەر جیازگوازی نییە و لە خەڵوەتی تایبەتییانەی خۆیدایە، دیسان سەعدی دەڵێ :« من کە در خلوت خاصم خبر از عامم نیست».
5- مەعنەویەت بێ ئایدۆلۆژیایە و لەسەر هیچ شتێک نایکاتە گاڵە و مشتومر و هەرا و فەوزا درووستکردن، واتە سەر بە ناوچەی سێیەمە، (ناوچەی یەکەم شەریعەت، ناوچەی دووەم مەعریفەت، ناوچەی سێیەم عیرفان و مەعنەویەت) وێڕای ئەوەی بێ بانگەشەیە، بێ ئایدۆلۆژیاشە، بەڵام دین بارگاوییە بە ئایدۆلۆژیا و بگرە دین چونکە دەستەییە ئەوا ڕێسا و پرەنسیبی بە کۆمەڵی و هەروەها ئایدیای جەمعیشی هەیە.
ئەمانە و چەندین جیاوازی دیکە کە لێرە ئەوەندە بەسە.
بەڕای هەندێ لە بیریاران و لێکۆڵەران مەعنەویەت لە جیهانی مۆدێرندا دەیەوێ جێی دین بگرێتەوە، چونکە بێ زەرەرە، بۆ وێنە هەراری پێی وایە مەعنەویەت بەدیلێکی باشی دینە، بەڵام بە بڕوای مەلەکیان کێشەکە ئەوەیە ئەوانەی کە شوێنی مەعنەویەت دەکەون و لە جێی دین دڵی دەدەنێ ئەوەی بە دینیان کردووە بە مەعنەویەتی دەکەنەوە، دەق وەک ئەو بانگەشە و هەرایانەی هەندێ جار بۆ مەعنەویەت دەکرێ و ئەو دیدە درووست دەکات کە گۆیا مەعنەویەت دەتوانێ ببێتە کارێکی گرووپی ، مەلەکیلن لێرەدا دەڵێ گەر ئەوەی بۆ دێن کرا بۆ مەعنەویەتیش بکرێ ئەو دەمە مەعنەویەتیش دەکەنەوە دەستە جەمعی و دەقیق جێگەی دین دەگرێتەوە، ئەوکات ئێمە لەم قۆناغەدا ڕووبەڕووی مەعنەویەتێکی گرووپی دەبینەوە کە هەر هەمان سرووشتی دین وەردەگرێتەوە چونکە گرووپییە، واتە شتێک جێ دێڵین و تێی دەچینەوە.
