“دەستپێك”
كورد لە مێژە لە سەر خاكی باب و باپیرانی نەیتوانیوە دەوڵەتی نەتەوەیی بوونیاد بنێت، هاوكات هەمیشە چەوساوە، دەربەدەر و ماڵ بەكۆڵ بووە، لە پاڵ ئەم كارەساتانەدا كەڵەمێردی خێڵ، تیرە، هۆزەكانی نەتەوەكە بە گشت شێوەیەك داكۆكیان لە میللەتەكە كردووە و لە گشت كات و ساتێكدا هۆكاری بە ئاگاهێنانەوە و پاراستنی سەدا و سیمای نەتەوەكە بوون، سەید تەها یەكێك بووە لە پیاوە مێژووەكانی ڕۆژگاری خۆیی، ئەم چەند دێڕە ئەو ڕاستییە دەسەلمێنێت، چۆن؟
“مێژووی بنەماڵەی نەهری”
بنەماڵەی نەهری وەك ماڵباتێكی ناودار لە مێژووی كوردا پێگەیەكی دیار و بەرچاویان هەبووە، ڕیشەی بنەماڵەكە دەگەڕێتەوە سەر “شێخ عه‌بدولقادری گەیلانی” دوای ژین ئاوایی شێخ عه‌بدولقادر لە بەغداد، عەبدول عەزیزی كوڕی دەبێتە نوێنەری بنەماڵەكە و بنكەی تەریقەت دەگوێزێتەوە بۆ شاری ئاكرێ، دواتر لە گوندی ستوونی ناوچەی هەكاری بە درێژای تەمەنی چوار نەوەی بنەماڵەكە لە ئاكرێ نیشتەجێ دەبن، درێژە بەكاری تەریقەت دەدەن، لە كۆتایشدا لە سەردەمی كوڕانی مەلا ساڵح، سەید ئەحمەد و سەید عەبدوڵڵا لە نەهری دەگیرسێنەوە، چەندین پیاوی ناودار لە مێژووی ئەو بنەماڵەیەدا هەڵكەوتوون. دوای نەمانی میرنشینەكان لە كوردستان بە هۆی ئەو بۆشاییە ڕامیاری و كارگێڕیەیی لە كوردستان دروست بوو، زیاتر ڕۆڵی تەریقەت و بنەماڵەكانیان دەركەوتن، بنەماڵەی نەهری وەختایەك لە تەریقەتی قادرییەوە بوون بە نەقشی زیاتر ناسران و دەركەوتن، ڕەگوو ڕیشەی گۆڕانكاری و بادانەوەی بنەماڵە لە قادرییەوە بۆ نەقشی دەگەڕێتەوە بۆ پەیوەندی نێوان مەولانا خالید و سەید عەبدوڵڵای نەهری، دواتر مورید و لایەنگرانی سەید عەبدوڵڵا بە دەم بانگەوازەكەوە دێن و دەبن بە پەیڕەوكاری تەریقەتی نەقشبەندی.
یەكێكیتر لە كەسایەتێكانی بنەماڵەی نەهری شێخ تەهای شەمزینییە كە لە سەردەستی مەولانا خالد تەریقەتی وەرگرتووە و دواتر هەوڵی بڵاوكردنەوەی ڕێبازەكەی داوە. شێخ تەها پەیوەندی پتەوەی لە تەك میر بەردخان و محەمەد شای قاجاردا هەبووە. لە سەردەمی شێخ تەهادا ماڵباتەكەیان لە ڕووی كۆمەڵایەتی و ئابوورییەوە زۆر گەشاوەتەوە بەڕادەیەك خاوەنی زیاتر لە دوو سەد ئاوایی بوونە. دەست ڕۆیشتوویی و توانای دارایی شێخ هۆكاربوون لە كاری ڕۆژنەدا بەخشندەو میهرەبان بێت، هەمیشە پەنا و سارای فەقیرو نەدار بووە، باج و سەرانەی لە خەڵك نەستاندووە، هەوڵیداوە كۆمەڵگای كوردی ڕێكبخات، لەم بوارەدا “محەمەد ڕەسوڵ هاوار” لە كتێبی كوردو باكووری كوردستان لە سەرەتای مێژووەوە تا كۆتایی شەڕی دووەمی جیهان دەنووسێت:- سەید تەها دەسەڵاتی بە سەر سەرجەم كارو بارەكانی هەرێمەكەیدا دەرۆیشت و بۆخۆی ئاریشەكانی چارەسەر دەكردن و نەیدەهێشت بگاتە دەست دادگا و پۆلیسی دەوڵەت، ئەو كارانە پاساوبوون كونسڵخانە و نوێنەری وڵاتان چاودێری هەڵسووكەوتەكانی بكەن، لە ناو بنەماڵەكەیدا بەكاریزماترین كەسایەتی سیاسی و ئایینی دادەنرێت. بەگشتی بنەماڵەی نەهری لە سەدەی نۆزدە و بیست ڕۆڵی گرنگی سیاسی و كارگێڕیان هەبووە لە كوردستاندا.
“مێژووی شوێن و لە دایكبوونی سەید تەها”
سەید تەها یاخود شێخ تەهای شەمزینی، كوڕی شێخ محه‌مه‌د سدیق كوڕی شێخ عوبەیدوڵڵا، كوڕی شێخ تەها كوڕی سەید مەلا ئەحمەدە، سەبارەت بە ساڵ و شوێنی لە دایكبوونی كۆ ڕایەك لە بەردەستادا نییە ساڵانی 1884، 1878 و 1892 بە مێژووی لە دایكبوونی دادەنرێت، گوندی نەهری لەناوچەی شەمزینان بە زێدی هاتنە دنیای ئەژمار دەكرێت، بەڵام “شێخ پەڕوێز” نەوەی سەید لە چاوپێكەوتنێك لەگەڵ “ڕێبین سەعید” دا دەڵێت:- باپیرم لە تائیف لە دایكبووە. شێخ محەمەد سدیقی باوكی كوڕە گەورەی شێخ عوبیدوڵڵای نەهرییە، لە سەردەمی باوكیدا لە گشت ڕووداوە سیاسێكانی ئەوكاتدا ڕۆڵی بەر چاوی هەبووە، سەركردەیەكی دیاری شۆڕشەكەی ساڵی 1880 بووە. دایكی ناوی “مریەم” بووە، كچی یەكێك لە بنەماڵە ناودار و ئەشرافەكانی ئەوراسی بووە، خانمی دایكی سەید تەها دوای مردنی هاوژینەكەی ڕۆڵی گرنگی لە بەڕێوەبردنی خانەوادەكەیدا بینیووە، دوای دورخستنەوەی هاوژینەكەی ناچاربووە لە خۆیی و بنەماڵەكەی بەڕێوەببات و ڕۆڵی گرنگی لە پێگەیاندنی كەسایەتی سەید تەهادا هەبووە.
بە هۆی شۆڕشی ساڵی 1880 و ئاوارەبوونی بنەماڵەكەیان بۆ تائیف، ژیانی منداڵی هاوكات بووە لەگەڵ ئەو قۆناغە ناهەموارەدا. سەرەتا لە حوجرە دەست بە خوێندن دەكات، دواتر وەك گەنجێكی بە توانا قۆناغەكانی خوێندن تەواودەكات و شارەزایی لە زمانەكانی فارسی، توركی و عەرەبیدا پەیدا دەكات و، كەمێكیش شارەزایی لە زمانی ئینگلیزی و ڕووسی، هەمیشە هەوڵیداوە ئاشنای كولتووری نەتەوەكانی دیكە بێت، هەروەها هەردوو شێوەزاری سۆرانی و كرمانجی زانیووە، بە هۆی بەشداری سەید تەها لە كاری بەشەكانی تری كوردستان ڕۆڵی گرنگی بە كەسایەتێكەی بەخشیووە. لە ڕووی ئایندارییەوە داب و نەریتی بنەماڵەكەی پاراستووە، لە هەمان چاوپێكەوتندا شێخ نەهرۆی نەوەی سەید دەڵێت:- باپیرم تەریقەتی وەرنەگرتووە و بە كەسیشی نەبەخشیوە، كەمتر تێكەڵی سۆفیگەری بووە، وەك كەسێكی ئاسایی دەركەوتووە و مامەڵەی كردووە، ڕێزی لە ئایینەكانی دیكە گرتووە، چەندین دۆست و ناسیاوی لە ئایین و ئاینزاكانی دیكە هەبووە.
سەید تەها لە ژیانیدا دووجار هاوسەرگیری كردووە، هاوژینی یەكەمی ناوی ” ئاتیە” خانم بووە، خەڵكی نەهری بووە، باوكی موفتی شارەكە بووە، بەرهەمی ئەم هاوسەرگیرییە چوار كوڕ بووە، كوڕە گەورەكەی شێخ محەمەد سدیق” 1916 بۆ 1968″ لە خولێ دەهەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی ئێراق نوێنەرایەتی لیوای هەولێری كردووە. هاوژینی دووهەمیشی كچی جەعفەر ئاغای شكاك بووە، لەم ژنە سێ كوڕی هەیە كە تا ساڵی 2015 تەنها سەید “ساڵح” لە ژیاندا مابوو. سەید تەها پەروەردی دەستی خێزانێكی ئایینی دەوڵەمەند و خاوەن دەسەڵات بووە، گشت ئەو هۆكارانە كاریگەریان لەسەر كەسایەتی سەید تەها داناوە.
“ڕۆڵی سەید تەها لە نوێنەرایەتی بنەماڵەكەیدا”
شێخ محەمەد سدیقی باوكی لە تەمەنێكی كورتدا دەست دەداتە كاری سیاسیی، بە تایبەت ئەوكاتەی سەرپەرشتیاری بنەماڵەكەی دەكات لە گوندی نەهری، سەید تەها بۆ خۆی ئارەزووی كاری سیاسی هەبووە، هاوكات كەسێكی ڕۆشنبیر و تێگەیشتوو خۆشەویستی خەڵكیش بووە. ساڵی 1907 باوكی ژین ئاوایی دەكات، دواتر حكوومەتی عوسمانی بۆ ئەوەی پەیوەندی لە تەك خێزانەكەیدا نەپچڕێت لە سەید تەها نزیك دەبنەوە. ساڵی 1908 سەید تەها دەست دەكات بە جێبەجێكردنی كارەكەی وەك سیاسەتمەدارێكی زیرەك و بە توانا دەردەكەوێت تا وەك ڕێبەرێكی ئایینی و سۆفیگەری. ساڵی 1911 ڕێبەری بنەناڵەكەی دەكات و وەك كەسێكی زیرەك و بەتوانا دەردەكەوێت، دواتر هەردوو حكوومەتی عوسمانی ئێرانی دەور و خولی دەدەن تا بە لای خۆیاندا ڕایبكێشن، كاتێك ئەمكارەیان بۆ ناچێتە سەر هەوڵدەدن دەسەڵاتی لاواز بكەن، چونكە سیاسەتی ئەو دەوڵەتە كەمكردنەوە و لاوازكردنی كەسێك یاخود بنەماڵەیەك بووە كاتێك ناو و شۆرەتیان هەڵدەكشا، لەم پێناودا هەوڵیانداوە باپیر و مامی دوور بخەنەوە. دواتر لە مامی نزیك بوونەتەوە و هەوڵیانداوە ناكۆكی لە نێوانیاندا دروست بكەن، پاشان سەید تەها هێزێكی چەكداری سێ سەد كەسی پێكەوە نابوو ئەوكارەش جێگای دڕدۆنگی و گومانی عوسمانێكان بووە.
لە كۆتایی ساڵی 1911 نەهری بەجێدەهێڵێت چونكە دەوڵەت مەبەستی بووە تیرۆری بكات، هاوكات هەمیشە لە ژێر چاودێری تووندی دەوڵەتدا بووە، لە دەرفەتێكدا و بە هاوكاری ڕووسیا دەگاتە شاری “ئۆفۆرۆسوك” پاش چەند ڕۆژێك خۆی دەگەیەنێتە گوندی “ڕاژان” و بەردەوام دەبێت لەكاری ڕامیاری. دواتر سەید تەهای شەمزینی پەیوەندی دەكات بە كۆمەڵێك یانە و ڕێكخراوەوە بە نموونە:-
1. كۆمەڵەی ڕزگاری كوردستان: بە یەكەمین كۆمەڵەی كوردی لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان دادەنرێت ساڵی 1912 لە سەر دەستی سمكۆی شكاك، سەید تەها و عەبدولڕەزاق بەدرخان دامەزرا. لە زۆربەی ناوچەكانی ڕۆژهەڵاتی كوردستان چەندین سەرەك عەشیرەت پشتگیری ڕێكخراوەكەی كردووە، ئامانجی ڕێكخراوەكە سەربەخۆیی كوردستان بووە. لە مەڕ چالاكی ئەم ڕێكخراوە “باسیلی نیكتین” دەنووسێت:- لە كونسڵخانەی خۆم لە شاری ورمێ چاوم بە نوێنەری ئەم ڕێكخراوە كەوت كە لە لایەن سەید تەها ڕاسپێردرابوو كارێ بكەم، سەید تەها چاوی بە سەركردەی ڕووسیا بكەوێت نەخشەڕێگەیه‌ك بۆ ڕزگاری كوردستان دیاری بكەن.
2. كۆمەڵەی جیهانزانی: ئەم كۆمەڵە ساڵی 1913 لە لایەن عەبدولڕەزاق بەدرخانەوە هاتە دامەزراندن، سمكۆی شكاك و سەید تەها ئەندامی ڕێكخراوەكە بوون، ئامانجی ڕێكخراوەكە بڵاوكردنەوەی هۆشیاری نەتەوەیی بوو بە تایبەت لە ناو منداڵاندا، بەرهەمی ئەم كۆششە كردنەوەی قوتابخانەیەك بوو بۆ منداڵان لە ساڵی 1913، یەكەم قوتابخانەبوو لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان منداڵان بە زمانی كوردی تیادا بخوێنن، هاوكات هەوڵیانداوە گەنجی كورد بۆ خوێندن بنێرنە دەرەوە وڵات و لە كۆتاییدا بە هۆیی ناكۆكی نێوان سمكۆ و عەبدول ڕەزاقەوە ڕێكخراوەكە هەڵوەشایەوە.
3. كۆمەڵەی خۆیبوون: دوای دامركاندنەوەی شۆڕشی شێخ سەعیدی پیران، لە هاوینە هەوار”بحمدون” لە لوبنان بە ئامادەبوونی نوێنرانی ڕێكخراوە سیاسی، سەرەك عەشیرەت و گەورەپیاوانی كوردی لە 5/ تشرینی یەكەم/ 1927 هاتە كۆمەڵەی خۆیبوون دامەزراندن، دواتر لە چەندین جێگا ڕێكخراوەكە لقی كردۆتەوە، مێژوو دەڵێت “واهین پاپازیان” سەركردەیەكی پارتی داشناكی ئەرمەنی و ئەندامی پەرلەمانی توركیا بووە داوای لە سەركردەكانی خۆیبوون كردووە پەیوەندی بە سەید تەهاوە بكەن ئەوكات ناوبراو قائیمقامی ڕەواندزبووە، چونكە خاوەن چەكدارێكی زۆر و پێگەیەكی جەماوەری زۆرە لە ناوچەكەدا.
4. كۆمەڵەی هاوكاری و كۆمەڵایەتی: لە مێژوودا بە یانەی هۆشیاریش ناوی ڕۆیشتووە، لە ساڵی 1926 لە مالێ “ئیسماعیل ئەفەندی” بە ئامادەبوونی سەید تەها و چەند كەسێكی تر ئەم بابەتە دەخرێتە بەر باس، دواتر بڕیاردەدەن داواكارێكەیان لە ڕێگای پاكێجێكەوە بخەنە بەردەم وەزارەتی ناوخۆی ئێراق، ئامانجی ڕێكخراوەكە بڵاوكردنەوەی هۆشیاری و گرنگیدان بووە بە مێژووی كورد، لە كۆتاییدا ڕێگا بە كاركردن بە ناوی ئەم ڕێكخراوەوە نەدراوە بە پاساوی ئەوەی پەیڕەو و پرۆگرامی یانەی هۆشیاری جمووجوڵ و چالاكی سیاسی دەگرێتەوە.
“جمووجوڵ، پەیوەندێكانی سەید تەها لەگەڵا وڵاتان و كەسایەتێكانی كورد”
1. پەیوەندی لەگەڵ ڕووسیا 19111ـ 1918
پەیوەندی ڕووسیا و سەید تەها دەگەڕێتوە بۆ ڕۆژگارێك كە ماڵباتیان لە نەهری بووە، چونكە ئەوكات پەیوەندی ئەو لەگەڵ عوسمانێكاندا بەرەو لاوازی دەچوو، لەو باردۆخەدا سەید تووشی چەند ڕووداوێكی نەخوازاربووە، وەك هەوڵی تیرۆكردن و تێكچوونی پەیوەندی لە تەك مامی. لە كۆتایی ساڵی 1911 ڕوو دەكاتە ڕووسیا و لە شاری “نۆفۆرۆسیك” دەگیرسێتەوە، ئەوكات چاوی بە بەشێك لە سەركردەكانی ڕووسیا كەوتووە، دواتر لە “ڕاژان” نیشتەجێ دەبێت، كونسوڵخانەی ئێران دەڵێت:- بە گوێرەی ئەو زانیارییانەی لە لایەن كونسڵخانەكانەكانی تەبرێز و سەلماس پێمان گەیشتووە سەید تەها ڕووسەكان ناردویانەتە ورمێ، ئەوكات دەستدەكات بە چالاكی سیاسی بە تایبەت لەگەڵ سمكۆ و عەبدولڕەزاق بەدرخان، دواتر گەشتێك بە ناوچەكانی “خۆی و ماكۆ و قوتوور” دا دەكات و چاوی بە هەندێك لە سەرەك عەشیرەت و پیاوماقوڵانی كورد دەكەوێت. لەم پێناوەشدا هەوڵیداوە كارو چالاكێكانی لەگەڵ ڕووسیادا ڕێكبخات، بۆ ئەم مەبەستە پەیوەندی بە دپلۆماتكارەكانی ڕووسیا لە تەفلیس و تاران كردووە.
خاتوو “بێل” دەنووسێت:- سەید تەها زیاتر دۆستی ڕووسیا بوو، دەوڵەتی ڕووسیا دەیویست دەوڵەتێكی كوردی دروستبكات و سەید تەها سەرۆكی بێت، بەڵام هەڵگیرسانی جەنگی جیهانی ئەم كارەی لە باربرد. هەرچی ئێرانێكانە دەڵێن: سەید تەها ئەمكارانەی بۆ بەرژەوەندی خۆیی كردووە! ساڵی 1914 كاتی جەنگ هەڵگیرسا و شەر كوردستانی گرتەوە، ڕووسیا داوا لە كوردان دەكات یارمەتی لە شكرەكەیان بدەن، بەڵام كاتێك لە بەری كوردستانی ڕۆژهەڵات دەشكێن هۆكارە دەخەنە ئەستۆی كورد، لە سەرەتا ساڵی 1915 سەید تەها و هاوڕێكانی دەگیرێن و ڕەوانەی ڕووسیا دەكرێن. بەر لە كۆتایی جەنگ بە پیلانێك هەڵدێت و دەگەڕێتەوە ئێران، دوای گشت ئەو فشارانە ژیانی سەید تەها و بنەماڵەكەی گوڕدراو زۆر لاوازبوون.
لەوقۆناغەدا دەوڵەتی روسیا سیاسەتێكی جێگیریان نەبووە بەرانبەر بە كورد، ئەوكارەش نا ڕۆشنی بەرانبەر سەركردەكانی كورد دروستكردووە.
2. پەیوەندی لەگەڵ ئینگلیز1919 – 1929
ساڵی 1919 پەیوەندی لەگەڵ ئینگلیزەكانی ئێراق بوونیادنا و مەبەستی بوو لە ژێر چاودێری بەریتانیادا كوردستانێكی یەكگرتوو دروست بكات. ئەو ڕۆژگارە لە باشوور شێخ مەحمود دژ بە ئینگلیز دەجوڵایەوە، لە ڕۆژهەڵاتیش سمكۆ دژ بە حكوومەتی ئێران شۆڕی بەرپا كردبوو، بۆ ئەم مەبەستە بەریتانیا مەبەستی بوو سوود لە پێگەی شێخ تەها وەربگرێت و جێگای شێخ مەحمودی پێ بگرێتەوە، هاوكات بۆ دەركردنی هێزەكانی توركیا لە ڕەواندز كەڵك لە تواناو پێگەی سەید تەها وەربگرێت، ئینگلیز بۆیان دەركەوتبوو لەو ناوچەی ڕەواندز سەید تەها دەسەڵاتێكی زۆری هەیە. “ڕەفیق حیلمی” لە بەرگی یەكەمی یاداشتەكانیدا نووسیوێتی:- كاتێك گەیشتمە ڕەواندز، كاپتن بیڵ گەیشتبووە هەولێر و هەوڵیدەدا سەید تەها ڕازی بكات شوێنی شێخ مەحمود بگرێتەوە، بۆ ئەم مەبەستە لە تەك چەند ئاغا و سەرەك عەشیرەتێكدا لە ماڵی “مەلا فەندی” كۆبونەوەیەك بەڕێوە چوو، سەید تەها داوای لە ئامادەبووان كرد داواكارێكانی بەریتانیا لە شارەكەدا جێبەجێبكەن و لە بەرانبەردا داوای كۆمەك و یارمەتی بكەن، بەڵام بەشێكی ئامادەبووان زۆر بە تووندی دژی هەڵوێستێكی سەید تەها وەستانەوە قسەی ناشیرینیان پێ گووت!
كاپتن “هەی” حاكمی سیاسی ئینگلیز لە ڕەواندز ساڵی 1919 لە ڕاپۆرتێكی كارگێری لە سەر ڕەواندز دەنووسێت:- بە هۆكاری مانەوەم لە شارەكە هەلێكم بۆ هەڵكەوت سەید تەها ببینم و لە سەر بو,نیادی دەوڵەتی كوردی ڕاوێژمان كرد، سەید تەها كەسایەتییەكی شایستە و ڕێزێكی زۆری لە ناوچەكەدا هەیە. بە هەمانشێوە “لیچمان” حاكمی سیاسی موسڵ لە كوردستانی باشوور پێشنیاری دەوڵەتێك دەكات بە سەرۆكایەتی سەید تەها. هەروەها “ئیدمۆنس” دەڵێت: هەندێك لە پیاوەكانمان پێشنیاری گەڕانەوەی شێخ مەحمودیان دەكرد، من گووتم ئەو كەسێكی سەرەڕۆیە و پێویستە كەڵك لە سەید تەها وەربگرین. هەرچی “هاملتۆنە” دەڵێت:- سەید تەهای شەمزینی بۆ مەلیكی كوردستان پیاوێكی درەوشاوە بوو، هەرچەند لە ناو سەرۆكەكانی كورد دا بێ هاوتا بوو، ئەو تەنیا بوو چواردەوریشی بە دوژمن تەنرابوو، تەنها دۆستیشی بەریتانیابوو.
ساڵی 1919 لە سەر بانگهێشتی كاربەدەستانی بەریتانیا دەگاتە بەغداد و لەگەڵ “ویلسن” پرۆژەیەكی پرۆژەیەك بۆ كوردستانێكی یەكگرتوو لە تەك كوردستانی ڕۆژهەڵات دادەڕێژن، هاوكات لە داواكارێكانی سەید تەها بۆ بەریتانیا لە مەڕ دروستكردنی دەوڵەت:-
1. دەوڵەتەكە بنكە فراوان و لە سەر شێوازی كۆماری بێت.
2. دەوڵەتەكە لە ژێر چاودێری بەریتانیادا بێت و كوردستانی ڕۆژهەڵاتیش لە خۆ بگرێت.
3. ئەرمەنی ئاشوورێكان نەبن بە بەربەست و بەریتانیا ئەم ئەركە لە ئەستۆ بگرێت.
4. هاوشێوەی ئێراق بەریتانیا یارمەتی كورد بدات.
سەرباری ئەوەی سەید تەها ئامادەیی پیشانداوە لە بەرانبەردا ئینگلیز بە پاساوی ئەوەی ئەوكارە مەزنە لە توانای دەوڵەتی بەریتانیادا نییە دەست دەنێن بە ڕووی سەید تەهاوە.
“لازاریف” دەڵێت: بەریتانیا حكومڕانی ناوچەی ڕەواندز و نەهریان بە خشیە سەید تەها و ئەو ڕازی نەبوو، دواتر ڕوو دەكاتە ئێران و بەشداری شۆڕشەكەی سمكۆی شكاك دەكات. دواتر ئینگلیزەكان با دەدەنەوە بەلای “حەمدی بەگی بابان” دا و هەوڵەكانی ئەویش سەری نەگرت، چونكە حەمدی بەگ زمانی كوردی نە دەزانی و بەشێكی زۆری كوردستانیشی نەبینیبوو. لە 30/ ئەیلولی/ 1923 شێخ مەحمود لە هندستانەوە گەڕێندرایەوە سلێمانی، لە ژێر چاودێری حكوومەتی بەریتانیا دەسەڵاتێكی خۆجێی پێكهێنا و زۆری نەبرد دەستی لەگەل ئوزدەمیردا تێكەڵ كرد و دۆخەكە تێكچوو.
دوای شكانی شۆڕەكەی سمكۆ سەیدت ەها دەگەڕێتەوە ڕەواندز و لە 1922 ئامادەییی خۆیی بۆ هاوكاری بەریتانیا دژ بە تورك پیشانداوە، چونكە ئەوكات ئەوان لە كوردستانی باشوور چالاك بوون و پڕوپاگەندەیان بڵاو دەكردەوە. لە مبارەوە “ئیدمۆنز” دەڵێت:- بەڕێوەبردنی ناوچەی ڕەواندز لە لایەن سەید تەهاوە لە جێگای خۆیدا بوو، چونكە دەسەڵاتی ئوزدەمیر و شێخ مەحمود دەپچڕێنێ. لە كۆتاییدا هاوشێوەی ڕووسیا سیاسەتی بەریتانا بەرانبەر كورد ناڕوون بووە لەو ڕۆژگارەدا بەڵام سەید تەها توانیوێتی كەڵكی لێ وەربگرێت، چونكە لە یەك كاتدا لە لایەن ئێران، ئێراق و توركیاوە داواكراوبووە. هەروەها لەگەڵ شێخ عه‌بدولسه‌لامی بارزان، سمكۆشدا پەیوەندی باشی هەبووە لەو پێناوەدا كۆششی زۆری كردووە.
“ڕۆڵی كارگێڕی سەید تەها”
لە حوزەیرانی ساڵی 1922 ئوزدەمیر گەیشتە ڕەواندز و لە هەوڵی ئەوەدا بوو دەسەڵاتی كەمالێكان لە ناوچەكەدا جێگیر بكات، بۆ ئەم مەبەستە كەوتنە هاندانی خەڵك دژی سیاسەتی ئینگلیز، پێشتر ئینگلیز هەوڵی دابوو دەسەڵاتی ئوزدەمیر لە ناوچەكەدا لاوازبكات و هێزی “لیڤی” سلێمانیان ناردبووە سەری، بەڵام نەیانتوانیوە ڕێگری لە فراوانخوازێكانی بكەن، دواتر شێخ مەحمود لەگەڵ ئوزدەمیر دەستی تێكەڵكرد، سەرەتا ئینگلیز لە هەوڵی ئەودابوون بە هاوكاری شێخ بارودۆخی كوردستان هێور بكەنەوە، بەڵام زوو تێگەیشتن؛ پشتبەستن بە شێخ كارێكی بێ سوودە، دواتر دانوستاندن لە نێوان سەید تەها ئەفسەرانی پایە بەرزی ئینگلیز دەستی پێ كرد و بە نامە سەرووی خۆیان ئاگاداركردۆتەوە كە سەیدتەها ئامادەیی هەیە بۆ یارمەتی بەریتانیا، بە نموونە ئەو نامەی سێر “پرسی كۆكس” بۆ وەزیری مەسته‌عمەراتی ئینگلیزی ناردووە.
پاشان سەید كێوماڵێكی ناوچە دەكات و ژمارەی سەربازانی توركی بە دوو سەد حەفتا سەرباز لە ناوچەكەدا خەمڵاندووە، هەروەها بەر لە هێرشكردن سەید تەها بە فرۆكە بە ئاسمانی ناوچەكەدا سوڕاوەتەوە بەیاننامەی بە سەر ناوچەكەدا بەرداوەتە و داوای لە خەڵك كردووە فریوی دوژمن نەخۆن، هاوكات بۆ بە هێزكردنی دەسەڵاتی سەید تەها ژمارەیەك سەربازی خۆبەخش خراونەتە ژێر فەرماندەی سەید تەها، دوای چەندین كۆبوونەوە و ڕاو تەگبیر سەرەتا لە كۆیە و ڕانیەوە و دواتریش لە قۆڵی هەریر و باتاسەوە دەست بە هێرشكردن كرا بۆ سەر سووپای ئوزدەمیر، كاتێك ئوزدەمیر و لایەنگرانی ئەو ژمارە زۆرەی سوپایان چاو پێ كەوت، بەشێك لە لایەنگرانی كورد بوون پاشەكشەیان كرد، دواتر لە 20/ نیسان/ 1922 بڕیاری پاشەكشەیاندا، لە 22/نیسانی هەمانساڵ بە تەواوی لە كوردستانی كشانەوە و لە دۆڵی ڕۆستە وە بەرەو ئێران چوون. بەمشێوەیە و بە هاوكاری سوپای ئینگلیز سەید تەها توانی ڕەواندز لە دەستی تورك ڕزگار بكات.
“دانانی سەید تەها بە قائیمقامی ڕەواندز”
بە بڕیاری سەرپەرشتیاری گشتی كارگێڕی ئینگلیز لە بەغداد و بە پرسكردن بە حكومەتی ئێراق لە 23/ ئایاری/ 1923 سەید تەها وەك جێنوشینی ڕەواندز دیاری كرا. بە مشێوەیە سەید تەها دەبێتە یەكەم قائیمقام لە دوای دروستبوونی رژێمی پاشایەتی لە ئێراق. دانانی سەید تەها وەك جێنوشین كۆمەڵێك مانا و هۆكاری لە پشتەوەبوو چونكە ناوبراو پێگەیەكی بەهێزی كۆمەڵایەتی و ئایینی لە ناوچەكەدا هەبووە و ناوچەكە لە سایەیی ئەودا ئارامی بە خۆیەوە بینی. سەید تەها لە ماوەی كاركردنی وەك قائیمقام لە بواری كۆمەڵایەتیدا ڕۆڵی دیار و بەرچاوی هەبووە لە ئاشتەوایی و كەمكردنەوە ناكۆكی نێوان دانیشتوانی ناوچەكە، تەنانەت زۆرجار نەیهێشتووە كێشەكان بگاتە دەست و دەمی پۆلیس و بۆخۆی نێوەندگیری بۆكردوون. لە بواری ئاوەدانكردنەوەشدا ڕۆڵی دیار و بەرچاوی هەبووە، بە نموونە لە بواری ئاوەدانكردنەوەی شارەكەدا “حوسێن حوزنی موكریانی” دەڵێت:- زۆربەی خانووەكانی شار وێران كرابوون، گوندی كاولۆك بە جارێ وێران كرابوو، كاتێك سەید تەها دەسەڵاتی گرتە دەست ئەمنییەت و ئاسایش ڕووی لە ڕەواندز كرد، قەڵات ئاوەدانكرایەوە و دوكان و بازاڕ بوونیاد نرا. ساڵی 1924 دەستیكردوە بە دانانی وەك بەڕێوەبەری ناحیەكان و ڕێگا و بانەكان، بە نموونە ساڵی 1928یەكەی كارگێڕی شارەوانی لە ڕەواندز دامەزراندووە “محەمەد عەلی ئاغای بێشوكی” وەك یەكەم كەس لەو بوارەدا دەست بەكاربووە.
سەید تەها لە نێوان ساڵانی (1923ـ 1928) چەندین خزمەتگوزاری جۆراوجۆری لە شاری ڕەواندز و دەورووبەری ئەنجامداوە، وەك:
1. دامەزراندنی مەكینەكەی جووجك هەڵهێنان و مەكینە بۆ چاكردن و پاڵفتەكردنی هەنگوین.
2. دروستكردنی نەخۆشخانە و دابینكردنی پێداوێستێكانی.
3. دانانی دوو مەكینەی بەرمهەمهێنانی وزەی كارەبا بەمەبەستی دابینكردنی كارەبا بۆ شارەكە.
4. دروستكردنی بازارێكی سەردەمیانە و گونجاو بۆ لە شاری ڕەواندز.
5. هێنانی كرمی ئاوریشم بۆ جوتیارانی ڕەواندز، تەنانەت شارەزای بوارەكەی بە تایبەت هێناوەتە ڕەواندز.
6. كردنەوەی كارگەی ڕستن و چنین لە شارەكەدا.
7. بەدەر خستنەوەی تۆپەكانی میری سۆران كە خەڵك لە ترسی سوپای عوسمانی خستبویانە ناو ڕووباری كاوڵۆكانەوە، پاش كنەو پشكنین سەرئەنجام ساڵی 1926 سێ دانە لەو تۆپانە لە چۆمی ڕەواندز و لە ژێر پردی كاولۆكان دەرهێنران.دواتر دوو لەو لوولە تۆپانە بەخشران بە هەولێر و كۆیە، سێیەمیشیان لە بەردەم قائیمقامێتی ڕەواندز نمایشكراوە. هەروەها لە بواری ڕۆشنبیریشدا جێدەستی دیارە، بۆ نموونە ساڵی 1926 ” قوتابخانەی ڕەواندزی سەرەتایی كوڕان”ی كردۆتەوە، چاپخانەی “زاری كرمانجی” هێناوەتە شارەكە و یارمەتی دەركردنی شانۆگەریشی داوە كە بە یەكەم چاپخانە دادەنرێت لە كوردستانی باشووردا.
“دوا قۆناغی ژیانی سیاسی و مردنی سەید تەها”
كاتێك سەید تەها وەك جێنووشینی ڕەواندز دیاری كرا بەو پۆستە ڕازی نەبوو، چونكە لە بەرامبەر یارمەتی ئینگلیز لە دەرپەڕاندنی تورك لە ناوچەكە لە سەر كوردستانی ئازاد لە تەكیاندا قسەو باسی كردبوو، لەم پێناوەدا بە نامە سێر پرسی كۆكسی ئاگادار كردۆتەوە، جارێكێ تر لە ساڵی 1928 سەردانی بەغداد دەكات، لەم بارەوە “ئەحمەد خواجە” دەنووسێت:- ساڵی 1928 لە بەغداد لەگەڵ باباعەلی بە هۆی ئەمین ڕەواندزیەوە چاوم بە سەید تەها كەوت، باس و خواسی كوردستانی بۆ كردم، سەید تەها پیاوێكی ئازاو چاو نەترسە و بۆكارێكی گرینگ هاتۆتە بەغداد تا ڕاوێژ لەگەڵ ئەفسەرانی ئینگلیز بكات. لە كۆتایی ساڵی 1928 بە تەواوی لەگەڵ ئینگلیزە نێوانی تێكدەچێت، لە تۆڵەی ئەو هەڵوێستەدا وێستویانە لە پۆستەكەی دووری بخەنەوە، لە 13/ تشرینی دووەم/ 1928 بڕیاری سەفەری ئێران دەدات و لە 22/ تشرینی هەمان ساڵ لە تاران نیشتەجێ دەبێت، دواتر ڕەزا شا داوای لێ دەكات ناسنامەكەی بگۆڕێت تا بتوانێت ئەو موڵك و ماڵەی كە لە ماڵبانەتەكەیەوە بەجێمابوو بكاتە ناوی خۆیەوە، داواكەی شا پەسەند دەكات، لە 29/ كانوونی دووەمی 1929 دەست لە كاركێشانەوەی خۆیی لە پۆستی قائیمقامی ڕەواندز ڕادەگەیەنێت و دەم و دەست ئینگلیزیش پەسەندی دەكات.
بە مانەوەی لە تاران قۆناغێكی نا ڕۆشن لە ژیانی سەید تەها دەست پێ دەكات و ساڵی 1939 لە تاران ژین ئاوایی دەكات و لە گۆڕستانی “ئیبن بابویە” ئەسپەردەی خاك دەكرێت، دەگوترێت بە پیلانی شا ژەهر خواردوو كراوە.
سەرچاوەكان:-
سەید تەهای نەهری/ ڕێبین سەعید مەلا/ ماستەر نامە
یادداشت/ ڕەفیق حیلمی/ بەرگی یەكەم.
