“ده‌ستێكی شاراوه: هه‌ماهه‌نگیی نێوان ڕێبازی نەقشبەندیی – خالیدی و باوه‌ڕداره ئوسووڵییه‌كان له حه‌ڵه‌بدا”
“له ڕیفۆرمخوازییه‌وه بۆ سه‌له‌فییه‌ت”
كاریگه‌ریى ته‌ریقه‌تى خالیدى له حه‌ڵه‌بدا له ناوه‌ڕاستى سه‌ده‌ى نۆزدەهەمدا، به گه‌یشتنى زاناى ڕیفۆرمخواز حوسه‌ین ئه‌لبه‌على (1819 – 1855) خه‌ڵكى غه‌ززه، هێز و گوڕى تێگه‌ڕا. به‌داخه‌وه ته‌نها كورته‌یه‌كى ژیاننامه‌ى ئه‌م پیاوه‌مان له‌به‌رده‌ستدایه، كه به‌شێكى بایۆگرافیى ئینسكلۆپیدیاى حه‌ڵه‌به و له لایەن كامیل ئه‌لغه‌ززیى كوڕیه‌وه ڕێکخراوه و پێده‌چێت له‌ناوچووبێت٤٨. به‌علیی نه‌وه‌ى خێزانێكى ناودارى غه‌ززه له‌گه‌ڵ زانایانى ڕابه‌رى تردا له شاره‌كه‌ى خۆى خوێندوویه‌تى و پاشانیش له ئه‌زهه‌ر. له ماوه‌ى مانه‌وه‌یدا له میسر پێده‌چێت ئایدیا سه‌ره‌تاییه‌كانى نوێخوازیى وه‌رگرتبێت كه بوو به ته‌وژمێك له سه‌رده‌مى حوكمى محەممەد عه‌لیدا و له گه‌ڕانه‌وه‌یدا بۆ غه‌ززه كینه و دژایه‌تى به‌رپاكرد ده‌رهه‌ق به دامه‌زراوه ئایینییه ناوخۆییه‌كان، به‌ڵام دواجار ناچار كرا بڕوات بۆ ته‌رابلوس و له‌وێشه‌وه ساڵى 1849 بانگهێشتى نیشته‌جێبوونى حه‌ڵه‌ب كرا.
چوونى حوسه‌ین ئه‌لغه‌ززى، كه دواتر به ئه‌لبه‌على ناسرا، بۆ حه‌ڵه‌ب به هۆى بۆ تێكه‌وتنى پیاوێكى ئایینى تره‌وه بوو كه ناسنامه‌ى له‌وێ هه‌ندێك لێڵیی تێدابوو. ته‌بباخ ده‌نووسێت له شوێنێك كه محەممەد ئه‌لمه‌غریبیى به‌ناوبانگ و موریدى ڕێبازى نه‌قشبه‌ندى كه به ته‌رابلوسدا تێپه‌ڕیوه به‌ره‌و حه‌ڵه‌ب و به‌ڵێنى داوه به ئه‌لغه‌ززى پێشوازیى گه‌رمى لێبکرێت و پۆستێكى گونجاوى بدرێتێ٤٩. له شوێنێكى تر به “محەممەد ئه‌لغه‌ززى” و پاشان به “ئه‌لمیسرى” ناوى هێنراوه، كه موریدێكى خودى شێخ خالید خۆى بووه و به‌ینێك له حه‌ڵه‌ب ژیاوه٥٠. له دواییدا و له ڕاگه‌یاندنى كۆچى دوایى كامیل ئه‌لغه‌ززیدا باس له‌وه كراوه؛ كه ته‌نتاویى به‌ناوبانگى شێخه‌كه‌ى باوكى كه‌وا حکوومەتى ڕووسیا بانگهێشتى كردووه ده‌رسى عه‌ره‌بى به ڕۆژهه‌ڵاتناسه‌كانى بڵێته‌وه٥١. به كۆكردنه‌وه‌ى ئه‌م ڕاپۆرتانه پێكه‌وه واده‌گه‌یه‌نن كه ئاماژه بێت بۆ “محمد الطنطاویى”، گه‌وره مورید و شێخى ڕابەرى خالیدى له شارى دیمه‌شقى ئه‌و ده‌مه‌دا و كه‌وا له گه‌نجیدا نیشته‌جێى حه‌ڵه‌ب بووه و پاش به‌سه‌ربردنى چه‌ندین ساڵ له ئه‌زهه‌ردا گه‌ڕاوه‌ته‌وه بۆ سووریا و پێده‌چێت به گه‌یشتنیان بۆ حه‌ڵه‌ب ئه‌لغه‌ززى كه له‌گه‌ڵ ئه‌م ڕابه‌ره‌دا خوێندبووى چووبێته سه‌ر ڕێبازى نه‌قشبه‌ندى٥٢.
“حوسه‌ین ئه‌لغه‌ززى” هه‌ر كه گه‌یشتووه‌ته حه‌ڵه‌ب كۆمه‌ڵێك بازرگانى ناوخۆ باوه‌شیان بۆ كردووه‌ته‌وه، له‌وانه‌ى له گه‌شه‌كردنى ئابوورییاندا خۆیان به قه‌رزارى ڕیفۆرمه‌كانى ته‌نزیمات ده‌زانى. له نێو ئه‌وانه‌دا سه‌رۆكى ده‌سته‌ى بازرگانیى ناوخۆ خانوویه‌كى به‌خشیووه‌ته ئه‌لغه‌ززى و له هه‌مان كاتیشدا كوڕه‌كه‌ى مزگه‌وتى ئه‌شقه‌تمار (ئه‌لسه‌كاكینى)ى بۆ نوێكردبووه و پێداویستیى خۆى و قوتابییه‌كانى دابینكردبوو٥٣. پۆله‌كانى ئه‌لغه‌ززى شه‌عبیه‌تێكى گه‌وره‌یان هه‌بوو، نه‌ك له به‌ر بواردنى قوتابیانى ئایینى له ئه‌رك و كارى دزێوى بێگارى، بەڵکوو ده‌یشیتوانى تاقمێك خوێنده‌وارى گه‌نجى بابه‌ته ئایینییه‌كان ڕابكێشێت، كه له ژێر كاریگه‌ریى زانیارییه‌كانیدا بوون له سه‌ر ئه‌ده‌ب به فراوانترین ماناى وشه‌كه. ئه‌م تاقمه، كه به زۆرى له بیسته‌كانى ته‌مه‌نیاندا بوون، سه‌ر به بنه‌ماڵه ئه‌عیانه‌كانى جابرى و كه‌واكیبى و زوه‌تینى بوون. پێ به پێ له‌گه‌ڵ گیانى نوێى ڕیفۆرمه‌كانى ئه‌م دواییه‌ى ته‌نزیماتدا، ئه‌لغه‌ززى هه‌ڵوێستى نه‌رم و قبووڵ كردنى وه‌رگرتبوو له ئاست غه‌یره موسڵمانه‌كاندا. له ماوه‌ى ئاژاوه و پشێوییه‌كانى ساڵى 1850دا، كاتێ كه‌وا تاقمێك یاخیبوو چووبوونه مزگه‌وته‌كه‌ى و داوایان لێكردبوو بداته پاڵیان و پێكه‌وه بچنه سه‌ر گه‌ڕه‌كى مه‌سیحییه‌كان، ئه‌میش واى به چاك زانیبوو له ژووره‌وه ده‌رگا له سه‌ر خۆى دابخات تا ئه‌و دۆخه چاره‌سه‌ر كرا٥٤. پاشان ئه‌لغه‌ززى به‌توندى پشتگیریى عوسمانییه‌كانى ده‌كرد له جه‌نگى قرمدا (كریمیا) و هانى خه‌ڵكى ده‌دا به خۆبه‌خشى بچنه ڕیزى سوپاوه.
حوسه‌ین ئه‌لغه‌ززى ته‌نها شه‌ش ساڵى له حه‌ڵه‌بدا گوزه‌راند، تا مه‌رگى ناواده‌ى له ساڵى 1855دا. به‌هه‌رحاڵ، موریده‌كانى له دوو ده‌یه‌ى دواتردا خۆیان جیاكرده‌وه وه‌ك پشتیوانى دوا ڕیفۆرمه‌كانى ته‌نزیمات و به‌په‌رۆشه‌وه له دیسپلین و مه‌سه‌له نوێیه‌كاندا كاریان ده‌كرد، هه‌روه‌ها پله و پایه‌ى شكۆداریان له شاردا گرته‌ده‌ست و له‌وانه سعدالدین الجابرى (1832 – 1885) كه خووى دابووه سۆفیگه‌رى و مێژوو، ئه‌ندامى ده‌سته‌ى به‌ڕێوه‌بردنى ناوچه‌كه بوو، ساڵى 1871دا به فه‌رمانڕه‌واى حه‌ڵه‌ب هه‌ڵبژێردرا٥٥. أحمد الكواكبى (1829 – 1882) ، كه سه‌رپه‌رشتیارى مزگه‌وت و ته‌كێى كۆنى بنه‌ماڵه‌كه بوو، له هه‌مان كاتیشدا مامۆستاى مزگه‌وتى ئه‌مه‌وى و قازیی حه‌ڵه‌ب بوو، دواتریش كرا به ئه‌ندامى ئه‌نجومه‌نى ویلایەت و ته‌رخان كرا بۆ نووسینى به‌ڵگه‌نامه یاساییه‌كان، له به‌ر ئه‌وه‌ى توركیى خوێندبوو. أحمد الزویتینى (1831 – 1898) كه باكگراوندێكى ڕه‌شۆكیى هه‌بوو، سه‌رپه‌رشتیارى مه‌دره‌سه‌ى شه‌عبانییه بوو و له ساڵى 1864وه و په‌ره‌ى پێدا و كردیه یه‌كێك له میللیترین قوتابخانه‌ى ئاینى له حه‌ڵەبدا58. كه‌واكیبى و پێده‌چێت ئه‌ندامانى ترى گرووپه‌كه‌ش، په‌یوه‌ندیى نزیكى خۆیان له‌گه‌ڵ ته‌كێى هیلالیدا هێشتبێته‌وه، كه‌وا كۆنترین سه‌نته‌رى ڕیفۆرمیزم بوو له شاره‌كه‌دا.
شوێنكه‌وتووانى ئه‌م پیاوانه‌ى كه ڕابەرى ئه‌قڵییه‌تى ڕیفۆرمى ئایینى بوون، له نێو پێشه‌نگاى ڕێبازى سه‌له‌فیى نوێخوازدا بوون له حه‌ڵه‌بدا. كامیلى كوڕى حوسه‌ین ئه‌لغه‌ززى و به‌شیرى زڕبراشى له‌و نوێخوازانه بوون كه‌وا خوێندن و فێركردنیان به شێوه‌یه‌كى زیندوو تێكه‌ڵى ئه‌ده‌ب و زانست كردبوو، ئازادانه په‌یوه‌ندییان به خه‌ڵكى مه‌سیحى و قونسوڵه بێگانه‌كانه‌وه ده‌كرد له پێناوى خوێندن و خوێنده‌واریدا. كامیل ئه‌لغه‌ززیى، مێژوونووسى شاره‌كه گه‌لێ پله و پایه‌ى له بوارى په‌روه‌رده و ئابووریدا به‌ده‌ستهێنا له‌وێ و له سه‌رده‌مى ماندێتى فه‌رنساشدا به ئه‌ندامى ئه‌كادیمیاى زانیاریى عه‌ره‌بى هه‌ڵبژێردرا و سه‌رپه‌رشتیى كۆمه‌ڵه‌ى ئاركێۆلۆجیى حه‌ڵه‌بیشى ده‌كرد59. كتێبه بایه‌خدار و ناوداره‌كه‌ى “نهر الذهب فى تاریخ حلب” گه‌نجینه‌یه‌كى ته‌واوى زانیاریى بوو له سه‌ر تۆپۆگرافى و مێژووى شاره‌كه و ده‌وروپشتى60. به‌شیر ئه‌لغه‌ززى كارامه‌یى خۆى له فه‌لسه‌فه و زانسته‌كانى ڕۆژئاوادا نواند و به هه‌مان شێوه‌ش له زمانى عه‌ره‌بیدا. هه‌روه‌ها وه‌ك موفتیى یاریده‌ده‌رى محەممەد ئه‌لعابسیش كارى كردووه و، به هیچ كلۆجێك قایل نه‌بووه جێگه‌ى بگرێته‌وه له پاش شۆڕشى توركه لاوەکان. له لایەکى تره‌وه؛ سه‌رۆكى لقى حه‌ڵه‌بى كۆمه‌ڵه‌ى ئیتیحاد و تەرەقی و ئه‌ندامى په‌رله‌مانى عوسمانى بووه (مه‌جلیسى مه‌بعووسان – و). به‌شیر به ماوه‌یه‌كى كه‌م پاش ئه‌وه‌ى حوكمڕانه فه‌ره‌نسییه تازه‌كان كردیان به سه‌رۆكى قازییه‌كانى حه‌ڵه‌ب، كۆچى دوایى كرد61.
هه‌ندێك له جێگره‌وه‌كانى حوسه‌ین ئه‌لغه‌ززى، له‌وانه‌ى كه خولیاى سیاسه‌تیان هه‌بوو له‌و بواره فه‌رهه‌نگیانه ئەولاتر ڕۆیشتن و هه‌ڵوێستێكى نه‌یارانه‌یان له به‌رانبه‌ر حوكمى ئۆتۆكراتیى عه‌بدولحه‌میدى دووه‌مدا نواند و، هاوزه‌مان كۆمه‌ڵێك زانا و سۆفیى ڕەخنە‌گرى موحافزه‌كاریان گه‌ڵاڵه كرد و دژ به سیاسه‌تى سوڵتان كاریان ده‌كرد. ئه‌م ڕیفۆرمخوازانه به‌شێك بوون له ڕێبازى به‌رفراوانترى سه‌له‌فییه نوێخوازه‌كان، كه له‌و كاته‌دا له به‌غدا و دیمه‌شق و شاره عه‌ره‌بییه‌كانى ترى ئیمپراتۆرییەتى عوسمانیدا دروست بووبوون. له حه‌ڵه‌بدا، وه‌ك هه‌ر شوێنێكى تر، سه‌له‌فییه‌كان ئه‌مسه‌ر و ئه‌وسه‌ریان بوو له نێوان قبووڵ كردنى پۆسته ڕه‌سمییه‌كاندا بۆ دابینكردنى ژیان و گوزه‌رانیان و گه‌ڕان به دواى كارى تردا، بۆ ئه‌وه‌ى له ڕژێم خۆ به دوور بگرن62. هه‌ڵوێستێكى نه‌یارانه له ژیاننامه‌ى “ئه‌حمه‌د ئه‌لزوه‌یتینیى” موریدى ڕاسته‌وخۆى حوسه‌ین ئه‌لغه‌ززیى ده‌رده‌كه‌وێت، كه له ساڵى 1886دا و به ئاشكرا له سۆنگه‌ى زانیارى و پله و پایه‌ى به‌رزیه‌وه به موفتى حه‌نه‌فى دانرا له حه‌ڵه‌بدا. به‌ڵام زوه‌تینى سوور بوو له سه‌ر ئه‌وه‌ى نه‌چێته كۆبوونه‌وه‌كانى ئه‌نجومه‌نى ویلایەته‌وه كه‌وا به حوكمى پۆسته‌كه‌ى ئه‌ندام بوو تێیدا و، ئه‌و دۆكیومێنتانه‌ى پێویست بوو ئیمزاى ئه‌میان له سه‌ر بێت بۆیان ده‌نارده ئۆفیسه‌كه‌ى خۆى. له نه‌وه‌ى دواتردا، عه‌بدولحه‌مید ئه‌لجابرى به نێو نووسینه زۆر و زه‌وه‌نده‌كانى ئه‌م پیاوه‌دا ده‌گه‌ڕا بۆ سه‌لماندنى ته‌واو گونجانى شه‌ریعه‌ت له‌گه‌ڵ شارستانێتى نوێدا و له هه‌مان كاتیشدا داكۆكیى له حکوومەتێكى به‌رپرسیار و مونەوەر ده‌كرد63.
ناودارترین كه‌سایه‌تى له نێو سه‌له‌فییه به‌راییه‌كانى حه‌ڵه‌بدا عه‌بدوڕه‌حمان ئه‌لكه‌واكیبى بوو64. ئه‌م كه‌سایه‌تییه كوڕى ئه‌حمه‌د ئه‌لكه‌واكیبى بوو، كه له مزگه‌وتى بنه‌ماڵه‌كه‌ى خۆیاندا خوێندبووى. له هه‌مان كاتیشدا خۆى له قوتابخانه‌یه‌كى ڕه‌سمیدا ناونووس كردبوو و توركى و فارسیشى لای مامۆستاى تایبه‌ت ده‌خوێند. به پاڵپشتى ئه‌مانه‌و خوێندنه‌وه‌ى فراوانى بۆ سیاسه‌ت و زانست دیوه‌خانێكى دانابوو و به‌رده‌وام گرفت و كێشه‌كانى وڵاتى تێدا باس ده‌كرا. كه‌واكیبى به سه‌رنووسه‌رى ڕۆژنامه‌ى (ئه‌لفورات) ى ڕه‌سمى دانرا، به‌ڵام دواتر چه‌ند ڕۆژنامه‌یه‌كى سه‌ربه‌خۆى دامه‌زراند وه‌ك “الشهبا‌ء” (كه ناوى حه‌ڵه‌به) و “الإعتدال” (واته میانڕه‌وى)، كه‌وا هێرشى تووندیان ده‌كرده سه‌ر كاربه‌ده‌سته گه‌نده‌ڵه‌كان تا ئه‌و كاته‌ى داخران65. ئه‌م شێوازه له ساڵانی دواتردا خۆى دووپات ده‌كرده‌وه. كه‌واكیبى به‌رپرسى بۆردى خوێندن و فێركردن بوو، كاربه‌ده‌ستێكى وه‌زاره‌تى ئه‌شغاڵى گشتى بوو، سه‌رۆكى شاره‌وانى بوو و سه‌رۆكى یه‌كێتیى بازرگانیى حه‌ڵه‌ب بوو. به‌ڵام ئه‌مه به‌رده‌وام ده‌گۆڕا و هه‌راسان كردن سه‌ری هه‌ڵده‌دایه‌وه. كه‌واكبیى دوو جار گیرا، جارێکیان ساڵى 1885 به بیانووى ده‌ستدرێژى كردنه سه‌ر ژیانى والى و جارێکیشیان به هۆى پێكهێنانى كۆمه‌ڵه‌یه‌كى نهێنى دژه حکوومەت. له هه‌ردوو حاڵه‌ته‌كه‌دا كه‌واكیبى بێبه‌رى بووه له هه‌موو تۆمه‌تێك ئه‌م پیاوه له‌به‌ر ئه‌وه‌ى شكستى هێنا له دامه‌زراندنى به حاكمى شارى ڕاشیاى باشوورى لوبنان دواجار هه‌ڵات بۆ میسر و له‌وێ به‌پێچه‌وانه‌ى ئامۆژگاریى كامیل ئه‌لغه‌ززیى دۆستى نزیكى هه‌ردوو كتێبه به‌ناوبانگه ڕه‌خنه‌ییه‌كه‌ى دژه حه‌میدیى بڵاوكرده‌وه به ناوى “أم القرى” (واته مه‌ككه) و “طبائع الإستبداد” (واته سروشتى ملهوڕى).
عه‌بدوڕه‌حمانى كه‌واكیبى به‌ته‌واوى ئاگادار بوو له بنه‌ماكانى ڕێبازى نه‌قشبه‌ندى و داواكاریى ئه‌وه‌ى كه‌وا خه‌تى سۆفیگه‌رى تا په‌ڕى ئه‌وپه‌ڕ وابه‌سته‌ى شه‌ریعه‌ته. لە ڕاستیدا یه‌ك له به‌شدارانى كۆنفرانسى خه‌یاڵیى ئیسلامى له ئوممولقورادا ڕابەرێکى نه‌قشبه‌ندیى بوو به ناوى شێخى سندیى، كه‌وا ڕێبازه‌كه‌ى له هندستان و كه‌شمیر و قازان و سیبریادا بڵاو ده‌كرده‌وه، كه ئه‌مانه هه‌موو سه‌نته‌رى گرنگى ئه‌و ته‌ریقه‌ته بوون. به‌هه‌رحاڵ، ئه‌و كه گوێبیستى ڕه‌خنه‌ى به‌شدارانى تر بوو سەبارەت به‌جێهێنانى ڕێوڕه‌سمى سۆفیگه‌رى، په‌یمانى به خودى خۆى دا كه ده‌سبه‌ردارى ته‌ریقه‌ته‌كه‌ى خۆى بێت. جه‌خت كردنى شێخ بوو به ڕێخۆشكه‌ڕێک بۆ مشتومڕى كه‌واكیبى له سه‌ر سۆفیزم به شێوه‌یه‌كى گشتى. ئه‌و پێ له‌وه ده‌نێت كه‌وا سۆفییه به‌راییه‌كان نیاز و مه‌به‌ستى باشیان هه‌بووه و هه‌ندێك له‌مانى دواتر و به شێوه‌یه‌كى زۆر تایبه‌ت سنووسییه‌كان، گیانى ڕه‌سه‌نایه‌تییان هێشتبووه‌وه66. به‌هه‌رحاڵ، نه‌قشبه‌ندییه‌كان نه‌ده‌چوونه‌وه سه‌ر ئه‌م تاقمه چوونکە زۆرێکیان په‌یڕه‌ویى ئه‌بولهوداى سه‌ییادییان ده‌كرد له خۆ تێكه‌ڵ كردنیان به حوكمى ملهوڕیى سوڵتان عه‌بدولحه‌میدى دووه‌م، كه‌واكیبى و هاوكاره سه‌له‌فییه‌كانى ڕوانییان كه‌وا جیاوازیى نییە له نێوان ئه‌مان و ته‌مه‌سسوك كردن به ته‌ریقه‌ته‌كانى تره‌وه. كه‌واكیبى له ڕه‌تكردنه‌وه‌یدا بۆ په‌رستن و شه‌فاعه‌ت كردنى چاك و پیران سه‌ر به باوه‌ڕى نه‌جدییه، كه سووكه مۆركێكى شاراوه‌ى پێوه‌یه: له‌ناویاندا (به‌ده‌ر له موسڵمانانى نیمچه دوورگه‌ى عه‌ره‌ب) خه‌ڵكانێك هه‌ن كه وێنه و تابلۆیان به دیوارى ماڵه‌كانیان و ته‌نانه‌ت به دیوارى مزگه‌وته‌كانیشه‌وه هه‌ڵواسیوه و ناوى كه‌سه شه‌فاعه‌تخوازه‌كانیانه له سه‌ر شێوه‌ى تابلۆ و وێنه‌ى كریستیان و بتپه‌رستان. ئه‌وان لێیان ده‌پاڕێنه‌وه كه دۆعاى خێریان بۆ بكه‌ن و له ڕێگه‌ى ئه‌وانه‌وه هاوار ده‌كه‌نه چاك و پیران وه‌ك “یا عه‌لى، یا شازلى، یا ده‌سووقى، یا ڕەفاعى، یا به‌هائه‌دینى نه‌قشى، یا جەلاله‌دینى ڕوومى، یا به‌كتاش وه‌لى”67.
له دوا ڕەنگرێژى كۆڕى كۆنفرانسه خه‌یاڵییه‌كه‌یدا كه‌واكیبى پێشنیازى سه‌پاندنى ئه‌ركێكى تایبه‌ت ده‌كات به سه‌ر هه‌ر كام له ته‌ریقه‌ته‌كاندا له بوارى خزمه‌تگوزاریى چاودێریى نیشتمانى بۆ هه‌تیوان و یارمه‌تیدانى هه‌ژاران و داوا كردن له خه‌ڵك بۆ ئه‌نجامدانى نوێژ و پاڕانه‌وه و هاندانى بێزكردنه‌وه له خواردنه‌وه‌ى مه‌ستكه‌ر وه‌ك قه‌ره‌بوویه‌ك بۆ وازهێنان له هه‌ندێ ڕێوڕەسمیان68.
“موحافزه‌كارى و هاتنه سه‌ر ڕێى چاكه”
هاوكات له‌گه‌ڵ په‌یدابوونى ڕێبازى سه‌له‌فیدا، سێیه‌م كه‌سایه‌تیى خالیدى له حه‌ڵه‌بدا ده‌ركه‌وت. “ئه‌حمه‌د ئه‌لسددیق” بازرگانێكى ده‌وڵه‌مه‌ند بوو و له گه‌ڵ ئه‌وروپا و وڵاتانى ترى ئیسلامیدا بازرگانیى ده‌كرد. ئێمه ژیاننامه‌یه‌كى تا ڕاده‌یه‌ك باشمان له سه‌ر ئه‌م پیاوه ده‌ستكه‌وتووه له كورته باسه‌كه‌ى ئه‌لته‌باخه‌وه كه به شانازییه‌وه باسى ده‌ست و دڵ فراوانیى ده‌كات و، له هه‌مان كاتیشدا هه‌واداریى ئایینیى په‌رده‌پۆش ده‌كات69. ئه‌لسددیق (1844 – 1924)، كه به هه‌تیوى گه‌وره بوو بوو، له نیوه‌ى دووه‌مى ساڵانی 1860كاندا به‌رده‌وام ده‌چووه ده‌رسى “ئه‌حمه‌د ئه‌لترمانینى” یه‌وه و پاشانیش له دیمه‌شق و مه‌دینه درێژە‌ى به خوێندنى ئاینى دا. له مه‌دینه خۆى ته‌رخان كرد بۆ بوارى حه‌دیس و له سه‌ر ده‌ستى عه‌بدولجه‌بار به‌سرى، كه به بنه‌چه خه‌ڵكى نه‌جد بوو و سه‌ر به قوتابخانه‌ى حه‌نبه‌لى بوو، چووه سه‌ر ڕێبازى نه‌قشبه‌ندى – خالیدى70. دواتر ئه‌لسددیق ڕۆیشت بۆ به‌سره و له‌وێ له خێزانێكى ده‌وڵه‌مه‌ندى ئه‌و شاره ژنى هێنا و ده‌ستى كرده بازرگانیى ئاوڕێشم له‌گه‌ڵ هندستان و حیجازدا. ئێمه ته‌نها به شێوه‌یه‌كى ناڕاسته‌وخۆ ده‌زانین كه‌وا له‌و ماوه‌یه‌دا بووه به هه‌واخواى خوێندنى حه‌دیس و ڕێبازى سۆفیگه‌ریى داود ئیبن جه‌رجیسى هاوه‌ڵى به‌ناوبانگ و ده‌ركه‌وتووى ئه‌لبه‌سرى، كه شێخێكى ڕابه‌رى خالیدیى به‌غدا و ڕکابەرى سه‌ره‌كیى سه‌له‌فییه‌تى ئێراق بوو71.
ساڵى 1874 ئه‌حمه‌د ئه‌لسددیق گه‌ڕایه‌وه بۆ حه‌ڵه‌ب و خانوویه‌كى له گه‌ڕه‌كى بانكوسه‌ى پۆشته و په‌رداخدا دروستكرد. له پاش ده ساڵى ترى پڕكاریى سه‌فه‌ر و موعامه‌له، دواجار جێگیر بوو، ده‌ستى كرده وانه وتنه‌وه له مزگه‌وتى ئه‌حمه‌دیی نزیك ماڵه‌كه‌یدا، كه پێشتر وه‌قفێكى باشى بۆ ته‌رخان كردبوو. ئه‌لسددیق مزگه‌وته‌كه‌ى فراوان كرد و له ته‌نیشتیه‌وه ته‌كێیه‌كى دوونهۆمیى دروست كرد، كه یه‌كه‌میانى خسته خزمه‌تى په‌یڕه‌وانى خه‌ڵوه‌تییه‌وه و دووه‌میش بۆ (ختم الخواجه‌گان)، كه ویرد و دۆعایه‌ك بوو بۆ سیلسیله‌ى ڕابه‌رانى نه‌قشبه‌ندى ده‌خوێنرا. ئه‌م بینایه به ڕۆژدا وه‌ك حوجره به‌كارده‌هات و كتێبخانه‌یه‌كى به‌نرخى تێدابوو. ئه‌لسددیقیش وه‌ك ئه‌وانى پێش خۆى دانه‌نرا به شێخ و جێگره‌وه‌ى نه‌بوو، هه‌رچه‌نده سه‌رچاوه‌یه‌كى دوور ئیددیعاى ئه‌وه ده‌كات كه‌وا كه‌سێكى سه‌ر به حه‌مه‌وییه خه‌لیفه‌ى بووه72. له لایەکى تره‌وه، هه‌ندێ كتێبى له سه‌ر قوتابخانه‌ى حه‌نبه‌لى داناوه له گه‌ڵ گه‌شتنامه‌یه‌ك و نامیلكه‌یه‌كى شیعرى له سه‌ر قوتابخانه‌ى حه‌نبه‌لى بۆ یاسا، كه‌وا سه‌ر به ڕابه‌ره نه‌قشبه‌ندییه‌كه‌ى بووه و دواتر وابه‌سته‌ى سه‌له‌فییه‌ت بوو.
لێكدان و تێكه‌ڵبوونێكى جۆراوجۆرى موحافزه‌كارى و بره‌وى ئایینى له بایۆگرافییه‌كه‌ى عه‌بدوڕه‌حمان ئه‌لحه‌ججاردا (1853 – 1918) ڕه‌نگده‌داته‌وه، كه‌وا كوڕى یه‌كه‌م شێخ و ڕابەرى خالیدى بوو له حه‌ڵه‌بدا. هه‌رچه‌نده له ته‌مه‌نى هه‌شت ساڵیدا باوكى كۆچى دوایى كرد، به‌ڵام ڕێگه‌ى عه‌بدوڕه‌حمان به‌ره‌و پایه و مه‌قامى ئاینى بێ قۆرت بوو. ئه‌م له‌گه‌ڵ هاوه‌ڵ و هاوته‌مه‌نه‌كه‌ى باوكى، كه “ئه‌حمه‌د الترمانینى” بوو و به هه‌مان شێوه‌ش له‌گه‌ڵ موریدانى حوسێن ئه‌لغه‌ززیدا: أحمد الزویتینى و أحمد الكواكبى. له سه‌ره‌تاى ساڵانی 1880كاندا ئه‌لحه‌ججار له ئه‌زهه‌ردا درێژە‌ى به خوێندنه‌كه‌ى دا. محمد العابسى له ناو هاوخوێندنه‌كانیدا بوو كه سه‌ر به ته‌كێى ئه‌بولهوداى سه‌ییادى بوو له ئه‌سته‌مبووڵ. حه‌ججار كه چووه سه‌ر ته‌ریقه‌تى ڕیفاعى ناردیان بۆ بڵاوكردنه‌وه‌ى ئه‌و ته‌ریقه‌ته له وڵاتى هندستان، به‌ڵام سه‌ركه‌وتنێكى ئه‌وتۆى به‌ده‌ستنه‌هێنا، له به‌ر ئه‌وه به نائومێدى گه‌ڕایه‌وه بۆ حه‌ڵه‌ب و جێگه‌ى باوكى گرته‌وه له مزگه‌وتى ئه‌مه‌وى و مزگه‌وته‌كانى تردا و هاوزه‌مان ته‌دریسى زانیاریى ئایینیشى ده‌كرد له ته‌كێى هیلالیدا. ساڵى 1892 حه‌ججار كرا به موفتى ڕه‌ققه له ناوچه‌ى جزیره‌ى باكوورى ڕۆئاواى سووریا و له‌وێ پاشماوه‌ى ژیانى به وانه‌وتنه‌وه و فێركردنى خه‌ڵكه‌وه به‌سه‌ربرد له‌باره‌ى ئاینه‌وه و هانی ده‌دان منداڵه‌كانیان بنێرنه قوتابخانه73.
نووسین: ئیسحاق وایزمان: پرۆفیسۆر لە زانکۆی حەیفا
وەرگێڕان: محەمەد حەمە ساڵح
