زمانی کوردی یەکێکە لە زمانە گرنگەکانی جیهان، کۆنترین زمانە بە زیندوویی ماوەتەوە، ماوەی (٦٠٠٠) هەزار ساڵە بەردەوامە، بە دووەم گەورەترین زمانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دادەنرێت لەدوای زمانی عارەبیەوە، زمانێکی پاک خاوێن و خاوەن رەسەنایەتیەکی دێرینە، سەر بەهیچ زمانێکی تری گەلان نیە و تەواو سەربەخۆیە، لەخودی کوردستانەوە سەری هەڵداوە و سەرچاوەی گرتووە و لەدایک بووە، خاکی کوردستان، زاگرۆس و میسۆپۆتامیا لانکەی پەیدابوونی ئەم زمانەن، گەلە دێرینەکانی کورستان بەتایبەتی کۆمەڵەی بنچینەیی و رەسەنەکانی وەکو (سومەر، سوباری، گوتی، هوری، لولو و ئیلامی) دروستکاری راستەقینەی ئەم زمانەن، پاشانیش لەسەردەمی کۆمەڵەی دووەمی گەلانی دێرینی کوردستاندا وەکو (کاسی-کاشی، میتانی، هیتی، میدی، نائیری، ماننای، ئورارتووی، کاردۆخی )دا زیاتر گەشەی کرد، بوو بە زمانێکی جێگیرتر کە ئەمرۆ پێی دەوترێت زمانی کوردی، بووە بەزمانی فەرمی نەتەوەی کورد کە زیاتر لە(٦٥-بۆ٧٥) ملوێن کورد زمان هەن بە شێوەزاری جیاوازەوە لە هەموو جیهاندا ئاخافتنی پێ دەکەن.
هەرچەندە هێشتا نەمانتوانیوە زمانی فەڕمی کوردی یەک بخەین لەچوارچێوەیەکی وێژەیی یەکگرتوودا، بەهۆی ئەوەی کوردستان دابەشکراوە و دەوڵەتی نیە، دەوڵەت هۆکارێکی سەرەکیە لە یەکخستن و رێکخستن و بەفەڕمی کردنی زمانی نووسین و خوێندن و ئاخافتن و رێڕەوی پەروەردەیی و نیشتیمانی، واتە زمانی کوردی نەیتوانیوە لەیەک چوارچێوەی شێوەرێنوس و ئەلفوبێدا خۆی کۆبکاتەوە، یەک شێوە نووسین و ئەلفوبێ بەکاربهێنێت، ئەوەش بەهۆی دابەشکردنی ناوچە و خاک و دانیشتوانی کورد زمانەوە بووە بەسەر حەوت دەوڵەتی داگیرکاری زمان جیاوازدا وەکو (فارسی و تورکی و ئازەری و ئەرمەنی و عارەبی و روسی هتد)، بە ئەلفوبێی جیاواز نووسینی پێدەکرێت، وەک رێنووسی عارەبی و کوردی و لاتینی و روسی و هیندی، ئەمە لەکاتێکدا زمانی کوردی لەهەموو ئەو زمانانەی دەوڵەتانی سەردەستەی خەڵکی کوردستان رەسەنتر و دێرینترە. هەندێکیان هەر زمانین و بەڵکو شێوە زارێکن دەوڵەت و رامیاری کردونی بەزمان بەزەبری چەک و یاسا و تووندوتیژی و سەپاندن، بۆنمونە زمانی فارسی شێوە زارێکە و زمانی کەمینەی دەوڵەتی ئێرانە بەزۆر سەپێنراوە بەسەرگەلانی ئەو وڵاتەدا، زۆرینەی وشەکانیان عارەبی و کوردین، زۆر لێی ورد بەروەرە شێوەزاری لوڕی و بەختیاری و کەلهوڕی، کوردیە و کراوە بە زمانی فارسی. هەروەها زمانی تورکی لە کوردی و عارەبیەوە وەرگیراوە، زۆربەی وشەکانیان یان کوردین یان عارەبین، تایبەتمەندی زمانی رەسەنی نیە تەنیا دەسەڵات و زەبری هێز و یاسا و عوسمانی و تۆرانیزم و علمانی تورکی کردوێتی بەزمان.(١)
بۆ ئازەریش هەروایە، بەڵام ئەرمەنی و عارەبی تارادەیەک بنەمایەکیان هەیە. دیارە دابەشکردنی کوردستان و سڕینەوەی زمان و فەرهەنگی کوردی بە درێژای هەزار و چوارسەت ساڵی رابردوو بەهۆی دەوڵەتەکانی وەکو (راشدی، ئه‌مەوی، عەباسی، تاتارو مەغۆل و ئیلخانی، تورکە سه‌لجوقیەکان، سەفەوی و قاجار،تورکە عوسمانیەکان، رژێمی نوێی ئێراق و سوریا و ئێران و تورکیا و ئەرمەنستان و ئازەربایجان و روسیا، هەمیشە زمانی کوردی بەرە و لەناوچوون براوە، کار لەسەر سڕینەوەی کراوە، رێگا نەدراوە ببێتە زمانی نووسین و فەڕمی دەوڵەتان و هەمیشە دژایەتی کراوە، لای دەوڵەتە کوردیەکانی سەردەمی ئیسلامی تا رووخاندنی میرنیشینە کوردیەکانیش لەساڵی ١٨٥٠زدا زمانی کوردی نەیتوانیوە رۆڵی سەرەکی خۆی بگێڕێت، بەهۆی ئەوەی زۆربەی دەوڵەتەکان لە ژێر کاریگەری ئایینی ئیسلام و زمانی عارەبی بوون کە زمانی فەڕمی ئایینی و دەوڵەت و میرەکان بووە، زۆربەی مێژوونوس و زاناکانی کورد بەرهەمەکانیان بەزمانی عارەبی نووسیووە وەکو(ئین ئەسیر، ئیبن خەلەکان، ئەبوفیدا،بهادین بن شداد، سبت بن الجوزی.)(٢) یان لەژێرکاریگەری زمانی دەوڵەتانی ناوچەکە بوون بەتایبەتی سەردەمی عوسمانی و سەفەوی زۆربەی نووسەر و شاعیری کورد بەرهەمەکانیان بەزمانی دەربار و پاشاکان و سوڵتانەکان نووسیوە، شەرفخانی “بەتلیسی” بەنمونە باس دەکەین.
ئەو مێژوونووسە کوردە بەرهەمەکەی بەزمانی فارسی نووسیووە.(٣) ژمارەیەکی کەم نەبێت هەوڵی راستی و دروستیان داوە کە بەزمانی شیرینی کوردی یان شێوەزارێکی زمانی کوردی بنووسین، وەکو باباتاهیری هەمەدان و هۆزانڤانەکانی سەردەمی ئاردەڵان و بابان و ئەحمەدی خانی و بایەزیدی و هتد.(٤) هەروەها دوای دروست بوونی دەوڵەتی نوێی تورکیا و ئێران و سوریا و ئێراق زمانی کوردی قەدەغەکرا نە بۆ نووسین نە بۆ ئاخافتن لەپەروەردە و خوێندندا بەتایبەتی لەلای رژێمی تۆرانیزم و ئێرانزیزم و عارەبی شوێفێنزمی سوریا و ئێراق، هەرچەندە لە حەفتاکانەوە لە ئێراقدا زمانی کوردی بووە زمانی دووەم وخوێندنی کوردی دەستی پێکرد، لەگەڵ هەموو ئەو گرفتانەی بەردەم گەشە و رێڕەوی زمانی کوردی دا هێشتا زمانی کوردی زمانێکی بەرفراوان و گەشەدار و خاوەن پێگەی فەڕمی خۆیەتی لە ریزی زمانە گەورەکانی جیهاندایە کە ژمارە(٨٨)ی وەرگرتووە لە ریزی زمانە جیهانیەکاندا لەپێش تورکی و فارسیەوەیە.
“قۆناغەکانی مێژووی گەشەکردنی زمانی کوردی”
زمانی کوردی رەگ وریشەیەکی دوورودرێژی هەیە، بەچەندین سەردەمی جیاوازدا تێپەڕیوە و گەیشتۆتە ئەم ئاستەی ئێستای، قۆناغەکانی گەشەکردنی زمانی کوردی دابەش دەبن بەسەرچەندین سەردەمی جیاوازدا، وەکو ئەمانە:-
یەکەم:- سەردەمی دێرین-کۆن؛ سەردەمی دروست بوون و سەرهەڵدانی زمانی کوردیە، رەگ و ریشەی زمانی کوردی دەگەڕێتەوە بۆ گەلانی زاگرۆس لە هەزارەی چوارەمەوە دەست پێدەکات تا هەزارەی یەکەمی پ.ز، سومەر، سوباری، گوتی، خوری، لولو، ئیلامی و کاسی، هیتی، ئورارتوو (هالدی-خالدی)، ماننا و نائیری، میدیەکان، ئەم سەردەمەش دەکرێت چەندقۆناغێکەوە:-
قۆناغی یەکەم:- دروست بوون و گەشەی زمانی کوردی لە هەزارەی چوارەم و سێیەم و دوومی پ.ز لەسەردەمی سومەر،سوباری، گوتی،خوری، لولو، ئیلامی.(٥) بەڵگەی زمان و زمانەوانی: یەکێک لە لایەنە هەرە گرنگەکانی دۆزینەوەی پەیوەندی سومەر بە گەلانی دێرینی کوردستان و کوردەوە، لایەنی زمانەوانیە لەم روانگەیەوە چەندین توێژینەوە دەریخستوە زمانی سومەر و زمانی کوردی و چەند شێوەزارێکی کورد پەیوەندییەکی پتەویان هەیە. رەنگە هەندێ کەس لێرەدا بڵێن: ناکرێت لێکچوونی هەندێ زاراوە بکرێتە پێوەری نزیکایەتی و یەکبوونی دوو زمان و نەتەوە. بەلای ئێمەوە زمان بە یەکێک لە بنەماکانی دروستبوونی نەتەوەیەک دادەنرێت.
کاتێک مێژووی زمانی کوردی شیدەکەینەوە، دەمانەوێ رەگ و ریشەکەی دیاری بکەین، دەبێت بگەڕێینەوە بۆ هەزارەی سێیەم و دووەم و یەکەمی پ.ز، چونکە پایەی یەکەمی زمانی کوردی لە لایەن گەلانی رەسەنی دێرینی کوردستانەوە دانراوە وەک سوباری گوتی و هوری و کاشی و لۆلۆ، تەنانەت سومەریش. لەهەزارەی یەکەمی پ.ز یشدا میدییەکان و ئۆرارتوو و ئاڤێستای زەردەشتی پایەی دووەمی زمانی کوردیین. لە دواتریش لە دوای درووستبوونی نەتەوەی کورد و یەکخستنی لەسەر دەستی میدییەکان کە لە سەردەمی ئەشکانی و ساسانیدا بە شێوەیەکی فەرمی ناوی کورد هاتووە، بەڵگەی چەسپاندنی زمان و نەتەوەیەکی گەورەی وەک کوردە، کەواتە لێرە ناکرێت هیچ گەل و نەتەوەیەکی سەر خاکی کوردستان بێبەش بکرێت لە دروستبوونی نەتەوەی کورد و زمانەکەی. ئێمە لێرەدا هەوڵ دەدەین هەندێ لایەنی زمان و زاراوەی سومەری و کوردی بەراورد بکەین. لە سەرچاوە سومەرییەکاندا وشەی (کو) بەواتای چیا هاتووە لای کوردیش (کو) بەکاردێت بۆ هەمان مەبەست بەتایبەتی لای کوردانی فەیلی و لوڕ، بۆ نموونە (پشتکو) چیای پشت کو. هەروەها وشەی (هورمز) کە بۆ ناوی کەس بەکارهاتوە لە وشەی (هورمیس)ی خواوەندی سومەرییەوە وەرگیراوە، دواتریش لای گەلانی میدیا کراوە بە (هورامیزدا) کە بە مانای خواوەند دێت.
هەروەها وشەی (پیرکشسف) واتە خاوەن ئەسپ یان سوارەی سەرلوتکە دەگەیەنێت، لێرە وشەی (پیر) لای ئەهلی حەق ولای شوێنکەوتوانی زەردەشت و هەندێ خەڵکی تری کوردستان مانای پیرۆز و دانا دەگەیەنێت وەک (پیرشارلیاری زەردەشتی) و هەورامییەکان. لە هەمان کاتدا وشەی پیر لای سومەر لە ناوە پیرۆزەکانە وەک (پیر خورتوری) سومەرییەکان و (بیرام و بهرام)ی کاشییەکان و (پیر مشاتی) ئورارتووەکان.(٦) هەروەها ئەگەر بمانەوێت وشەی زیاتر بەراورد بکەین زیاتر بابەتەکە روونتر دەبێتەوە بۆ نموونە وشەی ( kar ) کار (ئیش گار=ئیش و کار) بەمانای جموجۆڵی بازرگانی و ئیش و کار دێت لە زمانی سومەردا، بە هەمان مانا لە زمانی کوردیشدا بەکاردێت. (٧) هەروەها (مێ-ئێمە-کچ)،(کەل-کەل،بەرزی)،(بادی–بادە)،(لو-لاو)،هورو-رۆژ).(٨) بەراوردکردنی وشەی زیاتر، هەروەها ئەمانە و چەندین بەڵگەنامەی تری زمانەوانی دەمانگەیەنێتە ئەو باوەڕەی کە زمانی سومەری و زمانی کوردی و بەتایبەتیش شێوەزاری کرمانجی باشوور وەک لوڕ و کەلهوڕ و مامەسەنی و بەختیاری و کوردی فەیلی پەیوەندییەکی مێژووی ریشەیان پێکەوە هەیە، تەنانەت دەتوانین بڵێین: زمان و جوگرافیا بە تەواوەتی لەلای فەیلییەکان و سۆمەرییەکان ئاوێتەن و ناتوانرێت فەیلییەکان لە سومەرییەکان جودا بکرێنەوە.(٩) ئەمەش واتای ئەوەیە زمانی کوردی دەگەڕێتەوه بۆ بەر لە هاتنی گەلانی ئاری و خەڵکی رەسەنی کوردستان بناغەکەیان داناوە، بە بەڵگه‌ی ئەوەی لەزمانی کوردیدا سەرەڕای بوونی وشەی هاوبەشی گەلانی ئاری وشەی کۆنی رەسەنی نەتەوە کۆنەکانی کوردستانی زۆری ماوە تاکو ئەمڕۆش بەکاردێن کە لەزمانی سومەر و سوباری و خوری و گوتیدا بوونیان هەیە، هەروەها زۆرێک لە توێژینەوەکان ئەوە دەسەلمێنن کە زمانی کوردی هەر لەکوردستانەوە دروست بووە، لای گەلانی دێرینی پێش ئاریەکان، هەرچەندە باس لەوە دەکرێت کۆچی ئاریەکانیش هەر لەکوردستاندا بووە و لەناوچەکانی رۆژهەڵاتی ئاسیای بچوک و باشوری قەوقاس و باکوری میسۆپۆتامیدابووە، لەو ناوچانەدا سەریان هەڵداوە دەستیان بە جوڵە و کۆچ کردووە بڵاوبوونەتەوە بەهەموو کوردستاندا.
کۆچی ئەم گەلانەش بەشێوەیەکی ئاسایی بووە هێدی هێدی تێکەڵ بەخەڵکانی تری رەسەنی کوردستان و ناوچەکە بوون، هەندێ وشە و لایەنی زمانی خۆیان بەسەر زمانی کۆنی ئەوکاتەدا سەپاندووە، ئەمەش بووتە بەشێک لەگەشەی زمانی کوردی لەوکاتەدا.(١٠) هەروەها هوریەکان و زمانی هورییەکان بناغەیەکی تری دورستبوونی زمانی کوردین لە رووی زمانەوە هورییەکان خاوەن زمانێکی تایبەت بە خۆیان بوون. سەر بە زمانی هیندۆ ئەوروپی و سامی نین بەڵکو زاناکان ناویان لێ ناوە زمانی ئاسیایی یان (ergative languag).(١١) جگە لە زمانی ئورارتوو (نائیری) هالیدی(خالدی-کالدی) کە لە زمانەکەیانەوە نزیکە پێدەچێت لە بنچینەدا یەک زمان بن، دواتر بوونەتە دوو زمان و لەرووی رەگەزیشەوە ئورارتوو پەیوەندی بەهوریەوە هەیە.(١٢) لەگەڵ ئەوەشدا ئەم زمانە پەیوەندییەکی پتەوی لەگەڵ زمانی گەلانی وڵاتی سوبارتوودا هەبووە وەک زمانی سوباری و لولویی و گوتی، چونکە ئەمانە هەموو تێکەڵی و نزیکایەتیان هەبووە لە رووی رەچەڵەک و زمان و خاک و رامیاری و هونەری و مێژووییەوە. هەروەها زمانی خوری پەیوەندی ریشەیی هەیە بە زمانی کوردیەوە. ئەوەی جێی سەرنجە ئەوەیە کە هورییەکان زۆرترین دەقی نووسراویان هەیە کە بە خەتی مێخی و زمانی ئەکەدی و زمانی خوری نوسراوەتەوە.(١٣) سەرەرای ئەوەش ئەوەی هورییەکانی پێ دەناسرێتەوە زمان و نووسینەکانیانە کە بۆتە هۆی تۆمارکردنی ناوی خواوەند و ریزبەندی پاشاکانیان و ناوچە و بوون و چالاکییەکانیان لە جیهانی کۆندا.(١٤)
یەکەمین دەقی نووسراوی خوریش نووسراوەکەی پاشای ئورکیش(تبشاری)ە کە بە زمانی خوری و خەتی مێخی نووسراوە لەسەر تاشە بەردێکە بیست و پێنج (25) دێر نووسینی ستونییە، لە سەردەمی بنەماڵەی ئەکەد (2370 – 2230 پ.ز) نووسراوە، باس لە ناوی خواوەندەکانی خوری و سومەرییەکان دەکات، هەروەها نوسراوێکی تری خوری دۆزراوەتەوە لە برۆنز دروست کراوە و بە زمانی ئەکەدی نوسراوە، بە پاشماوەی خورییەکان دادەنرێت و باس لە پاشا(ئاری شینی) خوری دەکات کە پەرستگایەکی تایبەتی بۆ خواوەند (نرگال)ی سومەر و ئەکەد تەرخانکردووە لە ئورکیش و نوار(١٥) وشەکانی نووسینەکە هەموویان وشەی هورین و لە سەرشێوەی (ئاری– ئاتڵ– ئاتاڵ) پێکهاتووە وەک (ئاری– شین، تیش ئاری) کە ناوی پاشان، هەروەها دەتوانین چەندین نمونەی تر لە نووسین و زمانی خوری نیشان بدەین وەک ئەوانەی لە(تل حریر) کۆشکی ماری لە (108) پارچە شەش پارچەیان بە زمانی هوری نووسراوە لە سەردەمی بنەماڵەی (ئایسن) سەدەی نۆزدە و بیستی پ.ز بووە، جگە لە دۆزینەوەکانی شمشارە.(١٦)
هەروەها لەنامەکانی گردی عەمارنەدا لەمیسر چەندین نامەیان بەزمانی خوری نوسراوە و ئەوانی تریش لەژێر کاریگەری زمانی خوریدا نووسراون، نووسینی ئەم تابلۆیانە زۆربەیان بەزمانی هوری و(بابلی ناوەندی) نووسراون، کە ئەوکات کاشیەکان فەرمانڕەوابوون لەتەواوی میسۆپۆتامیادا، ئەوکات زمانی هوری وەکو زمانێکی فەڕمی دانراوە، جگە لەوانەی کە لە ئیبیلادا دۆزرانەوە کەبەزمانی سومەری و ئەکەدی نووسراون، زمانی هوری، هیتی و بابلی کاریگەری خۆی هەبووە لەسەریان، بەپێی خوێندنەوەکەی شوێنەوار ناس (کنودتزۆن) بێت سەردەمی نامەکان بەم شێوەیە بوون؛ سەرەتا نامەی ژمارە( ١-١٤) پەیوەندی بەکاشی-بابلیەو هەیەوە، بەزمانی بابلی نووسراوە وەکو نامەی ژمارە( ١١،٦،٤،٢) بەڵام لە ژێرکاریگەری زمانی هوریدا بووە کە زۆرجار بە بەزمانی هورۆ-ئەکەدی(Hurro-Akkadian)ناسرواە، نامەی ژمارە(١٥-١٦) ئاشووریە و بەزمانی ئاشووری نووسراوە، نامەی ژمارە(١٧-١٩-٣٠)میتانی و(٣١-٣٢) ئەرزاوا-Arzawa) هیتیەو بەزمانی هورۆ-ئەکەدی ناودەبرێت،( ٣٣-٤٠)ئالاسیا قوبرس،(٤١-٤٤) پەیوەندی بە هیتیەکانەوە هەیە، هەروەها نامەکانی ژمارە(٣٤٠، ٢٤، ٣٥٦، ٥٩، ٣٧٥، ٣٤٨، ٣٥٠، ٣٧٩، ٣٥١، ٥٤، ٣١٣، ٣٧٤،) بەشێوەیەکی تایبەت پەیوەندیان بە هوریەکانەوە هەیە، وەکو نامەی رەسەنی خوری و بە زمانی خوری نوسراوەو دانراوە.(١٧) هەروەها زمانی خوری پەیوەندیەکەی راستەوخۆی هەیە بەزمانی کوردیەوە رەگ وریشەی زمانی کوردی دەگەڕێتەوە بۆ سەر زمانی خوری و زمانە کۆنەکانی گەلانی دێرین پێش هاتنی ئاری نەژادەکان. لەدوای سوباری گوتیەوە، هوری وەک میراتگری ئەوان بووە، هۆری وزمانی هوری زۆر کاریگەربووە، زمانی کوردی بەشێکی زۆری دەگەڕێتەوە سەرئەم زمانە.(١٨) هەتاکو ئەمڕۆش هەزاران وشەی هوری لەزمانی کوردیدا بەکاردێن وەکو خۆیان ماون وبەهەمان ماناو واتەوە بەکاردێن وەکو وشەی (ئازا)ی کوردی لەزمانی هوریدا بە(ئادا) هاتووە، لەرووی رێزمانەوە ئەو پاشگرانەی وەکو (وان) کە لە کوردیدا بۆ پیشە بەکاردێت وەکو (شاخەوان) لەزمانی هوریدا بەهەمان شێوە بەکارهاتووە، زۆرنمونەی تریش.(١٩)
قۆناغی دووەم:- سەردەمی میدیا و ئاڤێستا، لەم قۆناغەدا زمانی کوردی بە تەواوەتی جێگیربووە و بووە بەزمانێکی فەڕمی سەردەمەکە، زمانی کوردیش لێرەوە زیاتر فراوان بووە و بووە بەزمانی نەتەوەی کورد. لەم کاتەدا میدیا بووەبە چوارچێوەیەکی گرنگ بۆ زمانی کوردی و یەکخستنی هەموو گەلە دێرینەکانی کوردستان و رێکخستنیان لەچوارچێوەیەکی دیاری کراودا بەناوی دەوڵەتی میدیا، پاشان بەزمانی میدی یان زمانی دەوڵەتی میدی ناسراوە کە زمانی کوردییش بۆ ئەوانە دەگەرێتەوە، هەروەها لەم سەردەمەدا زمانی ئاڤێستا کە کۆنترین زمانی هیندۆ ئاریەکانە یان زاگرۆسیەکانە لەزمانی کوردی ئەمڕۆ وە زۆر نزیکە و زۆر وشەی ئاڤێستای لەزمانی کوردی ئێستادا بەکاردێت، ئەم زمانە زۆر پەرتووکی ئایینی و سروودە ئایین و نەتەوەیەکانی پێ نووسراوەتەوە.(٢٠) زمانی ئاڤێستا زمانێکی سەربەخۆبووە، کە زمانی میدیەکانە، دواتر بە پەهلەوی ناودەبرێت، ئەمەش ئەو راستیە دەسەلمێنیت کە لەنێوان ٦٣٠-٦١٨ پ زدا بووە، واتە لە دایک بوونی زەردەشت لەو ماوەیەدا بووە، زمانی زەردەشت زمانی ماگی بووە کە زمانی ئاڤێستا بووە، ئەم زمانەش بوونی هەبووە بە هەزاران ساڵ پێش هاتنی کۆرش و ئەخمینیەکان، زەردەشت لە ١٥ ساڵیدا وەکو پیاوێکی تەواو دەرکەوت و مامەڵەی دەکرد لە بیست ساڵیدا بوو بە کەسێکی ناوداری جیهانی تاتەمەنی ٣٠ ساڵی لەناوچە شاخاویەکان ژیاوە، واتە زمانی ماگی یان ماگوش کە هۆزەکەی زەردەشتە زمانی ئاڤێستا بووە کە هەمووی دەکاتە زمانی ئایینی و دەوڵەتی میدی ووڵاتی میدیەکان. لەم قۆناغەدا ئاڤێستا زمانی کوردی گەیاندۆتە لوتکەی هەرەبەرزی و پێشکەوتن و گەشەکردن و بووە بە زمانی زۆرینەی دانیشتوانی ئیمپراتۆری میدیا.(٢١)
قۆناغی سێیەم:_ سەردەمی دوای میدیا، ئەم قۆناغە لەدوای رووخاندنی میدیەکانەوە لەساڵی ٥٥٠پ ز ەوە دەست پێ دەکات لەنیوەی سەدەی چوار پ.زەوە تاسەدەی حەوتەمی زاینی دەخایەنێت، بەمانایەکیتر لە دەوڵەتی ئەخمینیەوە دەست پێدەکات (٥٥٠-٣٣١)پ.ز، پاشان لەسەردەمی سلوکی و ئەشکانیدا لەم سەردەمەدا زمانی کوردی لەلاوازیدا بووە و یان بەهۆی دەسەڵاتی ئەخمینی و یۆنانی و ئەشکانیەکانەوە، بۆ نمونە زیاتر دەق و بەردە نووسەکان لای زانایانی شوێنەوار ناس بەزمانی فارسی کۆن ناوی دەبەن، لەگەڵ ئەوەشدا لەسەردەمی ساسانیدا(٢٢٦-٦٥٠)ز بەردەوام دەبێت، لەم سەردەمەدا جارێکی تر بەهۆی نووسینەوەی ئاڤێستا و نووسینەکانی پاشاکانی ساسانی و بەکارهێنانی زمانی پەهلەوەی/فەهلەوی زمانی کوردی بەرەو بووژانەوە چووە.
دووەم:- سەردەمی ناوەند، سەدەکانی ناوەڕاست: بە رووخانی دەوڵەتی ساسانی جارێکی تر زمانی کوردی رووبەرووی چەند قۆناغێکی دژواربووەتەوە و بەتەواوەتی بەرەوکزبوون و لاوازی چووە، کەوتۆتە ژێر کاریگەری زمانی عەرەبیەوە کە زمانی ئایین و دەوڵەتی ئیسلامی بووە، بۆیە ئەمیش سێ قۆناغ بووە:_
قۆناغی یەکەم:- سەردەمی دەوڵەتی ئیسلامی لەسەدەی ٧-٨-زدا. لەم سەردەمەدا زمانی کوردی بەرەو لاوازی و پشتگوێخستن چووە، زمانی فارسی و عارەبی زاڵ بووە بەسەریدا بە تایبەتی لەسەدەی ٧-٨- زدا و بەهاتنی ئیسلام سەردەمی زمانی کوردی تەنها زمانی ئاخافتن بووە دەقی کوردی نابینرێت، سەردەمێکی تەواو لاوازی زمانی کوردی بووە، بەهۆی بەکارهێنانی زمانی ئایینی ئیسلامیەوە کە زمانی عارەبی بووە. وەک زمانی فەڕمی گەلانی بندەستی دەوڵەتی ئیسلامی.
قۆناغی دووەم:- زمانی کوردی پەهلەوی، لەم سەردمەدا زمانی کوردی لەم ماوەیەشدا کە دوو سەدە دەکات(٩-١٠) زمانی کوردی کەوتۆتە ژێرکاریگەری زمانی عارەبیەوە، چونکە زمانی عارەبی زمانی ئایین و دەوڵەت بووە، زمانی نوسین وفەڕمی بووەلێرەشەوە زمانی کوردی پشتگوێ خراوە و لاواز بووە.(٢٢) لەو کاتانەدا چەندین شۆڕش دژی دەوڵەتی ئیسلامی دروست بوون و دەوڵەتی نیمـچە سەربەخۆ پیدابوون وەک دەوڵەتی سامانی لەرۆژئاوای تورکمانستان و رۆژهەڵاتی ئێران لەسەدەی ١٠ز کە پایتەختەکەیان بوخارابوو ئەمانە رۆڵی گەورەیان گێڕا لەسەرهەڵدان و گەشەی زمانی گەلانی ناوچەکە بۆنمونە ئەدەبی فارسی نوێ بوژانەوەی باشی بەخۆیەوە دی، بەڵام بەئەلفوبێی عارەبی نەک پەهلەوەی، هەربۆیە لێرەوە ئەم شێوە نووسینە بووە زمانحاڵی ئەدەبی لەسەدەی ١٢-١٣ز لەئاسیای بچوک و تا هندستان، فیردەوسی ساڵی ٩٣٠-١٠٢٠ز رۆڵی گرنگ و گەورەی گێڕاوە لە چەسپاندنی زمانی فارسیدا کە بە رۆڵ و گرنگی دانتی بۆ چەسپاندنی زمانی ئیتالی و رۆڵی لۆسەر لەچەسپاندنی زمانی ئەڵمانیدا بەراورد دەکرێت، دواتریش شاعیرەکانی وەکو خەیام، جەلادەدینی رۆمی و١٢٧٣-١٣٠٧ز وحافز ١٣٢٠-١٣٩٠ز کە تاکو ئەمڕۆ وەکو شاکاری زیندوو مانەتەوە.(٢٣) بەڵام ئەم کردارە کەم تر لای کورد بایەخی هەبووە نمونەی باباتاهیر هەمەدانی مان هەیە، لەم قۆناغەشدا زمانی کوردی کەوتۆتە ژێر کاریگەری عارەبی و فارسیەوە.
قۆناغی سێیەم:- دەرکەوتنەوەی کرداری زمانی کوردی لەسەدەکانی یانزە تاکو چواردەی زایین ئیتر لێرە وە ورده‌رودە زمانی کوردی بەرەو خۆرز گارکردنەوە دەچێت لە بندەستی زمانی عارەبی و فارسی و تورکی کە ئەمانە بەهۆی دەسەڵاتەوە ئەم زمانانەیان کردۆتە زمانی زاڵ و زمانی گەلی سەردەستە، لەم قۆناغەدا باشترین بەڵگە بۆ دەقی زمانی کوردی چوارینەکانی باباتاهیری هەمەدانیە کە بە شێوەزاری لوڕی کوردی نوسراون لێرەوە زمانی کوردی بەپیتی عارەبی نوسراوە وورده‌ووردە شێوەپەهلەوەیەکی نامێنیت و راستەوخۆ سەردەمی دەستپێکردنی نووسینی ئەدەبی کوردیە بەشێوازاری جیاواز و بە ئەلفوبێی عارەبی و کوردی، بەنمونەی شیعرەکانی مەلای پەرێشان(پەرێشان نامە) لەسەدەی ١٤ زداکۆتای دێت.(٢٤)
سێیەم:- سەردەمی نوێ وهاوچەرخ، لەم قۆناغەدا بەشێوەیەکی بەرچاو زمانی کوردی خۆی بەرەو خۆدەرخستن و هەڵسانەوە دەبات و دەبێتەوە زمانە گرنگ و رەسەنەکەی پێشوتری، دەبێتە زمانی نووسین ووێژە و چیرۆک و مێژوو گێڕانەوە و باس وخواستی زاناکانی دنیاوسەدان دەقی کوردی نوسراو دێنە ئاراوە بەشێوەیەکی سەرنجراکێش، وەکو نمونەکانی چیرۆکی کوردی مەحمود خانی بایەزیدی و ئەحمەدی خانی و فەقێ تەیران و عەلی بەردەشانی بە شێوەزاری باکووری و مەولەوی بە باشووری و نالی و سالم و کوردی بە شێوەزاری ناوەڕاست، پاشان دەرکردنی یەکەمین رۆژنامەی کوردی بەناوی کوردستان لە٢٢-٤-١٨٩٨ز دابووە سەرەتایەکی گرنگتر و بەهێزتر بۆ نووسینی زمانی کوردی، لەدوایدا زیاترگەشەی کرد و سەدان رۆژنامە و گۆڤار و پەرتووک چاپکراون، سەدان هۆزانڤانی کوردی وەکو مەحوی و حەمدی و پیرەمێرد و میژوونووسی وەک حوسێن حوزنی موکریانی و محەمەد ئەمین زەکی دەرکەوتن، لەپەنجاکانیشەوە زمانی کوردی پەتی ووشەی پەتی کوردی و نووسینی پاک و پەتی کوردی دەرکەوتەوە بەرەوپاککردنەوەی زمانی کوردی شیرین چوولە وشەی بیگانەی عارەبی وتورکی وفارسی، ئێستا هەست دەکەی گەڕاوەتەوە سەردەمی میدیای و ئاڤێستای لای هەندێ نووسەر و هۆزانڤان ووێژەوان بەتەواوەتی هەست بەپاکی و ناسکی و شیرینی زمانی کوردی دەکەی.
دیاردەی پاککرنەوەی زمانی کوردیش سەرەتاکەی دەگڕێتەوە بۆ سەردەمی پیرەمێرد و بێکەس و مودەریس و مەسعود محمەد، خاڵ و گۆران و هەردی و دیلان و زێوەر و کاکەی فەلاح و قانیع و هێمن و هەژار و جگەرخوێن و هەڵمەت و پەشێو و شێرکۆ و چەندین نووسەری تر بەتایبەتی ئەوانەی کۆڕی زانیاری کورد، بەو شێوەیە ئێستا زمانی کوردی یەکێکە لە زمانە رەسەن و پاکەکانی جیهان و خاوەن زۆرترین وشەی پەتی و رەسەنی خۆماڵی کوردیە، ئەویش بەهۆی بوونی چوار شێوەزاری گرنگی زمانی کوردیەوەیە، زمانی کوردی یەکێکە لە زمانە رەسەن و گرنگەکانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و جیهان، هەرچەندە بەلقێکی گەورە لە خێزانی زمانە هیندۆ ئەوروپیەکان دانراوە، بەڵام زمانی کوردی بۆ پێش پەیدابوونی ئەمانە دەگەڕێتەوە، واتە زمانی کوردی زمانێکی سەربەخۆیە، زاگرۆسی و کوردستانیە نەک هیندو ئەوروپی و هیندۆ ئێرانی و هیندۆئاری، لەگەڵ ئەوەشدا زۆرینەی نەتەوەی کورد پێی ئەدوێن، بەڵام هیشتا زمانی وێژەیی فەڕمی یەکگرتوومان نیە، بەڵکو شێوەزاری فەڕمیمان هەیە، هەزاران هەزار پەرتووکی پێ چاپکراوە، وەک کوردی ناوەند کە شێوە زارێکی فەڕمیە بە ئەلفوبێی کوردی دەنووسن. هەروەها کوردی باکووری بە ئەلفوبێێ لاتینی دەنوسن. بەشێوەیەکی گشتی زمانی کوردی وەک زمانێکی گرنگ لە چوار شێوەزاری سەرەکی یان شێوە زاری فەڕمی پێکهاتووە:-
یەکەم:- شێوەزاری باکور.
دووەم:- ناوەند، ناوەڕاست.
سێیەم:- باشوور.
چوارەم:- گۆرانی، زازایی.
سەرچاوە:
(١)لویس جان کالفی:شەڕی زمان وسیاسەتی زمانەوانی،وەرگێڕانی،بەهادین جەلال،چ١،چاپخانەی خانی،دهۆک،٢٠١٢،ل١٨٥-١٩٢.
(٢)ج.کوردۆ:هێرشی خاچهەڵگران لەروانگەیەکی کوردیەوە،چ١،وەشانخانەی ئاپێک،سوید،١٩٩٦،ل٢٠-٢١.
(٣)میرشەرەفخانی بەدلیسی: شەرەفنامە، وەرگێڕانی هەژار موکریانی، دەزگای ئاراس، چ،٢٠٠٦
(4) Mahmoud Bayazidi :Us et coutumes des Kurdesl,Translation: Joyce Blau, Sandrine Alexie,Preface : Kendal Nezan, First publication: 04/03/2015, ISBN: 9782360570584 Collection: Hors Collection
Jaffer Sheyholislami: Kurdish Identity,NewYork,2011,p50-55. https://www.researchgate.net/publication/304606871_Kurdish_Identity
(٥)رەفیق شوانی : چه‌ند بابه‌تێكی زمان و ڕێزمانی كوردی، چ١،هەولێر،٢٠٠١،ل ١٠٣.رفیق شوانی ل١٠٣،
.(٦) جورج رو : العراق القدیم، ترجمە حسین علوان، گ2، بغداد، 1986.ص 223 – 224.
(٧)گه باقر، وێ‌خرون: تأریخ العراق القدیم، ج1،ص 114 –هورمزی بیگلەری: چیانیشینانی زاگرۆس،و،حەمەی حەمسەعید،چ٢، ٢٠٠٤ل ٤٦ .
(٨)عبدالخالد سابیر:سومەریەکان،سلیمانی،2009،ل27- هورمزی بیگلەری: چیانیشینانی زاگرۆس،٢٠٠٤،ل٤٥
(٩) مهدی كاكەی: حولە العلاقە بین الاسومریین والكورد الفیلیین ، الاتحاد ، سنە العاشرە.عدد(٤٥٥)١١-١-٢٠٠٢،ص١٥.- فاتیح عەبدوڵڵا موحەمەد :پەیوەندی کوردوسومەریەکان،گۆڤاری زانستەکۆمەڵایەتیەکان، ژمارە (١) کۆلێژی پەروەردەی بنەڕەتی زانکۆی سلێمانی،ساڵی ٢٠١٦،ل٧٩.
(10)Tom Holland : Persian Fire, The First World Empire And The Battle For The West ,Little, Brrown, UK,2005,P5.
(11)Wolfram Von Soden: The Ancient Orient, Translated by: Donald G.Schley ,USA,Michgan,1994,p24-
-گه باقر : مقدمە فی تأریخ الحچارات القدیمە 78 – فاتح عبداللە محمد : العلاقات السیاسیە و العسكریە بین الاشوریین و المیدیین ، الرسالە ماجستیر،جامعە السلیمانیە ، 2008 ، ص 26 – جورج روو ص 317
(12)Wolfram Von Soden: The Ancient Orient,USA,Michgan,1994,p25.
– کامران محمد جلال ،نوزێ ل 31
13) فازل قەرەداغی، مێژووی شمشارە، 1995 – ل 16
14) محمد عبداللگیف محمد: الخوریون و صلات مصر بهم فی عصر الاسرە 18، جامعە الاسكندریە، 1986، ص ، 5
15)ئورکیش و نوار، ئورکیش دەکەوێتە میسۆپۆتامیای سەروو لە رۆژهەڵاتی دجلە، نوار، دەکەوێتە ناو خاکی گوتیەکانەوە لە رۆژهەڵاتی دیجلە. بۆ زانیاری زۆرتر لە سەر زمانی هوری بڕوانە : کۆزاد محمد احمد، کوردستانی ناوەڕاست، لە نیوەی یەکەمی هەزارەی دووەمی پ.ز دا، سلێمانی، 2007،ل86-87.
16)محمد عبداللگیف محمد: الخوریون و صلات مصر بهم فی عصر الاسرە 18، الاسكندریە، 1986، ص 7-8-9
17) Wiliam. L.Moran: The Amarna Letters, London,1992,Edited and translated by,p1.
18) غلامعلی ادریسیان: کردوکردستان درهزارهای ماقبل تاریخ وعهدباستان،چاپ دوم ،٢٠١٩ل٢٤٢-٢٤٣.
19) سۆران حەمەرەش: کورد کێیە، مێژووی کوردو رەچەڵیکی زمانەکەی لەسەرەتای شارستانیەوە هەتاکو سەدەی دەیەمی زاینی، لەندەن، ٢٠١٣، ل١٠٥-١٢٨- کۆزاد محمد احمد : کوردستانی ناوەڕاست، لە نیوەی یەکەمی هەزارەی دووەمی پ.ز دا، سلێمانی، 2007. ل90-جورج روو، العراق القدیم 253.
20) رەفیق شوانی : چه‌ند بابه‌تێكی زمان و ڕێزمانی كوردی، چ١،هەولێر،٢٠٠١، رەفیق ل١٠٧
(21)Paul .R.Hertz: World Religion, Zoroastrianm, Editors, Joanne,O,Bbrien and Martin Palmer, NewYork,2004,p29-34. ،
(22) رەفیق شوانی : چه‌ند بابه‌تێكی زمان و ڕێزمانی كوردی، چ١،هەولێر،٢٠٠١، ل١٠٣-
(23).رەفیق سابیر:ئیمپراتۆریای لم،چ٣،٢٠١٤،غەزەلنوس،سلێمانی،ل١٢٦
24) رەفیق شوانی : چه‌ند بابه‌تێكی زمان و ڕێزمانی كوردی، چ١،هەولێر،٢٠٠١، ل١٠٦-١٠٥
