جورەھا خوێندنەوەی بە دوای خویدا ھێناوە. لە ھەرێمیكی وەكو روژھەڵاتی ناوەراست كە لە ناو گێژاوی ناكوكی سیاسی، ئایدولوژی و كومەلایەتی دا نوقوم بوتەوە، سەرەدانەكە گرینگی خوی ھەبو بو ھەرێمی كوردستان لە چەند رویەكەوە. بو توركیا ئیسبات بو، لە سەر ئاستی جیھانی ھەرێمی كوردستان، حیسابی بو دەكرێت. ئەمە بێجگە لەوەی كە بەرپرسانی دەوڵەتانی داگیركەری كوردستان حیساب بو ھەرێمی كوردستان دەكەن.
ئەوەی راستی بێت، سەرەدانی سەرۆكی ھەرێم، زورتر پەیوەندی بە پرسە سیاسی یەكانی ھەرێمایەتی، ستراتێژی وڵاتانی زلھێز و ھێزە ھەرێمایەتی یەكانەوە ھەبووە ھەتا ئەوەی كە تەنیا پرسەكانی پەیوەندی ھەرێم و توركیا تاوتو بكرێت.
لە كوی گشتی قەیرانەكانی روژھەلاتی ناوەراست، ئەگەر یەكێك لە دەوڵەتە داگیركەرەكانی كوردستان رولی تێیای دا ھەبێت ھاوشێوەی ئەوەی ئێستا لە نێوان توركیا ویونان/فرانسا لە دەریای ناوەراست، رەنگە زور كەس پرس بكەن، چ پەیوەندی ھەرێمی كوردستان و پرسی كورد بە ناكوكی ناوچەی ئابوری دەریای ناوەراستەوە ھەیە؟ بە شێوەیەكی گرێمانەی ھەولی وەڵامدانەوەی ئەم پرسە دەدەم. ھەر وڵاتێك دەست بە ئامادەكاری بو شەرێك بكات، ھەلسەنگاندن بو ھێز و توانای لایەنەی بەرامبەر و سروشتی ھاوپەیمانی جیھانی، ھەرێمایەتی دەكات.
ئەم گرێمانەیە بو توركیا، فرانسا و یونانیش واردە، كە ھاوتەریب دەبێت ھەلسەنگاندن بو دەرئەنجامەكانی دەستپێشخەری شەرێك بكەن، كە ئاكامەكانی بو زور كەس نادیارە، بەلام بو زور كەسیش دیارە. لە ئەلفوبێی پەیوەند و سیاسەتی جیھانی، ئەمە باوە، ئەوەی كە دەستپێشخەری شەر دەكات، باجەكەی دەبێت بیدات، واتە فاتورەكەی لە سەر ناوی دەنوسرێت، ھاوشێوەی ئەوەی كە عێراق بەرامبەر بە دەوڵەتانی وەكو ئێران و كوێتی كرد. ئەم فاتوریەش ھاوشێوەی ھەمو ” بازرگانی یەك” لە سەر ئاستی جیھانی بە شێوازی جیاواز قەرەبو دەكرێت، حەتا دەگاتە لێسەندنەوەی خاك دابەشكردنی وڵاتی دەستپێكەری شەر و ھتد.
یەكەم: ئەگەر شەرێك لە نێوان توركیا و لایەنە ناوبراوەكان رویدا، یەكەم پرس كە ھەرێمی كوردستان دەبێت بیر لێی بكاتەوە، پرسی سەرەچاوەی داھاتی ھەرێمە كە بە ھوی شەرێكی وەھاپرسی ” ھەناردەكردنی نەوتی ھەرێم” بو بازارەكانی جیھان توشی ئەلێنگاری گەورە دەبێت. ھەرێمیش دەبێت بە دوای ئەلتەرناتیڤ بگەرێێت. كە نییەتی.
دوویەم: بەشێكی گەورەی بازرگانی ھەرێمی كوردستان لە گەل جیھانی دەرەوە لە رێگای بەندەرەكانی توركیا بە تایبەتی ” مێرسین” ەوە دێتە ئەنجام دان. لە حالەتی شەرێكی وەھا، بازرگانەكانی ھەرێم مەجبور دەبن رو لە بەندەرەكانی ئێران و باشوری عێراق بكەن و ئەمەش كاریگەری دەكات سەر داھاتی ھەرێمی كوردستان بە تایبەتی گوممركی ئیبراھیم خەلیل.
خالی دوویەم، ئەگەر شەرێك روبدات، ھەلوێستی كورد چی دەبێت؟ ئایا سەربەخو دەبین، یانیش لە پرسێكی وەھا دا ھەلوێستی خومان بە عێراقەوە گرێدەدەین؟ سیاسەت دایك و باوكی نییە. ھەرێمی كوردستان لە زور بوارەوە، بە تایبەتی سەركردایەتی كوردستان یارمەتی ئەردوغانیان دا، بەشدار بون لە كرانەوەی كورد، و بونە فاكتەری كوكردنی دەنگی كورد بو ئەردوغان، بەلام، لە ریفراندوم ھەرێمی كوردستان وەڵامی ھەمو چاكەی لە ئەردەغان وەرگرت. دیارە ئەردوغان لەوە تورە بو، كە بەرپرسانی ھەرێم، بە تایبەتی سەرۆكی ئەو كاتی ھەرێمی كوردستان، كاك مەسعود بارزانی، پرسی بە ئەردوغان نەكردووە لەم بارەیەوە، بویە ئەو تورە بو و ژەھری خوی بەرامبەر بە بارزانی رشتە مەیدان. سلی لە ھیچ نەكرد، و ئەوەی لە دەستی ھات كردی. ئەردوغان و بەرپرسانی توركیا و بغداد ھەولی زوریان دا ھەرێم ” گوشەگیر” بكەن. ئەردوغان دەیویست و دەخوازێت ھەرێمی كوردستان، عێراقچێتی بكات؟ لە روی ستراتێژی یەوە، راگرتنی بالان بو ھەرێمی كوردستان زور ئەستەم دەبێت، لە ھەمان كاتیش توركیا و ئەردوغان ناتوانن گوشاری زورتر لە ھەرێمی كوردستان بكەن بەلكو لە پێناو لاوازكردنی گوشارەكانی ھەرێمایەتی لە سەر خویان، ئەردوغان پێویسی زوتری بە ھەرێمی كوردستانی دەبێت.
سێیەم: فرانسا، لە سەرەدانی مسیو ئیمانوئێك ماكرۆن بو بغداد، بەشێكی كومبونەكانی پەیوست بو بە دروستكردنی ھاوپەیمانی ھەرێمایەتی دژی توركیا و پشتگیر لە سەرەوەری عێراق و گەرانەوەی عێراق بە ناو مالی عەرەبی. عێراق یەكێكە لەو دەوڵەتانەی توركیا بەردەوام كردەوەی ناتەندروست دژی ئەنجام دەدات بگرە لە رێگای ھێرشكردن بو سەر خالی عێراق كە ھەرێمی كوردستان بەشێكی خاكی ع:راق پێك دێنێێت، و بگرە لە رێگای كەمكردنی زیاد لە حەدی سەرەچاوەی ئاو كە پرسێكی ئاسایشی یە بو عێراق، توركیا دەیەوێت گوشارەكانی خوی بو ھەندێك مەبەستی ناتەندروست، عێراق بەرەوە كارەسات بەرێت. پرسەكە ئەوەیە ئەرێ عێراق ھیچ ئامرازێكی بەر دەستی ھەیە كە بە گژ توركیا دا بچێت لەم پرسەوە؟ بەلێ، یەكەم، عێراق دەتوانێت كونسولخانەكانی توركیا لە عێراق دابخات. موڵەتی كومپانیا توركیەكان لە عێراق ھەلوەشێنێت و دەریانبكات ، ئیقامەی ھەمو ھاولاتی یەكی توركیا ھەلوەشێنێت، ڤیزا لە سەر ھاولاتیانی توركیا بسەپێنێێت. لە روی دیپلوماسی یەوە ئەمە گورزێكی كوشەندەیە كە بەر توركیا دەكەوێت. عێراق ئەمە دەكات یان نا، پرسێكە پەیوەندی بە ھەڵسەنگاندنی بەرپرسانی عێراقەوە ھەیە. ھەلبەت جێبەجێكردنی ئەم ستراتێژیە، دیسانەوە، ھەرێم دەخاتە بەردەم بژاردە جیاوازەكان.
سەبارەت بە ھێرشەكانی توركیا بو سەر ھەرێمی كوردستان و بە تایبەتیش دوای ھێرشكردن بو سەر گوندی مەسیحیەكانی كوردستان، فرانسا چەندین جار نارەزایەتی دەربریوە. بویە، دەكرێت ئەم خوێندنەوەیە بەشێك بێێت لە خواستی فرانسا لە سەركردەكانی ھەرێمی كوردستان و عێراقی كردبێت. لەم رویەوە ھەرێمی كوردستان پێویستی بە ھەلسوكەوتی ژێرانە ھەیە. گرێمانە دەكرێت لە دواین كومبونەوەی مسیو ماكرۆن، فرانسا ئەمەی بە گوێی بەرپرسانی ھەرێمی كوردستانی دابێت، كە ئەو لە دوای 1990 ەوە ھەرێم و كورد دەپارێزێت، پێشەنگی ئەو دەولەتانە بوومە كە لە نەتەوە یەكگرتووەكان تواناكانی خوم خستوتە كار بو دەرخستنی بریاری نەتەوە یەكگرتووەكان تایبەت بە پاراستی ھەرێمی كوردستان، لە شەری ناوخو رولی سەرەكیم ھەبووە لە ئاشتی و یەكخستنی حكومەتی ھەرێم، یەكێك لەو دەولەتانەی سەرەكی بومە كە بە ھێزی لەشكەری و دیپلوماسی لە شەری دژی داعش پشتیوانی ھەرێمان كردوتەوە، و لە ئاستی بالا دا سەرەدانی ھەرێمان كردوتەوە، لە پرسی ریفراندوم یەكێك لەو دەوڵەتانە بومە كە ھەمو تواناكانی خومم خستوتە كار بو ئەوەی ئابلوقەی سیاسی و دیپلوماسی لە سەر ھەرێم ھەلگرم و پێشەوازی سەركردایەتی كوردستانم لە فرانسا كردوتەوە، لە پێناو پاراستنی ھەرێم.
بویە، ئێستا كە ئێمە وەكو فرانسا لە ناكوكی جدی داین لە گەل توركیا ھەم لە سوریا، ھەم لە عێراق، ھەم لە دەریای ناوەراست، لیبیا، بویە، كاتی ئەوەیە ھەرێم ھەندێك بێتە پێشەوە و ھەندێك قەرەبوی ئەو پشتگیری یەی ئێمە بكات لە بەرامبەر توركیا! ئەمە دەتوانێت گرێمانە بێت و لە دانوستاندنی دیپلوماسی و سیاسی دا دورر نییە، واقعیش بێت. بویە، دەتوانین بپرسین، ھەرێم لە دوخێكی وەھا دا چی دەكات؟
چوارەم: ھەلوێستی كورد، پەیوەندیدارە بە ناكوكی توركیا – یونان/فرانسا، بریتی یە لە شەری توركیا و پ.ك.ك.! ئەگەر شەرێك لە نێوان توركیا و دەوڵەتانی ناوبراو ھاتە ئارا، و لە ناو كومەڵگای عەرەبیش مسر و ئیماراتیش پشتگیری فرانسا و یونایان كرد، كە پێشوەختە ئیسرائیل لە رێگای وەزیری دەرەوەی خووی ئەمەی بە گوێ بەرپرسانی توركیای داوە كە ئەو پشتگیری لە یونان دەكات، پێگەی كورد چی دەبێت؟ دەتوانین بپرسین ئەرێ بوچی ئیسرائیل پشتگیری یونان دەكات نەك توركیا كە یەكێك لە ھاوپەیمانە ستراتێژیەكانی ئەو بو لە روژھەلاتی ناوەراست؟ ھوكارەكان چین كە پالیان بە ئیسرائیلەوە ناوە بو ئەوەی لە قەیرانێكی وەھا دا پشت لە توركیا بكات؟ بێنە سەر خالی سەرەكی، لە شەرێكی وەھا دا، بێ شك یونان كە پەیوەندی یەكی باشی لە گەل پ.ك.ك. ھەیبووە بە ھاوكاری فرانسا دەتوانن بە پشتگیریكردن لە پ.ك.ك. بەرەیەكی نوێ لە ناوخووی توركیا لە دژی ئەردوغان دروست بكەن. شك لەمەدا نییە كە پرسێكی وەھا دەبێتە ئەمری واقع لە پێناو دوو ھوكار، یەكەمیان لە پێناو دابەشكردنی تواناكانی لەشكەری توركیا بە سەر دوو بەرەدا، دوویەمیش،رێگە خوشكردن بو ھەلستان بە ” جەریمەی جەنگ” لە لایەن بەرپرسانی توركیاوە.
توركەكان لەم رویەوە مێژویەكی بێ وێنەیان ھەیە. بە خوێندنەوەی خوم، لە ژێر سایەی ئەم گرێمانەیە، توركەكان ھەست بە پرسێكی وەھا جدی دەكەن، و بانگھێشتكردنی كاك نێچیرڤان بارزانی، سەرۆكی ھەرێم بو توركیا لە لایەن ئەردوغانەوە، بێ شك پرسی لەم بابەتە تاوتوكراون. بویە، ھەر داخوازی یەكی سەرۆكی توركیا لە سەرۆكی ھەرێم، بو خوی بەڵگەی بەھێزی ھەرێمی كوردستان پێناسە دەكات، كە گرێمانە لە سەر دەكرێت بتوانێت رول بگیرێت لە لێك نێزیككردنی كورد و تورك. بەلام بە چ مەرجێك؟ مێژو ئەمەی سەڵماندویەتی، كە ھەر كاتێك دوژمنانی كورد ھەستیان بە مەترسی كرد بێت چ لە سەر ئاستی ھەرێمایەتی یانیش جیھانی كە پالپشتی لە پرسی كورد ھەیە، ھەولی ئەوەیان داوە كە بە ھەندێك قەول و قەراری ” روكەش” دلی كورد بو لای خویان رابكێشن.
فاكتەری دوویەم تایبەت بە خالی چوارەم، سەبارەت بە بانگھێشتی سەرۆكی ھەرێمی كوردستان، بوعدێكی ناوخوی توركیای ھەیە، كە ئەردوغان متمانەی ” كوردەكانی لە دەستداوە”، و باش دەزانێت كە فاكتەری كورد لە توركیا كاریگەری گەورەی ھەیە لە سەر پێگەی ھێزی حزبەكانی توركیا. شك لەوە دا نییە بەشێكی ھەرە گەورەی بەھێزی ئەردوغان لە توركیا پەیوەستە بە پرسی كوردەوە، كە پێكھاتەكانی كومەڵەگا پێشەوازی یەكی جدی یان لە ئەردوغان كرد لەم پرسەدا. بەلام ئەردوغان ئەم متمانە بەخشینی پێكھاتەكانی ناو توركیای بو مەرامە خراپەكانی خوی بەكار ھێنا، بە تایبەتی لە پرسەكانی دیموكراسی، مافی مرۆڤ، ئازادی رادەربرین، سیستەمی دادوەری و ھەروەھاش بەھێزكردنی پێگەی سەرۆك كومار لە رێگای سیستەمی سەرۆككوماری. ئەمرۆكە توركیا بوتە بە زیندانێكی كراوە.
لە لایەكی دیكەوە، ئەردوغان باش دەزانێت كە بە ھوی جیابونەوەی ” دوو” لە ھەرە بەھێزترین كارەكتەرەكانی كە كاریگەری یان لە سەر پێگەی ئابوری توركیا و پێگەی توركیا لە جوغرافیای روژھەلاتی ناوەراست ھەبو، عەلی بابجان و ئەحمەد داودئوغلو، و رەوانگەی ئەرێنی بو چارەسەركردنی پرسی كورد لە لای ئەم دوو سەركردەیە، ئاكپارتی چیدیكە ناتوانرێت ئەو پێگەی ھەبێت لە ناو كورد. بویە، بانگھێشتكردنی سەرۆكی ھەرێمی كوردستان، لەم رویەوە، بەشێكی پەیوەندی ھەیە بو بوعدی ناوخوی سیاسەتی ناوخوی توركیا و بەكار ھێنانی كاك نێچیرڤان بارزانی وەكو ” ماركێتینگی سیاسی” بو كوكردنەوەی ” وەلا و دلسوزی تاكی كورد”.
بویە، لە وێنەیەكی وەھا دا، ھەرێمی كوردستان لە شوێن و پێگەیەكی ” نایاب” دایە و ھەلسوكەوتی ھەرێم لە گەل پێشھاتەكان، كاریگەری گەورەی دەبێت لە سەر داھاتوی ھەرێم ھەم لە عێراق و ھەمیش لە لای ھاوپەیمانە روژئاڤای یەكان بە تایبەتی فرانسا. لە ئەگەری شەرێكی لە نێوان توركیا- یونان/فرانسا، كەس شكی لەوە دا نەبێت، كە ناتو و ئێكێتی ئوروپا بە ھەمو ھێزێكی یانەوە دەچنە پال بەرەی یونان ئەمە بێجگە لە سەر ئاستی ھەرێمایەتی لە ناو دەوڵەتانی عەرەبی مسر و ئێمارات و ئیسرائیلیش پشتگیری خویان لە یونان دەربریووە، ئەمەش دەبێتە ھوكاری ئەوەی كە رویا و خەونەكانی ئەرددوغان لە ناو دەریای ئێجە بخنكێندرێن.
دژایەتی كردنی مسر لە لایەن ئەردوغانەوە، گوشارەكانی ئوپوزیسیونی توركیای بە سەر ئەردوغان زیاتری كردوتەوە، ئەوان باش دەزانن ھەر پێكدادانێك لە گەل مسر، دەبێتە ھوی وەدەرنانی توركیا لە جوغرافیای عەرەبی ( سەرەرای ئەوەی كە عەرەبەكان یەكگرتوو نین) بەلام كاریگەری پێكدادانی مسر-توركیا، دەبێتە ھوی گورانكاری لە نەخشەی جیوپولیتیكی روژھەلاتی ناوەراست بو ماوەیەكی درێژ. لە لایەكی دیكەوە، ئاماژەی ئێمانوئێل ماكرۆن بەوەی كە ھەلسوكەوتی ئەردوغان زوتر پەیوەندیدارە بە لاوازی پێگەی ئەمریكا لەم دەڤەرە كە خەریكەی پاشەكشەكردنە، و ئەردوغان دەیەوێت ئەو شوێننە پر بكاتەوە. فەرەنسا پێی ناخوشە ئەو شوێنە بە توركیا پر بكرێتەوە، بویە بە حەماسەوە ھاتوتە ناو مەیدان، و بەرگری لە پێگەی خوی دەكات.
ئەمە تاقیكردنێكی گەورەیە بو ماكرۆن لە روی دیپلوماسی یەوە ئەگەر بتوانێت بەرەیەكی جدی لە دژی توركیا بێنێتە ئارا و ببێتە ھوكاری ھەلسوكەوتگورینی توركیا. ھاوكات ھەلگرتنی ئابلوقەی چەك لە سەر قبرس لە لایەن ئەمریكاوە، بێ ھوكار نییە، و ئەمەش توركیای تورە كردوتەوە. ئوروپا و ناتو توركیایەكیان دەوێت كە لە گەل جەستەی خوی سروشتی بێت، لە ھەمان كاتیش بتوانێت پرسەكانی گرێدراو بە ناكوكی نێوان دوو ھاوپەیمان لە نێوان خویان دا بە رێگای دیپلوماسی چارەسەر بكەن، ھاوشێوەی ئەو ناكوكی گەورەی كە بەشێكی گەورەی ولاتانی ئوروپا ھەیانبو و لە رێگای دروستكردنی ئێكێتی ئوروپا و لە رێگای كومەلێك میكانیزمی تایەبەت ئەم پرسانەیان چارەسەركردوتەوە و ئاسایش و سەقامگیری یان لە نێوان خویان چارەسەركردوتەوە.
ئەوەی كە ئێستا توركیا دەیكات، بە تایبەتی لە سەردەممی ئەردوغان، بریتی یە لە شەرێكی ئایدولوژی-نەتەوەی—ئیسلامیگەرایی لە گەل كوی گشتی ھاوپەیمانان و جیرانەكان، كە مەترسی گەورە بو سەر ئاسایشی ھەرێمەكە ھەیە. توركیا راستە دەوڵەتێكی سەنترالە بە ھوی پێگەی جوغرافی خوی كە پێكەوەگرێدەرێ روسیا- ئەفریقیا و ئوروپا-ئاسایایە، سیاسەتی ئەردوغان دەرفەتەكانی بەردەم توركیا بەرتەسك كردوتەوە و ئێستا لە ھەمو كاتێك زورتر گوشەگیرە لە سەر ئاستی دیپلوماسی و سیاسی.