کاتژمێری قیامەت چییە و پەیامەکەی چییە؟

“تا چەند لە لەناوچوونی دونیا نزیکین؟”

ئاشنابوونم بە کاتژمێری کۆتایی دونیا یان کاتژمێری قیامەت دەگەڕێتەوە بۆ ناوەڕاستی ساڵانی نەوەدەکان، یەکێک لە مامۆستاکانی قوتابخانە باسی دەکرد. لەم پۆلەدا باسی لە جوڵە گەورەکەی مێژووی پەرەسەندنی زەوی کرد و ڕوونی کردەوە؛ کە ئەگەر گریمانە بکەین هەموو ئەم جوڵەیە لە ماوەی ساڵێکدا ڕوویانداوە، دەتوانین بیخەینە بەرچاومان کە ژیان لەسەر زەوی لە سەرەتای مانگی ئازار دەستی پێکردووە، زیندەوەرە فرە خانەییەکان لەسەر مانگ، ئەوان دروست بوون لە مانگی نۆڤەمبەردا، نزیکەی نۆ مانگ دواتر، لە کۆتایی مانگی کانوونی دووەمدا-زیاتر لە مانگێک دواتر-دایناسۆرەکان دەرکەوتن، مرۆڤیش تا کاتژمێر ١١:٣٠ی شەوی سەری ساڵ، چەند هەفتەیەک دواتر لەسەر زەوی نەدۆزرایەوە. لە درێژەی قسەکانیدا؛ ئەگەر هەمان پێوەر بەکاربهێنین، کۆمەڵێک توێژەر لە ئەمریکا پێیان وایە کە ڕەنگە تەنها چەند خولەکێک ماوە بۆ کۆتایی ساڵ، واتە کۆتایی ژیان لەسەر زەوی. لەو کاتەدا هەرگیز بە بیرمدا نەهاتبوو کە ڕەنگە ڕۆژێک وەک توێژەرێک لە سەنتەری لێکۆڵینەوە لە مەترسییە بوونییەکان لە زانکۆی کامبریج کار بکەم. ئەم ناوەندە ئیش دەکات لەسەر بەدواداچوون و تیۆریزەکردنی ئەو دیاردانەی دەتوانن بوونی مرۆڤایەتی بخەنە مەترسییەوە.

بابەتی کاتژمێری ئەپۆکالیپس(کاتژمێری قیامەت)  بابەتێکی سەرنجڕاکێشە. ساڵانێک پێم وابوو(عەقرەبەکانی)  ئەم کاتژمێرە دەبێت ئەو کاتەی کە تا کۆتایی بوونی مرۆڤ لەسەر زەوی نیشان بدات، بەڵام ئەم تێگەیشتنە بە تەواوی ڕوون نەبوو. تەنها ٩٠ چرکە تا نیوەی شەو ساڵانە ئەو توێژەرانەی بەرپرسیارن لە پاراستنی کاتژمێری قیامەت، بۆچوونی خۆیان لەسەر نزیکبوونەوەی کاتژمێرەکە لە نیوەشەوی مێتافۆریک لە بولیتینی توێژینەوەی ئەتۆمیدا بڵاودەکەنەوە، لە مانگی یەکی ساڵی ٢٠٢٤ بۆ جاری ٧٦هەمین نیوەشەوی کۆتایییان ڕاگەیاند. بۆ هەر گۆڕانکارییەک ڕاپۆرتی بەرپرسانی قیامەت لەسەر بنەمای هەڵسەنگاندنی کۆمەڵێک هۆکاری ئاڵۆزە کە دەتوانێت بوونی مرۆڤ بخاتە مەترسییەوە. لە ساڵی ٢٠٢٠دا “ڕەچەڵەک برانسۆن”، بەڕێوەبەری جێبەجێکاری ڕۆژنامەی The Bulletin بە فەرمی ڕایگەیاند کە کاتژمێرەکە گەیشتووەتە ١٠٠ چرکە تا نیوەی شەو و زەوی لە هەموو کاتێک نزیکتر بووەتەوە لە کۆتایی مرۆڤایەتی. پێگەی عەقرەبەکان لە ساڵی ٢٠٢١ و ٢٠٢٢ وەک خۆی ماوەتەوە، بەڵام لە ساڵی ٢٠٢٣دا ئەم عەقرەبانە  ١٠ چرکە بەرەو پێشەوە ڕۆیشتن و لە کاتی کۆتایی نزیکبوونەوە و لە ساڵی ٢٠٢٤ش هەمان شت دووبارە بووەتەوە. بەڵام بۆ تێگەیشتن لە مانای ڕاستەقینەی ئەم کاتە مێتافۆریکە، پێویستە چیرۆکی کاتژمێرەکە بزانین، لە کوێوە هاتووە، چۆن کاتەکەی لێ بخوێنینەوە و چی دەڵێت دەربارەی ئەو مەترسیانەی کە مرۆڤایەتی ڕووبەڕووی دەبێتەوە.

“سەرەتای ئاپۆکالیپس”

خێرایی پێشکەوتنی تەکنەلۆژیای ئەتۆمی و لەناوچوونی ئەگەری تەنانەت بۆ ئەوانەی لە نزیکەوە بەشداربوون لە گەشەکردن و پەرەسەندنیدا سەرسوڕهێنەر بوو. لە ساڵی ١٩٣٩ زانایانی بەناوبانگی جیهانی “ئەلبێرت ئەنیشتاین و لیۆ شیلارد” لە نامەیەکدا بۆ سەرۆکی ئەمریکا سەبارەت بە دەستکەوتێکی نوێ لە بواری تەکنەلۆژیای ئەتۆمی و بەکارهێنانی سەرسوڕهێنەری سەربازیدا نووسیویانە، وایکرد بتوانرێت “بۆمبێکی بچووک جێگیر بکرێت کە بتوانرێت هەڵبگیرێت لەناو بەلەمێکدا. دەچێتە ناو بەندەرێکەوە و ئەگەر بتەقێتەوە تەواوی بەندەرەکە لەناو دەبات.” دەستکەوتێکی لەو شێوەیە زۆر گرنگ بوو کە چاوپۆشی لێ نەکرا. ئەم نامەیە بووە بنەمای هاوکارییەکی گەورەی زانستی و سەربازی و پیشەسازی، بە پرۆژەی مانهاتن ناسراوە، تەنها دوای شەش ساڵ هاتە ئاراوە و بۆمبێکی زۆر بەهێزتری بەرهەمهێنا لەوەی “ئەنیشتاین و شیلارد” خەیاڵییان دەکرد، ئەم بۆمبە توانی تەواوی شارێک و دانیشتووانەکەی لەناو ببات. دوای چەند ساڵێک جبەخانە ئەتۆمییەکان ئەوەندە بەهێز بوون کە توانیان تەواوی شارستانیەتی مرۆڤایەتی وەک ئەوەی ئێمە دەیناسین بسڕنەوە. یەکەم نیگەرانی زانستی کە ڕەنگە چەکی ئەتۆمی توانای کۆتایی هێنان بە مرۆڤایەتی هەبێت، لەلایەن زانایانەوە دەربڕدرا کە خۆیان شایەتحاڵی یەکەم تاقیکردنەوە ئەتۆمییەکان بوون. نیگەرانی ئەوان ئەوە بوو، ڕەنگە چەکی نوێیان بە هەڵە بە بەرگەهەوای زەوی ئاگر بکاتەوە. بێگومان ئەم نیگەرانییە بە خێرایی چارەسەر بوو و هەموو ئەوانەی پەیوەندییان پێوە هەبوو درکیان بەوە کرد هیچ مەترسییەکی لەو شێوەیە نییە، بەڵام زۆرێک لە توێژەرانی بەشداربوو لە پرۆژەی مانهاتن هێشتا هەستیان بە گومان و نیگەرانی دەکرد لە هێزی ئەو چەکە کە کاریان لەسەر تەواوکردن و بەرهەمهێنانی دەکرد.

دوای یەکەم تاقیکردنەوەی سەرکەوتووانەی زنجیرەی تەقینەوەی ئەتۆمی کۆنترۆڵکراو لە زانکۆی شیکاگۆ، لە ساڵی ١٩٤٢، ئەو گر,وپە زانایانەی کە کاریان لەسەر پڕۆژەی مانهاتن دەکرد هەڵوەشایەوە و زۆرێک لە ئەندامانیان چوونە لۆس ئەلامۆس و تاقیگە حکومییەکانی دیکە بۆ لێکۆڵینەوە لە پەرەپێدانی چەکی ئەتۆمی، هەندێکی تریش لە شیکاگۆ مانەوە و درێژەیان بە توێژینەوە زانستیەکانیان دا، زۆرێک لەوانە خۆیان کۆچبەری ئەمریکا بوون و بە تووندی ئاگاداری دەرئەنجامەکانی تێکەڵکردنی زانست و سیاسەت بوون. ئەوان چالاکانە هەوڵەکانیان ڕێکخست بۆ ئەوەی لە داهاتوودا مرۆڤایەتی لە تەکنەلۆژیای ئەتۆمی سەلامەت بمێنێتەوە. بۆ نموونە بەشدارییان لە کۆکردنەوە و تەواوکردنی “ڕاپۆرتی ڕاشکاوانە” لە مانگی حوزەیرانی ساڵی ١٩٤٥دا کردووە، لە ڕاپۆرتەکەدا پێشبینی پێشبڕکێیەکی مەترسیدار و تێچووی زۆری چەکی ئەتۆمی کراوە و هۆشداریشی داوە لە هێرشی ئەتۆمی لەناکاو بۆ سەر ژاپۆن، بێگومان ڕاسپاردەکانی ئەم ڕاپۆرتە لەو کاتەدا لەلایەن حکومەت و دەسەڵاتی سەربازییەوە قبوڵ نەکرابوون، لە درێژەی کارەکانیدا؛ ئەم گرووپە دەستی بە “بولیتینی توێژەرانی ئەتۆمی شیکاگۆ” کرد، کە بە “بولیتین” ناسرا. یەکەم ژمارەی ئەم گۆڤارە تەنها چوار مانگ دوای بۆردومانی هێرۆشیما و ناكازاکی دەرچوو.

هەروەها ئەو گرووپە بە پاڵپشتی سەرۆکی زانکۆی شیکاگۆ و کارلێککردن لەگەڵ توێژەرانی بوارەکانی یاسای نێودەوڵەتی، زانستە سیاسییەکان و بوارەکانی دیکەی پەیوەندیدار، دەستپێشخەری و پشتیوانیی بزووتنەوەیەکی جیهانی، توێژینەوەی هاووڵاتییان کرد بۆ چاودێریکردنی ڕێکخستنە ئەتۆمییە جیهانییەکان، بۆ نموونە بزووتنەوەکە هێندە سەرکەوتوو بوو لە دروستکردنی “تابۆ لەسەر بەکارهێنانی چەکی ئەتۆمی” کە وەزیری دەرەوەی ئەوکاتی ئەمریکا لە گفتوگۆیەکی تایبەتدا بە  گلەیی و ناڵەبارییەوە وتی “چەواشەکاری بێ ئەخلاقی” ڕێگری لە ئەمریکا کرد کە چەکی ئەتۆمی بەکاربهێنێت. بە هەڵبژاردنی زانکۆی شیکاگۆ وەک ناوەندی بزووتنەوەکە، دامەزرێنەرانی بزووتنەوەکە لەبری ئەوەی بانگەوازی سەرکردە سیاسی و سەربازییەکان بکەن،  لە بزووتنەوەکە ناڕازی بوون، جەختیان لەسەر کارلێککردن لەگەڵ توێژەران و ئەندامانی دیکەی بزووتنەوەکە کردەوە بۆ ناساندنی ئەو ئالنگارییه‌ سیاسی و ئەخلاقییه‌ی پەیوەندییان پێوە هەیە، تەکنەلۆژیای ئەتۆمی، ئەوان دەیانگوت فشاری ڕای گشتی، کلیلی فشارە لەسەر بەرپرسانی سیاسی و هەروەها پەروەردە باشترین ڕێگایە بۆ گەرەنتیکردنی فشاری ڕای گشتی، دوای دوو ساڵ لە دامەزراندنی بزووتنەوەکە، بولیتین بڕیاریدا لە هەواڵنامەیەکی چاپکراوەوە بگۆڕێت بۆ گۆڤارێک بۆ ئەوەی خوێنەری زیاتر بۆ خۆی ڕابکێشێت. بۆ بەرگ و لۆگۆی ئەم بڵاوکراوەیه‌، نیگارکێشی دیمەنی سرووشتی “مارتن لانگسدۆرف” بانگهێشت کرابوو بۆ ئەوەی دیزاینێک پێشکەش بکات، خاتوو “لانگسدۆرف” وێنەیەکی بە ناوی “کاتژمێری قیامەت” بۆ بڵاوکراوەکەی دیزاین کرد .

ئەو هاوسەرگیری لەگەڵ یەکێک لە هاوتوێژەرانی پرۆژەی مانهاتن کردبوو، ئاگاداری بەپەلەیی قەیرانەکە و بێزاری هاوسەرەکەی و هاوکارەکانی بوو لە شێوازی بەڕێوەبردنی تەکنەلۆژیای ئەتۆمی و، ئەم کاتژمێرەی دروستکردووە بۆ ئەوەی سەرنجی خەڵک ڕابکێشێت ئەو باوەڕە بەرەوپێش دەبات کە هاووڵاتیانی بەرپرسیار دەتوانن کۆببنەوە و پێکەوە کاربکەن بۆ ڕێگریکردن لە کارەسات. پەیامی کاتژمێرەکە ئەوە بوو کە دەتوانرێت عەقرەبەکانی بۆ پێشەوە یان دواوە بجوڵێنرێت، لە ساڵی ١٩٤٩ یەکێتی سۆڤییەت یەکەم چەکی ئەتۆمی تاقیکردەوە و لە بەرامبەردا سەرنووسەری ڕۆژنامەی بولیتین کاتژمێرەکەی لە حەوت خولەکەوە بۆ سێ خولەک بەرەو پێشەوە برد بۆ نیوەی شەو، بەم کارە کاتژمێری قیامەتی چالاک کرد و لە میتافۆرێکی ئیستاتیکەوە گۆڕی بۆ میتافۆرێکی دینامیکی. بەم شێوەیە کاتژمێرەکە بوو بە هێمایەک کە بە گوتەی “کینێس بینێدکت”، بەڕێوەبەری جێبەجێکاری پێشووی ڕۆژنامەی بولیتین، هۆشدارییەک بوو بۆ خەڵکی گشتی سەبارەت بە “چەند نزیکین لە لەناوبردنی جیهانەکەمان بە تەکنەلۆژیا مەترسیدارەکانی دروستکراوی خۆمان، ئەم میتافۆرە بیرهێنانەوەی ئەو مەترسییانەیە کە “ئەگەر بمانەوێت بەردەوام بین لە بوونی خۆمان لەسەر ئەم هەسارەیە، دەبێت چارەسەریان بکەین”.  لە ساڵی ١٩٥٣ کاتێک ئەمریکا و یەکێتی سۆڤییەت یەکەم چەکی گەرمی ئەتۆمی یان بۆمبی هایدرۆجینییان تاقیکردەوە، جارێکی دیکە کاتژمێرەکەیان بەرەو پێشەوە برد بۆ ئەوەی دوو خولەک تا نیوەی شەو پیشان بدات، تا ئەو کاتە ئەمە نزیکترین کات بوو لە نیوەی شەو لە سەدەی بیستەمدا.

“بەڵام بەڕاستی ئەمجارە و جووڵەی عەقرەبەکانی کاتژمێر مانای چییە؟”

لە کاتێکدا کاتژمێری قیامەت ئاسانە بۆ لێکدانەوە بەو شێوەیەی مامۆستای قوتابخانەکەم باسی کردووە، وەک پێشبینیکەرێک بۆ ئەو کاتەی تا کۆتایی مرۆڤایەتی دەمێنێتەوە، پێشبینیکردنی زۆر قورسە لەسەر بنەمای لە هەمان کاتدا ئەگەر مەبەستمان ڕێگریکردن بێت لە ڕوودانی دۆخی ئاپۆکالیپتیک و تەنها پێشبینیکردنی نەبێت، ئەوا ئەم کاتژمێرە زۆر بەسوود نییە، لێکدانەوەیەکی جێی متمانەتر ئەوەیە کە کاتژمێر نوێنەرایەتی ئاستی مەترسی ئێستا دەکات کە ڕووبەڕووی مرۆڤایەتی دەبێتەوە و لە ڕاستیدا هەندێک لە توێژەران هەوڵیان داوە ئەم مەترسییە هەڵسەنگێنن. لە ساڵی ٢٠٠٣ مارتن ڕیس، گەردوونناس و فەلەکناسی بەناوبانگی بەریتانی شاهانە، ئاماژەی بەوەدا کە “پێموایە ئەگەری ٥٠:٥٠ زیاتر نییە کە شارستانیەتی ئێستامان لەسەر زەوی وەک خۆی تا کۆتایی ئەم سەدەیە بمێنێتەوە”، مارتن ڕیێس تەنیا نییە لە دەربڕینی ئەم بۆچوونە، یەکێک لە توێژەرانی زانکۆی ئۆکسفۆرد داتابەیسێکی تایبەت بە هەڵسەنگاندنی مەترسییەکان کۆکردۆتەوە، کە توێژەران پێیان وایە ئامانجی مانەوەی مرۆڤایەتییە. ئەم بنکەدراوە زیاتر لە ١٠٠ پێشبینی ئەو زانا و فەیلەسوفانەی تێدایە کە لە بوارە جیاوازەکاندا لێکۆڵینەوە لەم بابەتە دەکەن، لە هەمان کاتدا پێویستە جەخت لەوە بکرێتەوە کە ئەم جۆرە خەمڵاندنانە زیاتر هەڵسەنگاندنێکە بۆ ئاسۆی داهاتووی مرۆڤایەتی نەک وێنەیەک لە ئاستی دەستبەجێی مەترسییەکان کە هەڕەشە لە مرۆڤایەتی دەکەن. لە لایەکی دیکەوە شارەزایانی وەک من کە چاودێرانی جوڵەی کاتژمێری ئاپۆکالیپسن، گۆڕانکارییەکانی بە شێوەیەکی جیاواز لێکدەدەنەوە.

لە ڕوانگەی ئێمەوە کاری کاتژمێر ئەوە نییە پێمان بڵێت ئەو مەترسییەی کە ڕووبەڕووی مرۆڤایەتی دەبێتەوە چەندە گەورەیە، بەڵکو ئەوە نیشان بدات کە ئێمە چەندە باش یان خراپین لە وەڵامدانەوەی ئەو مەترسییەدا، بۆ نموونە قەیرانی مووشەکی کوبا لە ساڵی ١٩٦٢ کە بە گشتی وەک نزیکترین شت لە شەڕی ئەتۆمی دادەنرێت، دەستی کاتژمێری نەگۆڕی. لە لایەکی ترەوە واژۆکردنی پەیمانی قەدەغەکردنی تاقیکردنەوەی ئەتۆمی بەشەکی لە ساڵی ١٩٦٣، بووە هۆی ئەوەی دەستی کاتژمێرەکە بکێشرێتە دواوە و پێنج خولەک تا نیوەشەو نیشان بدرێت. ئەم جۆرە ڕێبازە مانای هەیە، لانیکەم بۆ پسپۆڕانی مەترسی وجودی وەک من، زۆرجار هاوڕێکانم بۆ وەرگرتنی زانیاری ڕوو لە من دەکەن کاتێک سەرنجی سیاسی جیهانی لەسەر بابەتێکی دیاریکراو بەرز دەبێتەوە، وەک قەیرانی دیپلۆماسی نێوان ئەمریکا و کۆریای باکوور لە ساڵی ٢٠١٧ یان داڕمانی ڕێککەوتنی ئەتۆمی ئێران لە ساڵی ٢٠١٨. بەڵام بەزۆری دەبێت بێهیوایان بکەم بۆ ئەوەی وەڵامێکم دەست بکەوێت. بە سادەیی ڕووداوەکانی وەک ئەمانە شتێک نین کە زۆربەی کاتەکانمان بە خوێندنەوە یان نیگەرانییان بەسەر دەبەین، لە ڕاستیدا ئەمانە هەڵاوسانێکی تەواو سرووشتین لە بواری سیاسەت و دیپلۆماسی نێودەوڵەتیدا، ئەوەی کەسانی وەک من نیگەران دەکات، یەکەم، بوونی چەکێکە کە سەرکردە سیاسییەکان دەتوانن لە بارودۆخی قەیراندا بەکاریبهێنن و دووەم، ئەو دامەزراوە و چوارچێوە ناتەواو و هەندێکجار بێ کاریگەر کە بۆ ڕاگرتنی بزووتنەوەی بەرەو قەیرانێکی وا دروستکراون. ئەم کێشانە بەهۆی قەیرانە جیهانییە تایبەتەکانەوە دروست نین، بەڵکو سرووشتی سیستماتیکن و ئەمەش ئەوەیە کە کاتژمێری قیامەت هەوڵی پێوانەکردنی دەدات. هەرچەندە لەو کاتەدا ئاگاداری ئەوە نەبووم، بەڵام لە ڕاستیدا لە ناوەڕاستی ساڵانی نەوەدەکاندا بوو کە بۆ یەکەمجار درکم بە گرنگی کاتژمێرەکان کرد. ئەم قۆناغە هاوکات بوو لەگەڵ ئەو سەردەمەی کە ئاسایشی مرۆڤایەتی بۆ بەرزترین ئاست لە دوای جەنگی جیهانی دووەمەوە زیادی کردبوو.

“کۆتایی هێنان بە شەڕی سارد و باشترکردنی ئاسایشی مرۆیی”

لە ماوەی چوار ساڵی 1987 تا 1991، کاتژمێری قیامەت بۆ 14 خولەک پاڵنرا بۆ دواوە لە کاتی هەڵچوونە سیاسییەکانی ئەوروپای ڕۆژهەڵات، چونکە بارودۆخی ئەو سەردەمە ڕێگەی بە زلهێزەکان دا زنجیرەیەک ڕێوشوێنی نێودەوڵەتی پەرەپێبدەن بۆ دابینکردنی پارێزگارییەکی بەرچاو لە بەرامبەر هەڕەشەی ئەتۆمی جەنگ، گرنگترین لەو ڕێوشوێنانە، واژۆکردنی پەیماننامەی هێزە ئەتۆمییەکانی مەودای مامناوەند بوو لە ساڵی 1987، کە مووشەکی بالیستی ڕووسی و ئەمریکای لە ڕووی زەوی بۆ ڕووی زەوی قەدەغە کرد کە مەودای نێوان 500 بۆ 5500 کم بوو و 2692 مووشەکی ئەتۆمی ستراتیژی لەکارخست. پێشهاتێکی دیکە بریتی بوو لە پەیمانی کەمکردنەوەی چەکی ئەتۆمی کە دواجار بووە هۆی نەهێشتنی نزیکەی ٨٠%ی چەکی ئەتۆمی، لە ساڵی ٢٠٠٧دا، “بولیتین” بە فەرمی گۆڕانی کەشوهەوای لە پاڵ هەڕەشە ئەتۆمییەکان لە دانانی کاتژمێری قیامەتدا لەبەرچاو گرت، هەرچەندە سرووشتی ئەو دوو هەڕەشەیە جیاواز بوو. دەکرێت ململانێی ئەتۆمی لە چەند خولەکێکدا ڕووبدات لە کاتێکدا مەترسییەکانی کەشوهەوا ساڵ بە ساڵ زیاتر دەبن. بەرپرسیارێتی چەکی ئەتۆمی جیهان لە دەستی یان باشتر بڵێین لە ژێر پەنجەی چەند بڕیاردەرێکی جیهاندایە، لە کاتێکدا هەموومان ئەگەرچی ڕەنگە تا ڕادەیەکی زۆر نایەکسان بێت، بەڵام بەرپرسیار بین لە گۆڕانی کەشوهەوا و لەناوبردنی ژینگە، بەڵام تووندی ئەم دوو مەترسییە چ لە ڕووی توانایانەوە بۆ هۆکاری کارەساتی جیهانی و ئەگەری ڕوودانی، بێ گومان بەراورد دەکرێت. بۆ هەردوو مەترسییەکە پێویستە لەبەرچاو بگرین کە ئایا ئاستی ئێستای کردەوەی جیهانی بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەوان هاوتایە لەگەڵ توندی و زیادبوونی بەپەلەییان.

​بەدرێژایی ساڵان لاپەڕەکانی “بولیتین” و ئەو ئاڵنگارییانه‌ی کە تەکنەلۆژیا نوێیەکانی تێکدەر لەبەرچاو گرتووە، کە هەموو ئەمانە لە ئێستادا کاریگەرییان لەسەر پێگەی دەستەکانی کاتژمێری قیامەت هەیە، لە ئێستادا ئەم ئاڵنگارییانه‌ بریتین لە کاریگەرییەکانی زیرەکی دەستکرد و بەکارهێنانی چەکی بایۆلۆژی و تەکنەلۆژیای نانۆ، جگە لە تەکنەلۆژیا تایبەتەکان، داهاتوومان زیاتر لە مەترسیدایە بەهۆی پەیوەندی تەکنەلۆژیای گۆڕانکاری تێکدەر لەگەڵ هەڕەشە ئەتۆمی و ژینگەییەکان، فاکتەری دووەم بۆ نزیکبوونەوەی دەستەکان لە نیوەی شەودا ئەوەیە کە لەگەڵ زیادبوونی ژمارە و جۆراوجۆری هەڕەشەکانی بەردەم مرۆڤایەتی، تەحەددیاتی بەڕێوەبردنی ئەم مەترسیانەش زیادیان کردووە، لە ساڵی ٢٠١٥ دەستەکانی بولیتینی کاتژمێری قیامەت لە پێنج خولەکەوە بۆ نیوەی شەو بۆ سێ خولەک بۆ نیوەشەو پێشکەوت و بڕیارەکەش لە ژێر کاریگەری سێ بابەتی سەرەکیدا بوو.

یەکەم:- خراپتربوونی پەیوەندی نێوان ئەمریکا و ڕوسیا کە پێکەوە خاوەنی 90%ی جبەخانەی ئەتۆمی جیهانن، ئەم دۆخە لە ئەنجامی لاوازبوونی زۆرێک لە ئامرازەکان بوو کە بۆ پاراستنی جبەخانەکان داڕێژراون، وەک گۆڕینی پەیمانی START.

دووەم:- دەوڵەتانی خاوەن چەکی ئەتۆمی دەستیان کرد بە وەبەرهێنانی بەرفراوان لە سیستەمی چەکی ئەتۆمی خۆیاندا، لەوانە گۆڕینی و زیادکردن و مۆدێرنکردنی و، لە کۆتاییدا جیهان شایەتحاڵی هیچ گەشەسەندنێکی بنەڕەتی نەبوو لە داڕشتنی پلانێک بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ هەڕەشەکانی کەشوهەوا، لە ساڵی ٢٠١٦ دوو خاڵی گەشاوەی ئەگەری بە توانای پێچەوانەکردنەوەی ئەم ڕەوتە نەرێنییە دەستنیشان کران، بریتی بوون لە ڕێککەوتنی ئەتۆمی ئێران و ڕێککەوتنی پاریس بۆ بەرەنگاربوونەوەی گەرمبوونی جیهان، بێگومان پێویستە ئاماژە بەوە بکرێت کە هیچ کام لەمانە بە تەواوی جێبەجێ نەکراون.

لە ساڵی ٢٠١٧دا، چاودێران بە ناچاری گەیشتنە ئەو ئەنجامەی کە دۆخەکە بە شێوەیەکی بەرچاو خراپتر بووە، هەروەها گرنگیدانی ئەمریکا بۆ هەردوو پرسەکە بە شێوەیەکی بەرچاو کەمیکردووە، ئەم پێشهاتە لەگەڵ زیادبوونی بەڵگەی بێ بایەخدان بە گرنگی کاری پسپۆڕان لەسەر ئاستی جیهانی و بێباکی لە تۆنی بەرپرسانی وڵاتانی ئەتۆمیدا بوو. هەربۆیە کاتژمێرەکە بۆ دوو خولەک و نیو بۆ نیوەشەو گواسترایەوە و لە ساڵی ٢٠١٨دا بەهۆی بەردەوامی تێکچوونی دیپلۆماسی نێودەوڵەتییەوە بۆ دوو خولەک بۆ نیوەشەو گواسترایەوە. هەنگاونان بەرەو پێشەوە ٩٠ چرکە بۆ نیوەشەو لە ساڵی ٢٠٢٣دا، ڕەنگدانەوەی ئەوپەڕی ناسەقامگیریی دۆخی جیهانی و شکستی دامەزراوە نێودەوڵەتییەکانە لە وەڵامدانەوەی جوڵەی کاتژمێری مەترسیی بوونگەرایی. داڕمانی پەیمانی هێزە ئەتۆمییەکانی مەودای مامناوەند یەکێک لەو هۆکارانە بوو. ئەم پەیماننامەیە لە دوای کۆتایی هاتنی شەڕی ساردەوە بەجێماوە، لە کاتێکدا کە ڕەنگە جیهان چیتر ڕووبەڕووی ململانێیەکی ئایدیۆلۆژیی ڕوون نەبێتەوە کە بتوانێت ببێتە هۆی ململانێی نێودەوڵەتی، بەڵام پێدەچێت ڕەهەندەکانی جیاوازیی نێوان زلهێزەکان و نەبوونی دامەزراوە بۆ چارەسەرکردنی ئەو ناکۆکییانە، بەقەد ئەو ڕووبەڕووبوونەوەی ئایدیۆلۆژییە لە سەردەمی جەنگی سارد. ئەم جیاوازییانە دەتوانن کارەساتێکی جیهانی لێبکەوێتەوە کە بەردەوام ڕەهەندی گەورەتر دەگرێتە ئەستۆ، بەڵام ئەگەر کاتژمێری قیامەتیش لە پێداچوونەوەی داهاتوودا لە نیوەی شەو نزیک نەبێتەوە، هێشتا نابێت خۆمان ڕازی بین، سەرهەڵدانی Covid-19 دەکرا قەیرانێک بێت کە حکومەتەکان لەیەکتر نزیکتر بکاتەوە و ئاسایشی زیاترمان بکات، هەروەک چۆن شەست ساڵ لەمەوبەر قەیرانی مووشەکی کوبا بووە هۆی هەنگاونان بۆ زیادکردنی ئاسایشی جیهانی، بەڵام ئەمە وا نەبوو و لە ئێستادا ئەستەمە بزانین دۆخەکە چۆن دەتوانێت بە شێوەیەکی بەرچاو باشتر بێت بەبێ ئەوەی قەیران و کارەساتی زیاتر ڕووبدات، یان هانی مرۆڤایەتی بدرێت بۆ ئەوەی هەوڵی باشترکردنی بارودۆخەکان بدات، بەڵام ئەوەی لە کاتژمێری ئەپۆکالیپسەوە فێری دەبین ئەوەیە کە توانای ئێمە بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ ئەم جۆرە قەیرانانە ڕەنگە کەمتر بێت لە جاران.

لە هەمان کاتدا عەقرەبەکانی کاتژمێر بەردەوامن لە هەنگاونان بەرەو پێشەوە و ئەگەر نەتوانین بگەڕێنەوە دواوە، ڕەنگە دەنگی زەنگی نیوەشەو دوور نەبێت.

سه‌رچاوه‌؛ ماڵپەری بی بی سی فارسی

ئێس جەی بەیردژاڵ، سەنتەری توێژینەوەی مەترسی بوون-کامبریج

 وه‌رگێڕانی؛ شەونم محه‌مه‌د