“ده‌ستێكی شاراوه: هه‌ماهه‌نگیی نێوان ڕێبازی نەقشبەندیی – خالیدی و باوه‌ڕداره ئوسووڵییه‌كان له حه‌ڵه‌بدا”
“له میللییه‌ته‌وه (پۆپۆڵیزم) بۆ ئیخوان موسلیمین”
دوایین هه‌وڵدان و به ئاشكراش سه‌ركه‌وتووترینیان بۆ چاندنى ته‌ریقه‌تى نه‌قشبه‌ندى خالیدى له حه‌ڵه‌بدا له ماوه‌ى ماندێتى فه‌ره‌نسیدا بوو. ئه‌مه‌ش به هۆى كارى محەممەد ئەبولنەسر خه‌لەفه‌وه بوو (1875 – 1949)، كه ڕابه‌رى ته‌ریقه‌ته‌كه بوو له حومس. به‌م ڕه‌نگه و به پێى بیر و بۆچوونى كۆنسێرڤاتیڤى ئایینییانه‌ى، خه‌له‌ف له ڕێبازى ئه‌وانه‌ى پێش خۆى دووركه‌وته‌وه و به‌رده‌وام له گوند و شاره‌كانى باكوورى سووریادا به دواى موریددا ده‌گه‌ڕا. ئه‌م ستراتیجه میللییه، گه‌لێ شوێنكه‌وتووى بۆ په‌یدا كرد له‌م ناوچانه‌دا و له نێو زانایان و خه‌ڵكى ئاساییدا74. خه‌له‌ف له سه‌ردانى به‌رده‌وامیدا بۆ حه‌ڵه‌ب كۆڕى گه‌وره‌ى زیكرى ده‌به‌ست كه‌وا له ناو خه‌ڵكێكى فره و فرا‌واندا مامۆستایان و قوتابیانى كۆڵێجى شه‌ریعه‌ى خوسره‌ویشى بۆ لای خۆى كێش ده‌كرد. ئه‌م پیاوه ته‌كێیه‌كى نه‌قشبه‌ندیى له مزگه‌وتى عوسمانییه‌دا دامه‌زراند كه له لایەن عه‌بدولباسیتى كوڕیه‌وه به‌ڕێوه‌ده‌برا و تا ڕۆژگارى ئه‌مڕۆش سه‌نته‌رى سه‌ره‌كیى ته‌ریقه‌ته‌كه‌یه له‌م شاره‌دا75. ڕابەرێکى ترى نه‌قشبه‌ندیى میللى له حه‌ڵه‌بدا، له سه‌رده‌مى ماندێت و پاش سه‌ربه‌خۆییدا محەممەد ئه‌لنه‌بهانى بوو (كه له ساڵى 1956دا كۆچى دوایى كرد). ئێستا كوڕه‌كه‌ى ئیمامى مزگه‌وتێكه له گه‌ڕه‌كى به‌ییاده‌دا به ناوى ئه‌مه‌وه و خزمه‌ت و ڕێنمایى لایەنى موحافزه‌كارى ئه‌م ته‌ریقه‌ته ده‌كات76.
ده‌ركه‌وتووترین خه‌لیفه‌ى “ئەبولنەسر خه‌له‌ف” له حه‌ڵه‌بدا عیساى بیانوونى بوو، كه هیچ بایۆگرافییه‌كى گونجاو لای خۆیه‌وه له به‌رده‌ستدا نییە، ورده‌كارییه‌كى ژیانى به شێوه‌یه‌كى به‌رچاو له سه‌رچاوه فه‌ره‌نسییه‌كانه‌وه ده‌ستكه‌وتووه. به‌یانوونى (1873 – 1943) خۆى ته‌رخان كردبوو بۆ ئه‌ده‌ب و یاسا و ده‌ستوورى ئایین و به شێوه‌یه‌كى سه‌ره‌كى خه‌لیفه‌ى مصطفی الهلالیى سه‌ر به ته‌ریقه‌تى قادرى خه‌ڵوه‌تى بوو77. له گه‌رما و گه‌رمى دواى هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ى خیلافە‌تدا، ساڵى 1924 له لایەن ئه‌نجومه‌نى نیشتمانیى توركییه‌وه، ئه‌و پشتگیریى له كاندید كردنى “شه‌ریف حوسه‌ین” ده‌كرد بۆ ئه‌و پۆسته78. دواتر پێده‌چێت چووبێته ده‌سته‌ى مامۆستایانى كۆڵێجى خوسره‌وییه‌وه79 و پاشان كرا به واعیز له كۆڵێجى عوسمانییه‌دا و ئه‌گه‌رى ئه‌وه‌ش هه‌یه خه‌له‌ف داینابێت. له ساڵى 1931دا به‌یانوونى ده‌ستى له‌گه‌ڵ “جمعیة البر والأخلاق” ى تازه دامه‌زراودا تێكه‌ڵ كرد، پاشانیش له‌گه‌ڵ ڕابه‌رى ئیخوان موسلیمین معروف الدوالیبى له ڕێکخستنى پرۆتێستدا دژ به داگیركردنى لیبیا له لایەن ئیتاڵیاوه80. هه‌شت ساڵ دواتر ناوى له ئه‌ندامانى ده‌سته‌ى دامه‌زرێنه‌رى لیژنه‌ى عوله‌ماى حه‌ڵه‌بدا هاتووه81. به‌یانوونى له دوادواییه‌كانى ته‌مه‌نیدا یاسا و ده‌ستوورى مه‌زهه‌بى حه‌نه‌فیى ده‌وته‌وه له مزگه‌وتى بانقووسه‌دا و یه‌كه‌م زانا بوو له حه‌ڵه‌بدا كه‌وا كۆرسێكى تایبه‌تى بۆ ئافره‌تان كرده‌وه82.
زانیارى له سه‌ر ئینتیمای نه‌قشبه‌ندیى، عیسى البیانونى له دوو كارى بڵاوكراوه‌یدا ده‌رده‌كه‌وێت، یه‌كه‌میان له ئاخر و ئۆخرى ساڵى 1922دا نووسراوه و قه‌سیده‌یه‌كى چاپى به‌ردینه له سه‌ر ئاهه‌نگى له‌دایكبوونى پێغه‌مبه‌ر محەممەده، كه‌وا به شێوازێكی نه‌ریتی په‌سن و ستایشی ده‌كات وه‌ك سه‌رچاوه‌ی هه‌موو خێر و چاكه‌یه‌ك و به ناوی “الحلبی” یه‌وه ئیمزای كردووه83. دووه‌م كار، كورته‌ی كتێبێكی پێشتره له سه‌ر بنه‌ما و شێوازه‌كانی ته‌ریقه‌تی نه‌قشبه‌ندی، كه ساڵێك پاش ئه‌ویتر ته‌واوی كردووه له 1926دا. لێره‌دا بە‌یانوونی ئه‌م نازناوه‌ی خستووه‌ته سه‌ر ناوه‌كه‌ی خۆی “خزمه‌تكاری ڕابەری گه‌وره و مورشیدی به‌ناوبانگ شێخ محەممەد ئه‌بولنه‌سر خه‌له‌ف”. له سه‌ره‌تاى كتێبه‌كه‌یدا زیاتر ڕوونیده‌كاته‌وه كه‌وا بڕیاری ده‌ستپێكردنی ئه‌م كتێبه‌ی داوه پاش ئه‌وه‌ی ده‌سنیشانكراوه بۆ ئه‌وه‌ی خه‌ریكی كاروباری موریده‌كانی ڕابەره‌كه‌ی بێت له حه‌ڵه‌ب و ده‌وروبه‌ریدا. كاتێ به‌یانونی ئه‌نجامی هه‌وڵ و كۆششه‌كانی خستووه‌ته به‌رده‌می خه‌له‌ف شێخ ئامۆژگاریی كردووه كه‌وا كاره‌كه كورت بكاته‌وه بۆ ئه‌وه‌ی ئاسانتر بێت بۆ چاپ و بڵاوکردنەوە‌ی، كه ئه‌مه‌ش به‌ڵگه‌یه‌كی تره بۆ مەیلی پۆپۆلاریزمى84.
ده‌سپێكی كتێبه‌كه‌ى “عیسى البیانونی” له سه‌ر ته‌ریقه‌تی نه‌قشبه‌ندی پێناسه‌كردنی “ئه‌ده‌به” به دانانی شته‌كان له شوێنی ڕاستى خۆیاندا و ئه‌وه‌ی باش بێت بکرێت و جه‌ختى له سه‌ر ئه‌وه ده‌كرد، كه ئه‌مه‌یان باشترینی هه‌موو ڕاهێنانه‌كانی سۆفییه. پاشان كه‌وتووه‌ته ژماردنی پێویستییه‌كانی ڕێبازی نه‌قشبه‌ندی، له‌گه‌ڵ ته‌ئكید كردن له سه‌ر كاریگه‌ریی ڕابیتە – كه دڵبه‌ندییه له‌گه‌ڵ ڕابەردا ته‌نانه‌ت كاتێ له حوزووریشیدا نابیت – كه له ڕۆژگاری شێخ خالیده‌وه مشتومڕێكی زۆری به‌رپاكردووه85. له هه‌مان كاتدا؛ سه‌رنجی ئه‌وه ده‌دا كه‌وا خه‌له‌ف ئه‌و كۆت و به‌نده‌ی خالیدی خاو كردووه‌ته‌وه به‌رامبه‌ر به ئاماده‌بوونی خه‌ڵكی نامۆ له كات و ساتی خه‌تمولخواجه‌گاندا به‌و پێیه‌ی كه‌وا به‌شداربوونیان ڕەنگه ببێته ئه‌وه‌ی ته‌مه‌سسوك به ته‌ریقه‌ته‌كه‌وه بكه‌ن86. به‌یانونی له به‌شه‌كانی دواتری كتێبه‌كه‌یدا جه‌خت له سه‌ر ئه‌ركی سۆفی ده‌كاته‌وه كه پابه‌ندی شه‌ریعه‌ت بێت و فه‌رمان به خۆشه‌ویستیی ئالی به‌یت و سۆفییه پایه‌به‌رزه‌كان ده‌كات و به‌رگریی له سه‌ماعی باتین (واته تێڕامان – و) و سه‌ردانی مه‌زاری پیاوچاكان ده‌كات، لەولاشەوە، وه‌ك هه‌واداڕێکی چالاکی ته‌ریقه‌تی نه‌قشبه‌ندی، ئه‌وه ڕوونده‌كاته‌وه، كه ڕابەری ڕاسته‌قینه پێویسته به پێی هه‌لومه‌رجی زه‌مانی خۆی گه‌شه‌و مامه‌ڵه بكات و ڕەخنە له كاراكته‌ری سه‌رنجڕاكێشی كۆڕی به ده‌بده‌به‌ی سۆفی دەگرێت له‌و ڕۆژگاره‌ی خۆیدا87.
هەڵبەت “عیسى البیانونی” هه‌رگیز نه‌كراوه به خه‌لیفه و هه‌رگیز جێگری نه‌بووه و شوێنكه‌وتووانی وزه و توانای خۆیان زیاتر له به‌ده‌ستهێنانی عیلمدا به‌كارهێناوه. له پێشی ئه‌مانه‌وه “أحمد عزالدین البیانونی” كوڕی عیسا بوو، كه بوو به ئه‌ندامی “رابطة العلما‌ء” له حه‌ڵه‌ب و عبدالفتاح أبوغودده كه نزیكترین موریدی كوڕه‌كه‌ی بوو و كرا به گه‌وره مامۆستای فیقه و خوێندنی ئیسلامی له قوتابخانه‌كانی شاردا، ئه‌بو غودده له یاده‌وه‌رییه‌كه‌یدا ده‌ڵێ كه‌وا عیسا له ناو مامۆستاكانی پێشوویدا باس له‌وه ده‌كات كه زۆر كتێبی له گه‌ڵ خوێندووه‌ته‌وه، به تایبه‌تی له سه‌ر ئەخلاق و سۆفیزم، هه‌ندێ جار به حوزووری شێخه‌كه‌ی، كه ئه‌بولنه‌سر خه‌ڵه‌فه88. ئه‌بو غودده له كاتێكدا كه سەرقاڵى ته‌واوكردنى خوێندنه‌كه‌ى بوو له ئه‌زهه‌ر بوو به خه‌لیفه‌ى شێخ محەممەد زاهید ئەلكوپرى، كه شێخێكى خالیدیى توركیى ئاواره بوو89. له هه‌مان كاتدا چووه پاڵ كۆمه‌ڵه‌ى ئیخوان موسلیمین له‌و شاره‌دا. ده ساڵ دواتر و پاش جیابوونه‌وه‌ى سووریا له یه‌كگرتن له‌گه‌ڵ میسردا، ئه‌بوغودده به ئه‌ندامى په‌رله‌مان هه‌ڵبژێردرا90.
له پاش هاتنه سه‌ر ده‌سه‌ڵاتى به‌عس، أحمد البیانونى و عبدالفتاح أبوغده وه‌ك دوو سه‌ركرده‌ى ئۆپۆزیسیۆنى ئیسلامى له حه‌ڵه‌بدا خۆیان جیاكرده‌وه. له هه‌مان كاتیشدا بەرەنگاری سه‌ركردایه‌تیى عصام العطار بوونه‌وه كه جێگره‌وه‌ى السباعى بوو وه‌ك سه‌رۆكى ئیخوان موسلیمینه‌كانى سووریا، له هه‌ردوو بارى میانڕه‌وى و زیاده‌ڕه‌وێتیى داشكاندن به لای سه‌له‌فییه‌تى په‌ڕگردا. له ماوه‌ى نیوه‌ى دووه‌مى ساڵانی 1960كاندا به‌یانوونى كۆمه‌ڵه‌ى سه‌ربازیى ئیسلامیى ئه‌بو زه‌ڕى دامه‌زراند و سه‌ركردایه‌تیى ده‌كرد91. له هه‌مان كاتیشدا كتێبێكى ده‌ركرد و تێیدا هێرش ده‌كاته سه‌ر په‌یڕه‌ویكردنى ئیجتیهادى بێسنوور. محەممەد ئه‌لحامید له نێو كه‌سانى به‌شداردا بوو، كه خه‌لیفه‌ى ده‌ركه‌وتووى ئه‌بولنه‌سر خه‌له‌ف بوو له شارى حه‌ما92. ئه‌بو غودده له ساڵى 1966دا بۆ ماوه‌ى ساڵێك به‌ندكرا و پاشان ناچار كرا وڵات به‌جێیبێڵێت و به گه‌یشتنى بۆ عه‌ره‌بستانى سعوودى له ساڵى 1970دا كه‌وته بەرەنگاریى سه‌ركردایه‌تیى العطار، كه ئه‌ویش هه‌ر ئاواره بوو له‌وێ و بانگه‌شه‌ى خۆسازدانى بۆ جیهاد ده‌كرد93. له‌و كاته‌دا ئه‌بوغودده پڕۆژه‌یه‌كى رۆشنبیریى به‌رفراوانى گه‌ڵاڵه كردبوو بۆ پاراستن و داكۆكى كردن له “عیلمى” نه‌ریتى94.
له حه‌ڵه‌ب، أحمد البیانونى له ساڵى 1974دا، محەممەد ئه‌بولنه‌سرى كوڕى (كه ساڵى 1944 له‌دایك بووه) له جێگه‌ى خۆى دانا و خۆیشى وه‌ك لێكۆڵه‌رێک له بوارى یاساى ئیسلامیدا له هه‌ردوو ڕابیتە‌ى عوله‌ما و كۆمه‌ڵه‌ى ئه‌بوزه‌ڕدا مایه‌وه. كاتێ خه‌بات و تێكۆشان له دژى به‌عس په‌ره‌یسه‌ند، ئه‌و بوو به سكرتێرى گشتیى به‌ره‌ى ئیسلامى كه له كۆتایى ساڵى 1980دا په‌یدابوو، وه‌ك هه‌وڵێك بۆ یه‌كخستنى لایەنه ئیسلامییه جیاوازه‌كانى وه‌ك زانایان و چالاکكاران و سۆفییه ڕاسته‌قینه‌كان له بزووتنه‌وه‌یه‌كى به‌رهه‌ڵستیى كاریگه‌ردا95. ڕاگەیاندن و به‌رنامه‌ى شۆڕشى ئیسلامى، كه ئه‌و ده‌مه به‌ره بڵاویكردنه‌وه، له لایەن كوڕه‌زایه‌كى ترى عیساوه ئیمزا كرابوو، به ناوى “على صدرالدین البیانونى”، به یه‌كه‌وه له‌گه‌ڵ “عدنان سعدالدین”، كه دواتر بوو به سه‌رپه‌رشتیارى گشتیى ئیخوان موسلیمینه‌كانى سووریا و سه‌عید حه‌وواى ئایدیۆلۆجیستى به‌ناوبانگى ئیخوان، كه‌وا خۆیشى سه‌ر به ته‌ریقه‌تى نه‌قشبه‌ندى بوو96. به دواى سه‌ركوتكردنه خوێناوییه‌كه‌ى ڕاپه‌ڕینى ئیسلامى له حه‌مادا ساڵى 1982، به‌یانوونى و ئه‌بوغودده هه‌ردوكیان قه‌ناعه‌تیان به‌وه هێنا كه له‌گه‌ڵ ڕژێمدا لێكترى تێبگه‌ن و په‌یوه‌ندییان باش بێت97. له ساڵى 1995دا ئه‌بوغودده‌ى به‌ساڵداچوو ڕێگە‌ى پێدرا بگه‌ڕێته‌وه بۆ سووریا و تا كۆتایى ژیانى له‌وێ مایه‌وه98. على البیانونى، كه ئه‌مڕۆ سه‌رۆكى دانپێدانراوى ئیخوانه‌كانى سووریایه، به‌رده‌وامه له سه‌ر بانگه‌شه‌ى ئاشته‌وایى نیشتمانى و ساڕێژ كردنى برینه‌كان99.
“ئه‌نجام”
ئاماده‌گیی ته‌ریقه‌تی نه‌قشبه‌ندى-خالیدی له حه‌ڵه‌بدا له ماوه‌ی دوو سه‌ده‌ی ئه‌و په‌یدابوونه‌دا جێگیر نه‌بوو. له‌و ماوه‌یه‌دا چوار جۆری سه‌ره‌كیی له په‌یڕه‌وانی ته‌ریقه‌ته‌كه له‌و شاره‌دا كاریان ده‌كرد، به‌ڵام هه‌ر یه‌كه و به ڕۆڵی خۆی به‌گه‌رمى ده‌یویست بایه‌خ به مه‌یلداریی سۆفیگه‌رانه‌ی خۆی بدات. له دووه‌م چاره‌كی سه‌ده‌ی نۆزدەهەمدا “ئه‌حمه‌د ئه‌لحه‌ججار” هێز و توانای خۆی ته‌رخان كرد بۆ بووژاندنه‌وه‌ی دام و ده‌زگا ئایینییه‌كان و له ناوه‌ڕاستی سه‌ده‌دا حوسه‌ین ئه‌لغه‌ززى كه‌وته هه‌وڵدان بۆ نوێكردنه‌وه‌ی چاكسازییه‌كانی ته‌نزیمات و به‌ره‌و كۆتایی ئه‌و سه‌ده‌یه ئه‌حمه‌د ئه‌لسددیق ئه‌وپه‌ڕی تێده‌كۆشا بۆ هێنانه سه‌ر ڕێی چینی ناوه‌ڕاست كه له ژێر كاریگه‌ریی ڕۆژئاوادا بووه. له نیوه‌ی یه‌كه‌می سه‌ده‌ی بیستدا “عیسى البیانونی” كۆششی خۆی خسته پاڵ ئه‌و هه‌وڵانه‌ی كه بۆ پاراستنی شان و شكۆی زانایان و دینداریی جه‌ماوه‌ریی موسڵمانان ده‌درا. به‌ڵام سه‌رباری ئه‌م شكستی ڕێکخراوه‌ییه بنه‌مای بیروباوه‌ڕ و چالاکیی ته‌ریقه‌تی خالیدی خۆیان خزاندبووه نێو ژیانی ئایینیی حه‌ڵه‌به‌وه، هه‌روه‌ها كاریگه‌ری خۆیان دانابوو له سه‌ر هه‌ردوو به‌ره‌ی موحافزه‌كار، كه هه‌وڵی جیددی ده‌دا بۆ پاراستنی زانیاریی ترادیسیۆناڵ و سۆفیزم، هه‌روه‌ها به‌ره‌ی ڕیفۆرمیسته‌كانیش، چه‌شنی عبدالرحمن الكواكبی سه‌له‌فی و ئیخوان موسلیمینه‌كانی چه‌شنی عبدالفتاح أبو غده و علی البیانونی، كه هه‌وڵ و تەقەلای ئه‌وه‌یان بوو ئیسلام له‌گه‌ڵ مۆدێرنیته‌دا بگونجێنن. بنه‌ما هاوبه‌شه‌كانی خالیدی پشتگیریی هاوكاری و هه‌ماهه‌نگیی به‌رچاوی زانایان و سۆفییه‌كان و ئیسلامیسته‌كانی ده‌كرد له حه‌ڵه‌ب و شوێنانی تری سووریادا. ئه‌مه‌ش بووبوو به مۆرك و خاسییه‌تی قۆناخه‌كانی ئه‌م دواییه‌ی خه‌باتی نیشتمانیی دژ به فه‌ره‌نسییه‌كان و یاخیبوون و ڕاپەڕینی ئیسلامییش دژ به به‌عس.
سەرچاوە:
“گۆڤارى مێژووى سۆفیزم، ژماره (5) ى ساڵى Journal of the History of Sufism, No. 5, 2007
پەراوێز
١ بوتروس ئه‌بو مه‌ننه، “لێكۆڵینه‌وه له سه‌ر ئیسلام و ئیمپراتۆریای عوسمانی له سه‌ده‌ی نۆزدەهەمدا (1826 – 1876″، (ئه‌سته‌مبووڵ، چاپى ئیزیس، 2001)، به‌شه‌كانی 1 – 6.
٢ به‌تایبه‌تی بڕوانه ئیسحاق وایزمان، “تاقیكردنه‌وه‌ی مردێرینته: سۆفیزم و سه‌له‌فییه‌ت و عه‌ره‌بیزم له دیمه‌شقی كۆتایی سه‌رده‌می عوسمانیدا”، (لیدن: بریڵ، 2001). هه‌روه‌ها “شێخی له‌یادچوو: عیسای كوردی و ته‌ریقه‌تی نه‌قشبه‌ندی – خالیدی له شامی سه‌ده‌ی بیسته‌مدا”، گۆڤاری جیهانی ئیسلام، ژماره(43) ، ساڵى 2003، ل 273 – 293، Die Welt des Islams. هه‌روه‌ها، “سیاسه‌ته‌كانی ئاینی نه‌ریتى: سۆفییه‌كان و سه‌له‌فییه‌كان و ته‌ریقه‌ت و ڕێکخراوی موسڵمانه‌كان له شاری حه‌ماى سه‌ده‌ی بیسته‌مدا”، گۆڤارى نێوده‌وڵه‌تیى لێكۆڵینه‌وه‌ى ڕۆژهەڵاتى ناوه‌ڕاست، ژماره 37، ساڵى 2005، ل 39 – 58. International Journal of Middle East studies
٣ ئه‌ندرێ ڕه‌یمۆند “حه‌ڵه‌ب له سه‌رده‌می عوسمانییه‌كاندا (سه‌ده‌كانی 16 و 17)”: (پێداچوونه‌وه‌ی ئه‌و لێكۆڵینه‌وانه‌ی له‌سه‌ر جیهانی ئیسلام و ناوچه‌ی ده‌ریای ناوه‌ڕاست كراوه – به‌تایبه‌تی حه‌ڵه‌ب و باكووری سووریا) 1991 – 1994)، ل93 – 109. ئه‌براهام ماركۆس “ڕۆژهەڵاتی ناوه‌ڕاست له لێوارى مۆدێرنیته‌دا: حه‌ڵه‌ب له سه‌ده‌ی هەژدەهەمدا)، (نیویۆرك: چاپی زانكۆی كۆڵۆمبیا، 1989)، ل 13 – 48.
٤ هاینز گۆب و یوجین ویرس “حه‌ڵه‌ب: به‌شداریی مێژوویی و جوگرافی بۆ پێكهاته و ڕێکخستنی كۆمه‌لایه‌تی و جموجووڵی ئابووریی له كاروباری بازرگانیی ڕۆژهەڵاتی ناوه‌ڕاستدا”، (ڤیسبادن: ڕایخێرت، 1984). هه‌روه‌ها بروس ماسته‌رس “بنه‌ماكانی باڵاده‌ستیی ئابووریی ڕۆژئاوا له ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا: گیانی بازرگانیی (مێركانته‌لی) و ئابووریی ئیسلامی له حه‌ڵه‌بدا، (1600 – 1750″، (نیویۆرك: چاپى زانكۆی نیویۆرك، 1988).
٥ هێربه‌رت ل. بۆدمان، “ده‌سته و تاقمه سیاسییه‌كان له حه‌ڵه‌بدا، 1760 – 1826″، (چاپڵ هیڵ: چاپى زانكۆی باكووری كالیفۆرنیا، 1963). مارگرێت ل. مێریوێزه‌ر، “خێزان و كۆمه‌ڵگه له حه‌ڵه‌بى سه‌رده‌مى عوسمانیدا (1770 – 1840″، (ئۆستن: چاپى زانكۆى ته‌كساس، 1999، ل 18 – 29.
٦ مارگرێت ل. مێرویزه‌ر، “پیاوماقووڵانی شار و سه‌رچاوه‌كانی گوند له حه‌ڵه‌بدا، 1770 – 1830″، گۆڤارى لێكۆڵنه‌وه‌ى توركى، ژماره (4)، ساڵی 1987، ل 55 – 73.
٧ بروس ماسته‌رس، “ده‌سه‌ڵات و كۆمه‌ڵگه له حه‌ڵه‌بدا له سه‌ده‌كانی 18 و 19دا”، له (پێداچوونه‌وه‌ی ئه‌و لێكۆڵینه‌وانه‌ی له سه‌ر جیهانی ئیسلام و ناوچه‌ی ده‌ریای ناوه‌ڕاست كراوه، به تایبه‌تی حه‌ڵه‌ب و باكووری سووریا، له 1991 – 1994)، ل 155 – 156.
٨ موشێ ماعوز، “ریفۆرمی عوسمانی له سووریا و فه‌له‌ستیندا، 1840 – 1861″، (ئۆكسفۆرد: كلاڕێندۆن پڕێس، 1968)، ل 101 – 107. هه‌روه‌ها بروس ماسته‌رس، “ڕووداوه‌كانی 1850ساڵى له حه‌ڵه‌بدا و ئاوێته بوونی سووریا له‌گه‌ڵ سیسته‌می جیهانیی سه‌رمایه‌داریدا”، گۆڤارى نێوده‌وڵه‌تیى لێكۆڵینه‌وه‌ى ڕۆژهەڵاتى ناوه‌ڕاست (International Journal of Middle East Studies)، ژماره (22)، ساڵی 1990، ل 3 – 20.
٩ بوتروس ئه‌بو مه‌ننه، “سوڵتان عه‌بدولحه‌میدی دووه‌م و شێخ ئه‌بولهودای سه‌ییادی”، گۆڤارى نێەدەوڵەتیی لێكۆڵینه‌وه‌ی ڕۆژهەڵاتی ناوه‌ڕاست، ژماره (15)، ساڵی 1979، ل 134 – 136.
١٠ فیلیپ خوری، “سووریا و ماندێتی فه‌ره‌نسا: سیاسه‌ت و ناسیۆنالیزمی عه‌ره‌بی، 1920 – 1945″، (پرینستۆن: چاپى زانكۆی پرینستۆن، 1987)، ل 17 – 18، 102 – 155، 127 – 128، 512.
١١ كه‌یت دێڤید واته‌نپاف، “مۆدێرنیتی بۆرجوازی، یاده‌وه‌ریی مێژوویی و ئیمپریالیزم: په‌یدابوونی چینێكی ناوه‌ڕاستی شارستانی له حه‌ڵه‌بی كۆتایی سه‌رده‌می عوسمانی و جه‌نگی چه‌ند لایه‌نه‌ی ڕۆژهەڵاتی ناوه‌ڕاستدا، 1908 – 1939″، (تێزی دكتۆرا، زانكۆی كالیفۆرنیا، لۆس ئه‌نجلس، 1999).
١٢ بۆ ئه‌م ماوه‌یه بڕوانه پاتریك سیڵ، “خه‌بات له پێناوی سووریادا: توێژینه‌وه‌یه‌ك له باره‌ی سیاسه‌تی عه‌ره‌بیی دوای جه‌نگه‌وه 1945 – 1958″، (له‌نده‌ن ئای. بی. تۆریس، 1965).
١٣ له نێو نووسینێكی به‌رفراواندا له سه‌ر دروستبوون و حوكمی به‌عس، به تایبه‌تی بڕوانه ره‌یمۆند ئه‌ی. هێننیبوش، “هێزی ده‌سه‌ڵات و پێكهاته‌ی ده‌وڵه‌ت له سووریای به‌عسییاندا”، (بۆڵده‌ر: وێستڤیو پڕێس، 1990). نیكۆڵاس ڤان دام، “خه‌بات كردن بۆ ده‌سه‌ڵات له سووریادا: باری سیاسی و كۆمه‌ڵگه له ژێر حوكمی ئه‌سه‌د و حیزبی به‌عسدا”، (له‌نده‌ن: ئای. بی. تۆریس، 1996). ڤۆڵكه‌ر پێرسس، “ئابووریی سیاسیی سووریا له ژێر حوكمی حیزبه‌كه‌ی ئه‌سه‌ددا”، (له‌نده‌ن: ئای. بی. تۆریس، 1995).
١٤ جێن – كڵۆد دێڤید، “حه‌له‌ب”، له كتێبی ئه‌ندڕێ ره‌یمۆنددا، “سووریای ئه‌مڕۆ”، (پاریس: CNRS، ١٩٨٠)، ل 394 – 404.
١٥ له‌باره‌ی به‌رهه‌ڵستكاریی ئیسلامی له سووریادا، بڕوانه تۆماس مایه‌ر، “به‌رهه‌ڵستكاریی ئیسلامی له سووریادا، 1961 – 1982″، گۆڤاری “ئۆریانت” ژماره (4) ساڵی 1983 ل 589 – 609. هانز گانته‌ر لۆبمایه‌ر، “ئۆپۆزسیۆن و به‌رگری له سووریادا”، (له‌نده‌ن: ئای. بی. تۆریس، 2004).
١٦ روس رۆد، “مزگه‌وت و ته‌كێ گه‌وره‌كان و مزگه‌وتی گه‌ڕه‌كه‌كان: سوودمه‌نده باوه‌كانی به‌خششى وه‌قف له حه‌ڵه‌بی سه‌ده‌ی هەژدەهەم و نۆزدەهەمدا”، گۆڤارى کۆمەڵەی ئەمریکیی ئاڕاستە Journal of the American Oriented Society، ژماره (110)، ساڵی 1990، ل 32 – 38.
١٧ له باره‌ی سیاسه‌تی ناوچه‌ی شارستانی سووریاوه له ماوه‌ی سه‌ره‌تای ته‌نزیماتدا، بڕوانه موشێ ماعوز، “ریفۆرمی عوسمانی”، ل 87 – 100.
١٨ محمد راغب الطباخ، “أعلام النبلا‌ء بتاریخ حلب الشهبا‌ء”، (دمشق: دار القلم العربی، 1998)، به‌رگی 7، ل 426 – 428.
١٩ ئه‌لبێرت ج. حۆرانی، “بیری عه‌ره‌بی له چه‌رخی لیبراڵدا، 1798 – 1939″، (كامبریج: له زانكۆی كامبریج دووباره چاپكراوه‌ته‌وه ، 1983) ل 271.
٢٠ الطباخ، ” أعلام النبلا‌ء”، به‌رگی 7، ل 586 – 589.
٢١ سه‌باره‌ت به ورده‌كاریی باسی ڕێکخراو و كۆمه‌ڵه ئاینییه‌كان له حه‌ڵه‌بدا بڕوانه جولیا گۆنێلا، “ڕێزگرتنی ئیسلام له خواپه‌رستی شه‌خسی له سیاقی شارستانییە‌تدا و حه‌ڵه‌ب وه‌ك نموونه‌یه‌ك”، (به‌رلین: كلاوس شوارز ڤێرلاج، 1995)، ل 261 – 273.
٢٢ له باره‌ی ئه‌م كۆمه‌ڵه‌یه‌وه بڕوانه تێری زه‌ركۆن: “مه‌سه‌له‌ی لێكگرێدانی قادری و خه‌ڵوه‌تی. زیكر و خه‌ڵوه‌ت له‌ته‌كێى هیلالیی حه‌ڵه‌بدا”. له گۆڤاری مێژووی سۆفیزم Journal of the History of Sufism ، ژماره (1 – 2)، ساڵی 2000، ل 443 – 445. هه‌روه‌ها ئیسحاق وایزمان، “بڵاو بوونەوە‌ی سۆفیگه‌ریی ریفۆرمیست و سه‌رهه‌ڵدانی عه‌ره‌بایه‌تی له سووریای دوادوایی سه‌رده‌می عوسمانیدا”، له كتێبه‌كه‌ى تۆماس فیلیپ و كریستۆف چاوماندا، “له وڵاتی شامه‌وه بۆ دوو ده‌وڵه‌تی سووریا و لوبنان”، (به‌یروت: ئێرگۆن ڤێرلاج، 2004)، ل 113 – 125.
٢٣ له باره‌ی ڕێبازی خه‌ڵوه‌تییه‌وه له میسر له سه‌ده‌ی هەژدەهەمدا، بڕوانه ب. ج. مارتن، “كورته مێژوویه‌كی ته‌ریقه‌تی ده‌روێشیی خه‌ڵوه‌تی”، له كتێبی نیكی ر. كیدی، “لێكۆڵیاران، پیاوچاكان، سۆفییه‌كان: ده‌زگا و پێكهاته ئاینییه‌كانی موسلمانان له ڕۆژهەڵاتی ناوه‌ڕاستدا له ساڵی 1500وه”، (بێركله‌ی: چاپی زانكۆی كالیفۆرنیا، 1972)، ل290 – 298، هه‌روه‌ها گیدیۆن وه‌یگه‌رت و نه‌هیمیا لێڤتزیۆن، “نوێگه‌رى و چاكسازیی ڕێبازی خه‌ڵوه‌تی له میسردا، سه‌ده‌ی 18″، كارنامه‌ی 24مینی كۆبوونه‌وه‌ی ساڵانه‌ی MESA، سان ئه‌نتۆنیۆ، 1990.
٢٤ الطباخ، ” أعلام النبلا‌ء”، به‌رگی 7، ل 316 – 318. قوسطاقی الحمصی، “أدباء حلب ذوو الأثر فی القرن التاسع عشر”، (حلب، 1925)، ل 141 – 147. كامل الغزی، “نهر الذهب فی تاریخ حلب”، (حلب: دارالسلام العربی، 1991)، به‌رگی 2، ل56 – 57.
٢٥ الطباخ، ” أعلام النبلا‌ء”، به‌رگی 7، ل 548 – 550. خیرالدین الزركلی، “أعلام – قاموس تراجم لأشهر الرجال والنسا‌ء من العرب والمستعربین والمستشڕقین”، (القاهرة 1954 – 1959)، به‌رگی 8، ل 129. فرید جحا، “الحیاة الفكریة فی حلب فی القرن التاسع عشر”، (دمشق: الأهالی، 1988)، ل 90.
٢٦ ئه‌بو مه‌ننه، “سوڵتان عه‌بدولحه‌میدی دووه‌م و شێخ ئه‌بولهودای سه‌ییادی”، ل 133.
٢٧ الغزی، “نهر الهب”، به‌رگی 2، ل 299. الطباخ، ” أعلام النبلا‌ء”، به‌رگی 7، ل 586 – 589.
٢٨ جۆزیف ڤان ئێس، “پێكنه‌هاتنى گرووپه ئاینییه‌كانی لوبنان، له یه‌شڕووتییه‌دا”، گۆڤارى جیهانی ئیسلام، ژ 16، ساڵى 1975، ل 81 – 84.
٢٩ له باره‌ی ئه‌م تاقمه‌وه، بڕوانه عائشة الدباغ، “الحركة الفكریة فی حلب فی النصف الثانی من القرن التاسع عشر”، (بیروت: دارالفكر، 1972). جمیل باروت، “حركة التنویر العربیة فی القرن التاسع عشر”، (دمشق: وزاره الثقافة، 1994).
٣٠ روس رۆد، “نه‌ریت و گۆڕانكاریی له سووریادا له ماوه‌ى دواین ساڵه‌كانی حوكمی عوسمانیدا: ده‌سته‌بژێری شارستانیی دیمه‌شق، حه‌له‌ب، حمس، حه‌ما، 1876 – 1914″، (نامه‌ی دوكتۆرا، زانكۆی دێنڤه‌ر، 1984)، ل 211 – 220.
٣١ جحا “الحیاة الفكریة”، ل 83 – 87.
٣٢ جین گۆڵمیر، “سه‌رنج له سه‌ر بارودۆخی ئێستای فێركردنی نه‌ریتی له حه‌ڵه‌بدا”، گۆڤاری لێكۆڵینه‌وه‌ی ڕۆژهەڵات، ژ 9 ، (1942 – 1943)، ل13 – 27.
٣٣ سهیل المیلادی، “الطباعة والصحافة فی حلب”، (دمشق: دار یعرب، 1996)، ل 147 – 150.
34 گۆنێللا، “ڕێزگرتنى ئیسلام”، ل 113 – 116.
٣٥ بڕوانه ئیسحاق وایزمان، “ته‌ریقه‌ته سۆفییه‌كان له سووریا و ئیسرائیلدا، پێداچوونه‌وه‌یه‌كى هاوچه‌رخانه”، گۆڤارى مێژووى ئاینه‌كان، ژماره (43)، ساڵى 2004، ل 306 – 307
٣٦ گۆڵمیر، “سه‌رنج له سه‌ر حاڵه‌تى ئیستا”، ل6. جۆهانز ڕه‌یزنه‌ر، “ئایدیۆلۆجیا و سیاسه‌تى ئیخوان موسلیمینه‌كانى سووریا له هه‌ڵبژاردنى ساڵى 1947وه تا حوكمى یه‌ك حیزبى له ژێر ده‌سه‌ڵاتى ئه‌دیب شیشكلى له ساڵى 1952دا”، (فڕێدبورگ: ده‌زگاى بڵاوکردنەوە‌ى كلاوس شوارتز، 1980) ل 95. هه‌روه‌ها ئیلیزابێت تۆمپسۆن، “هاوڵاتیانى وڵاتانى كۆڵۆنى: مافى كۆمارى و ئیمتیازى باوكانه له سووریا و لوبنانى فه‌ره‌نسیدا”، (نیویۆرك: چاپخانه‌ى زانكۆى كۆڵۆمبیا، 2000)، ل 105 – 107.
٣٧ بڕوانه ڕاپۆرتى په‌یتا په‌یتا له سه‌ر چالاكیى (دار الأرقم) و هه‌ندێ جار به هاوكارى (جمعیه البر والأخلاق) له لایه‌ن ده‌زگاى لێكۆڵینه‌وه‌ى تاوانى فه‌ره‌نسی و وه‌زاره‌تى كاروبارى ده‌ره‌وه‌وه.
٣٨ گۆڵمیر، “سه‌رنج له سه‌ر بارودۆخى ئێستا”، ل 6. ڕایزنه‌ر، “ئایدۆلۆجیا و سیاسه‌ت”، ل 98 – 99.
٣٩ گۆنێللا، “ڕێز گرتنى ئیسلام له خوداپه‌رستی “، ل 117 – 119.
٤٠ ئه‌ریك جیۆفرى، “سۆفیزم و ریفۆرمیزم و ده‌سه‌ڵات له سووریاى هاوچه‌رخدا “، گۆڤارى میسر و جیهانى عه‌ره‌ب ، ژ، 29، ساڵى 1997، ل 17 – 18. هه‌روه‌ها ئیسحاق وایزمان، “ته‌ریقه‌تى شازلى – ده‌رقاوى له ڕۆژهەڵاتى عه‌ره‌بیدا”، له كتێبه‌كه‌ى ئێریك جیوفرى، “ده‌نگێكى سۆفى له جیهاندا: ته‌ریقه‌تى شازلى”، (پاریس: نیوهاوس و لارۆس، 2005)، ل 255 – 269. هه‌روه‌ها عبدالقادر عیسى، “حقائق عن التصوف”، (چاپى پێنجه‌م، دمشق: مۆسسة الشام، 1993)
٤١ عومه‌ر ف . عه‌بدوڵا، “خه‌باتى ئیسلام له سووریادا “، (بێركلى: میزان پڕێس، 1983)، ل 124 – 125. هێننیبوش، “هێزى ده‌سه‌ڵات ” ل 281 – 282. مایه‌ر، “ئۆپۆزسیۆنى ئیسلامى”، ل 599.
٤٢ بایۆگرافیا سه‌ره‌كییه‌كان له سه‌ر ئه‌حمه‌د حه‌ججار له كتێبه‌كه‌ى ئه‌لته‌بباخدایه، “أعلام النبلا‌ء” به‌رگى 7، ل 295 – 299. أحمد تیمور، “أعلام الفكر الإسلامی فی العصر الحدیث”، (لجنة نشر المۆلفات التیموریة، 1967)، ل 228 – 233.
٤٣ هه‌روه‌ها بڕوانه أسعد الصاحب، “الفیوضات الخالدیة والمناقب الصاحبیة”، (القاهرة: المطبعة العلمیة، 1893)، ل 46، 84
٤٤ له باره‌ى أحمد الساوى یه‌وه بڕوانه گێلبه‌رت دیلانۆ “مۆراڵیسته‌كان و ئیسلامى سیاسى له میسرى سه‌ده‌ى نۆزدەهەمدا”، (قاهیره: ئینستیتیوتى فه‌ره‌نسى بۆ ئه‌ركیۆلۆجیى ڕۆژهەڵات ، 1982)، ل 188 – 246.
٤٥ الطباخ، ” أعلام النبلا‌ء”، به‌رگى 7، ل 349 – 361. الحمصى، “أدباء حلب”، ل 32 – 33. عبدالرزاق البیطار، “حیاة البشر فی تاریخ القرن الثالث عشر”، (دمشق: مطبوعات المجمع العمى العربى 1961 – 1963)، به‌رگى 1 ، ل 216 – 217. یوسف بن إسماعیل النبهانى، “جامع كرامات الأولیا‌ء”، (بیروت: المكتبة الثقافیة، 1991) به‌رگى 1، ل 580 – 581.
٤٦ الطباخ، ” أعلام النبلا‌ء”، به‌رگى 3، ل 352. الغزى، “نهر الذهب “، به‌رگى 2، ل 120.
٤٧ الغزى، “نهر الذهب “، به‌رگى 3 ، ل 286.
٤٨ الطباخ، ” أعلام النبلا‌ء”، به‌رگى 7، ل 296.
٤٩ كورته‌یه‌كى ئه‌م بایۆگرافییه، كه سه‌رچاوه‌یه‌كى سه‌ره‌كییه لێره‌دا، له كتێبه‌كه‌ى ته‌بباخدایه، “أعلام النبلا‌ء”، به‌رگى 7، ل 281 – 285. هه‌روه‌ها بڕوانه حمصى، “أدباء حلب”، ل 5 – 6. هه‌روه‌ها دهان، “قدما‌ء ومعاصرون، (القاهرة: دار المعارف، 1961)، ل 224 – 225.
٥٠ الطباخ، ” أعلام النبلا‌ء”، به‌رگى 7، ل 282.
٥١ محمد راغب الطباخ، “الأنوار الحلبیة فی مختصر الأبیات الحلبیة”، (حلب: المطبعة العلمیة، 1932)، ل 387 – 388.
٥٢ گابڕێڵ ڕه‌بات، “سه‌رنج له سه‌ر كار و ژیانى شێخ كامیل ئه‌لغه‌ززى”، گۆڤارى پێداچوونه‌وه‌ى ئاركیۆلۆجیى سوورى، ژماره (3)، ساڵى 1933، ل 1.
٥٣ له باره‌ى ته‌نتاوى یه‌وه، بڕوانه وایزمان، “تاقیكردنه‌وه‌ى نوێخوازى”، ل 204 – 206.
٥٤ الغزى، “نهر الذهب “، به‌رگى 2، ل 285.
هه‌مان سه‌رچاوه ، به‌رگى 3، ل 287 – 288.
الطباخ، ” أعلام النبلا‌ء”، به‌رگى 7، ل 379 – 380.
58 الطباخ، ” أعلام النبلا‌ء”، به‌رگى 7، ل 436 – 441.
59 الغزى، “نهر الذهب”، به‌رگى 1، ل 469 – 474. الحمصى، “أدباء حلب”، ل 115 – 118. سامى الكیالى، “الأدب العربى المعاصر فی سووریا 1850 – 1950″، چاپى شه‌شه‌م، (القاهرة: دار المعارف ، 1968)، ل 103 – 107. الدباغ، “الحركة الفكریة”، ل 159 – 166. سامى الدهنان، “قدامى …”، ل 224 – 234.
60 بۆ شیكارییه‌ك له سه‌ر كتێبه‌كه‌ى ئه‌لغه‌ززى وه‌ك کارێکى چینى ناوه‌ڕاست بڕوانه: وه‌ته‌نباف، ل 190 – 203.
61 الطباخ، “أعلام النبلا‌ء أعلام النبلا‌ء”، به‌رگى 7، ل 574 – 583. الحمصى، “أدباء حلب”، ل 50 – 52. الكیالى، “ألأدب العربى”، ل 137 – 142. الدباغ، “الحركة الفكریة”، ل 166 – 167.
62 هه‌وڵێكى نوێى تۆماس ئیخ بۆ پێداچوونه‌وه‌ى ئه‌م وێنه‌یه له ڕێگه‌ى به‌كارهێنانى میتۆدى شیكارییه‌وه له هێزى په‌یوه‌ندى له‌م جۆره ورد ده‌بێته‌وه‌و ده‌گاته ئه‌و ئه‌نجامه‌ى كه‌وا ئه‌بولهوداى سه‌ییادى سه‌له‌فى بووه. بڕوانه نووسینێكى به ناونیشانى، “ئه‌بولهوداى سه‌ییادیى، ئه‌و سه‌له‌فییه‌ى له بیركراوه”، له گۆڤارى جیهانى ئیسلام، ژماره (43)، ساڵى 2003، ل 61 – 87.
63 عبدالحمید الجابرى، “مبدأ فی بیان ارتباط التمدن بدین الإسلام”، (بیروت: 1903). له باره‌ى جابرییه‌وه بڕوانه الحمصى، “أدباء حلب”، ل 119 – 120. سه‌باره‌ت به كورته‌یه‌ك له كاره سه‌ره‌كییه‌كانى بڕوانه الدباغ، “الحركة الفكریة”، ل 175 – 184.
64 له نێو گه‌لێ گفتوگۆ و لێكۆڵینه‌وه‌ى كه‌واكیبى و بیر و بۆچوونیدا به تایبه‌تى بڕوانه خلدون ساطع الحصرى، “سێ ریفۆرمخواز: لێكۆلینه‌وه‌یه‌ك له سه‌ر بیرى سیاسیى مۆدێرنى عه‌ره‌ب”، (بیروت: الخیاطین، 1966)، ل 55 – 112. عباس محمود العقاد، “عبدالرحمن الكواكبى”، (القاهرهة: دار المعارف ، 1959). س. الدهان، “عبدالرحمن الكواكبى”. بیروت، “حركة التنویر”، ل 107 – 147. الحورانى، “فكر العرب”، ل 271 – 273.
65 جان دایا، “صفحات الكواكبى”، (بیروت مۆسسة فكر للأبحاث والنشر، 1984”.
66 عبدالرحمن الكواكبى، “أم القرى”، (القاهرة: 1899)، ل 110 – 117
67 هه‌مان سه‌رچاوه، ل 75.
68 هه‌مان سه‌رچاوه، ل 182.
69 الطباخ، ” أعلام النبلا‌ء”، به‌رگى 7، ل 626 – 629.
70 له‌باره‌ى عبدالجبار البصرى یه‌وه بڕوانه إبراهیم فصیح الحیدرى، “المجد التالد فی مناقب الشیخ خالد”، (إسطنبول: المطبعة العامرة، 1875) ، ل 56.
71 الطباخ، “الأنوار الحلبیة”، ل 394 – 398. له باره‌ى ئیبن جه‌رجیسه‌وه بڕوانه ئیسحاق وایزمان، “ململانێى ته‌ریقه‌تى نه‌قشبه‌ندى – خالیدى و سه‌له‌فییه‌ت له عێراقدا”، له گۆڤارى مێژووى سۆفیزم، ژماره (4)، ساڵى 2004، ل 229 – 240.
72 محمد العزوز الإدریسى العربى، “إتحاف ذوى العنایة”، (بیروت: مطبعة الإنصاف، 1950)، ل 48.
73 الطباخ، ” أعلام النبلا‌ء”، به‌رگى 7، ل 545 – 548.
74 بڕوانه وایزمان، “سیاسه‌ت و ئاینى میللى”، ل 45.
75 عبدالحمید طهماز، “العلامة المجاهد الشیخ محمد الحامد”، (دمشق وبیروت: دار القلم، 1971)، ل 183، 198.
76 گۆنێللا، “ڕێزگرتنى ئیسلام ..” ، ل 189، 224، 269.
77 الطباخ، ” أعلام النبلا‌ء أعلام النبلا‌ء”، به‌رگى 7، ل 549.
78 MAE (Nantes) 923 ، “پرسى خیلافه‌ت”، 22ى شوباتى 1924، ل 2.
79 طهماز، “العلامة المجاهد..” ، ل 23.
80 MAE (Nantes) 960، “وه‌زاره‌تى كاروبارى ده‌ره‌وه (تكاكارى)”، (پروپاگه‌نده‌ى دژه ئیتالیا)، 22ى نیسانى 1931، “تكاكاریى زانایانى ئاینى و كاربه‌ده‌ستانى حه‌ڵه‌ب”، 7ى ئابى 1933.
81 MAE (Nantes) 960، “وه‌زاره‌تى كاروبارى ده‌ره‌وه (تكاكارى)”، “چالاكیى كۆمیته‌ى زانایانى ئاینى”، زانیاریى ژماره (5238)، به‌یڕووت، 24ى حوزیرانى 1939.
82 گۆڵمیر، “سه‌رنج له سه‌ر بارودۆخى ئێستا”، ل 30.
٨٣ عیسى بن حسن البیانونی، “المورد المورود مولد محمد المحمود”، (ساڵی 1922).
84 عیسى البیانونی، “العرب فی الأدب، مختصر كتاب أكواب الرحیق فی أدب الطریق، (حلب: المطبعة العلمیة،1962)، ل 2 – 4
85 وه‌ك له به‌رگی پشته‌وه‌ی كتێبه‌كه‌دا نووسراوه، عیساى بیانوونی نیازی بووه کارێکی جیاواز بۆ ئه‌زموونی ڕابیتە بكات – ئه‌مه‌ش پڕۆژه‌یه‌ك بوو به ئاشكرا به‌رجه‌سته نه‌بوو.
86 هه‌مان سه‌رچاوه، ل 10 – 13 .
87 هه‌مان سه‌رچاوه، ل 93 – 96 ، 129 – 133، 167 – 171 .
88 محمد بن عبدالله آل راشد، “إمداد الفتاح بأسانید ومرویات الشیخ عبدالفتاح”، (ریاض: مكتبة الإمام الشافعى، 1999)، ل 149 – 152.
89 تێرى زه‌ركۆن، “میراتى نه‌قشبه‌ندى له توركیا و میسر”، له كتێبى، “مۆدێرنیزه‌كردن و شێوازى نوێى ڕێكخستنى كۆمه‌لایه‌تى له میسرو توركیا، دۆسیه‌ى CEDEJ (1992)”، ل 123.
90 ماڵپه‌رى www.aboghodda.com، ٢٠ى ته‌موزى 2002، ل 1 – 4.
91 عه‌بدوڵڵا، ل 124 – 125.
92 أحمد عزالدین البیانونى، “الإجتهاد والمجتهدون وضرورة العمل بمذاهب الأئمة الأربعة وخطر اللامذهبیة الدالة”، (حلب: مكتبة الشباب المسلم، 1968).
93 سعید حوا، “هذه تجربتى … وهذه شهادتى”، (القاهرة: مكتبة الوهبة، 1987)، ل 90.
94 ئیسحاق وایزمان، “ئوسووڵیزمى سۆفى له نێوان باشوورى ئاسیا و ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاستدا”، له مارتن ڤان بڕوونەسن و جولیا هۆوێڵ وه‌رگیراوه به ناوى، “سۆفیزم و مۆدێرنه”.
95 عه‌بدوڵڵا، ل 113 – 114، 124.
96 بڕوانه ئیسحاق وایزمان، “سعید حوا، دروستكردنى بڕیارى ڕادیکاڵى ئیسلامى له سووریاى هاوچه‌رخدا”، گۆڤارى لێكۆڵینه‌وه‌ى ڕۆژهەڵاتى ناوه‌ڕاست، ژماره (29)، ساڵی 1993، ل 601 – 623.
97 هێننیبوش، “هێزى ده‌سه‌ڵاتدار”، ل 282، 285 – 286.
98 www.aboghodda.com، ٢٠ى ته‌موزى 2002.
٩٩ نیر بۆمس، “ئه‌ڵته‌رناتیڤێكى سوورى”، (فرۆنت په‌یج ماگازین)، 6ى مایسى 2005، www.benadorassociates.com، ١٩ى مایسى 2005.
نووسین: ئیسحاق وایزمان: پرۆفیسۆر لە زانکۆی حەیفا
وەرگێڕان: محەمەد حەمە ساڵح
