“بێشكچی كێیە؟”
بیرمەندو كۆمەڵناسێكی توركە ساڵی 1939 لە ولایەتی جوروم لە دایك بووە، ساڵی1967 لە زانكۆی ئەتاتورك لە زانستە ڕامیارێكان بڕوانامەی بە دەستهێناوە، خزمەتی سەربازی لە ناوچەكانی بەدلیس و هەكاری تەواوكردووە، لەو ڕێگایەوە ئاشنا بووە بە كوردو مەزلومێتی نەتەوەی كورد، ساڵی 1971 لە كۆلێژی زانستە ڕامیارێكانی زانكۆی ئەنقەرە وەك مامۆستای یاریدەدەر دەستبەكاربوە، دواتر بۆ كاری نووسین لێكۆڵینەوە ژیانی تەرخانكردووە، لە پێناو دۆزی كورد و كێشەكەی چەندین كتیبی نووسیوە و 17 ساڵیش بەندكراوە، جۆرەها ئازاری چەشتووە و لە چەندین بەندیخانەی وڵاتەكەی حەپسكراوە.
زانست پێڤاژوێكی هزریە، میتۆلۆژیا، میتافیزیك، ئاین، هونەرو ئەدەبیات وەك ڕێكارێكی زانستی پەسەند دەكرێت، چونكە لە مێژووی گەشەسەندنی كۆمەڵگاكان، سروشتی مرۆڤایەتی، دیرۆك، كۆمەڵگا مرۆڤایەتێكاندا دەبینرێت، بە مشێوەیە بێشكچی بیروباوەڕی لە مەڕ زانست ئاشكرا دەكات، بەڵام كاتێك باسی كۆت و بەندی ئازادی دەكات دەنووسێت “زانست تەنها لە دۆخێكی ئازادی بێسنووردا دەتوانێت ئەركی خۆیی جێبەجێبكات”
لەو كۆمەڵگایانەی قەدەغەی بیركردنەوە بە دامەزراوەی كراوە و یاساخەكان ڕۆڵیان لە دیاریكردنی سیستمی سیاسیدا هەیە، زانست لەوێدا بە هیچ شێوەیەك خونچە ناكات و توانای كرانەوەی نابێت. لە درێژەی نووسینەكەیدا دەنووسێت ئازادی ڕەخنەگرتن تەنها سوود بە زانست ناگەیەنێت بەڵكو پایەیه‌كی گرنگی ژێر خانی دیموكراسیش پێكدەهێنێت. لە بارودۆخێكی لەمشێوەیەدا ئیسماعیل دەستی بەنووسین كرد و بەرگری لە كورد و دۆزەكەی كرد، دواتر زوو لە زانكۆ شار بە دەركرا و جۆرەها دۆسیەیان لە مەڕ چالاكی نووسینەكانی لە دادگاكانی وڵاتەكەیدا بۆ كردەوە. لە وەها بارودۆخێكدا نەتەوە پەرستەكانی تورك باوەڕیان وابوو ئەگەر هەزار ڕوناكبیری كورد لە ناوببەن ئەوا دۆزی میللەتەكە سی ساڵ پاشەكشە دەكات.
بێشكچی ئاواهی باس لە بیروباوەری دەكات، لە بری ئەوەی گوێڕایەڵی دەوڵەت و باوەڕە فەرمێكان بم، زیاتر پابەندی زانست و ڕێكارەكانی بووم، كورد یەكێك بوو لە كێشە بنچینەیەكانی توركیا، ئەو ئاریشەیەی كەس خۆیی لە قەرەینەئەدا، لە هەمبەریدا چاویان دەنوقاند، بەڵام من پرسی كوردم بردە ناو زانكۆكان.
لەم بەشەدا دەنووسێت: لە مانگی تشرینی یەكەمی ساڵی 1962 تا تشرینی یەكەمی 1964 خزمەتی سەروازیم تەمام كر، بەهاری ساڵی 1963 بەشێك لە بەتالیۆنی هێزەكەم گوێزرایەوە بۆ ناوچەی شەمزینان، منیش لە ناو ئەو بەتالیۆنەدا پلەی جێگری ئەفسەرم هەبوو، لەو سەردەمەدا كوردەكان بە ڕابەرێتی مەلا مستەفا لە ناوچە سنورێكان دژ بە حكوومەتی ئێراق لە جەنگدا بوون، حكوومەتی ئێراق گەرەكی بوو ئەوان لە سەر توخوب توندبكات.
لە درێژەی نووسینەكەیدا دەنووسێت: بەیانیەكی زوو بەرەو شەمزینان دەستمان بە جوڵەكرد تاگەیشتینە نەهری، پاشان لە درێژەی گەیشتەكەیاندا دەگەن بە ناوچەی ڕووبارۆك، لەو ڕۆژگارەدا جیاكردنەوەی سنوور زۆر جێگیرو دیار نەبوو، بۆ جیاكردنەوەی توخوبی ئێراق و توركیا بە درێژایی چەندین كیلۆمەتر هەندێك تاشە بەردی گەورە دانرابوو، لە بێ ئاگایی خۆمان سنوورمان بەزاندبوو، تووشی كۆمەڵە كەسێك بووین ئەوان دەیانویست هەندێك چشتمان پێ بڵین: بەڵام من هیچ تێ نەدەگەیشتم، لە ناو سەربازەكان برادەرێك خەڵكی قارس هاتە پێشی و گووتی: جەنابی جێگری ئەفسەر دەتوانم قسە بكەم، بە وەڵامەكەی شاگەشكە بووم! لە وەڵامدا گووتی: دەڵێن ئێوە سنورتان بەزاندووە، ئەوانیش پێشمەرگەن، دواتر ئێمەش گەڕاینە دواوە. ڕِووداوەكە بۆ من مایەیی سەر سڕمان بوو، چونكە دەنگۆ و گەنگەشەیەكی زۆر لە توركیا بڵاو دەكرایەوە كە كورد توركن، زمانێك نییە بە ناوی كوردی، ئەوان گەرەكیانە زمانی توركی بشێوێنن، بۆیە بەو شێوازە دەپەیڤن! میدیای توركی پڕو پاگەندەی زۆری بڵاو دەكردەوە، لە ناوەندەكانی ئەكادیمیا و زانكۆش باوەڕیان پێ دەكراو بڵاودەكرانەوە.
ساڵی 1963 بەردەوام بووم لە خزمەتی سەربازی، ڕێگای نێوان شارەكانی بەدلیس و تاتوان بەناو فەوجەكەی ئێمەدا تێپەڕدەبوو، رۆژێك لە تەك سۆری سپێدە بینیم دەستەیەك ڕەوەند بەرەو “تاتوان” ڕێگا دەبڕن، لە كاتی تێپەرینیان سەرنجمدا بە ئاگاهی فەرماندەكانیان چەند سەروازێك دوو سێ مەڕیان لە مێگەلەك بۆ سەڕیرین دابڕی، شوانەكان ئاگاداری كارەكە بوون كەچی خۆیان نەبان كردو دەنگیان نەكرد.
ساڵی 1964 لە خزمەتی سەربازی مەرەخەس كریام، پاشان دوو ساڵی تەمەنم بۆ لێ كۆڵینەوە لە ژیانی ڕەوەندەكان تەرخانكرد، دواتر بە ناونیشانی “ڕێكخستنە كۆمەڵایەتێكانی عەشیرەتێكی ڕەوەند لە زستانی پێدەشتەكانی سلیڤیان و هاوینی زۆزانەكانی نەمرووت” پێشكەش بە سەرۆكایەت زانكۆكەم كرد. دواتر لە توێی پەرتوكێكدا دەزگای “دۆغان” چاپ و بڵاویكردەوە. لەو ماوەیەدا كێشەو ئالەنگارێكانی ڕەوەندەكان لە سەر سینایی و بێستان بە چاوی دەبینێت.
ساڵی 1968پلان دادەڕێژێت توێژینەوەیەك بكات بە ناوی “لێكۆڵینەوەی بەراورد كاری ژێرخانی كۆمەڵناسی ئابووری – سۆسیۆئیكۆنۆمی لە مەڕ ڕۆژهەڵات و باشوری ڕۆژ هەڵات، ڕاپرسیەكی لە ناوچەكانی نسبێن، جەزیرە و شەمزینان و بڵاو دەكاتەوە، بەڵام بێئەوەی هۆكارەكەی بۆ ئاشكرا بكەن، زانكۆی ئەتاتورك كۆڵیار ئاگادار دەكاتەوە كۆڵینەوەكە كارێكی زانستی نییە! بەڵام دواتر هۆكاری ڕیگریەكەی ئاشكرا دەكات و ئەو هۆكارانەش ئاشكرا دەكات كە جێگای دڵە ڕاوكێی دەسەڵاتدارانی ناوچەكەن، بۆ نموونە ئالیكاری پۆلیسی ناوچەكە و قاچاغچێكان، ڕۆڵی عەشیرەتەكان بە دێژایی سنوور و هەبوونی سیستمێكی دەرەبەگی قەبە بە شێوەیەك ژمارەی ئەو كەسانەی كە هیچ زەوی زارێكیان نییە بەرانبەر ئەو كەسانەی دوازدە بۆ هەژدە هەزار دۆنم زەوییان هەیە 65% دانیشتوانی ناوچەكە پێكدەهێنن، هاوكات هیچ وەبەرهێنانێك لە ناوچەكەدا نییە.
ساڵی 1968 لە تەك دەوامی زانكۆدا وتار بۆ گۆڤاری فۆرم و ڕۆژنامەی ئەكشام دەنووسێت. ساڵی 1969 لە زانكۆی هاجەتەپەوە هەواڵێكی پێدەگات، زانكۆ و ڕێكخراوی زانستە مرۆڤایەتێكانی توركی سیمینارێك بە ناونیشانی “پێشهاتەكانی بەردەم زانستە مرۆڤایەتێكان لە توركیا رسازدەكەن، داوایان لە بێشكچی كردبوو بەشدار بێت، هاوكات داوای بۆچوونی ئەویان كردبوو سەبارەت بە چارەسەری كێشەكانی توێژینەوەی كۆمەڵایەتی لە توركیا ئەو مژار و كێشانەی بۆ ئەو توێژینەوەیە دێنە پێش”
سیمینارەكە ڕۆژانی 23-25 شوباتی 1970 لە زانكۆی هاجەتەپە بەڕێوە دەچوو، ڕۆژی پێشكەشكردنی سیمینارەكە دكتۆر موجبەل كرای ئەندامی لیژنەی ڕێكخستنی سیمینارەكە لە بێشكچی دەچێتە پێشی و دبێژێت: ڕاپۆرتەكەی تۆمان خوێندەوە، لیژنەی سیمیناریش لێی وردبوونەوە و زۆر بە مەترسیان زانی، خۆشم بە مەترسی دەزانم ئەگەری ئەوەهەیە پۆلیس هێرش بكەنە سەر سیمینارەكە.
لە نێوان ساڵانی 1968 بۆ 1970 كە ئاریشە و تەنگژەی نێوان ڕاست و چەپەكان لە هەڵكشاندا دەبێت، داوا دەكرێت پێویستە مامۆستایان دەمانچە هەڵبگرن، لەو كاتەدا مامۆستایەك دەمانچەیەك لە بەر پشتێنی دەردێنێت پیشانی هەڤاڵانی دەدات، یەكێكیتر دبێژێت: بێشكچی پێویستی بە دەمانچە نیە ئەو سەری دەمانچەیە.
ساڵی 1970 لە زانكۆی ئەتا توركەوە دەگوێزرێتەوە بۆ زانكۆی ئەنقەرە، لە درێژەی نووسینەكەیدا لەم بەشەدا دەنووسێت لە سەردەمی ڕژێمی دوازدەی ئازار لە كۆلێژی زانستە ڕامیارێكان كۆڕ و كۆبوونەكان زیادیان كردبوو منیش لە یەكێكیاندا بەشداربووم، گووتم: پێویستە حكوومەت ددان بە مافە دیموكراتێكانی كورد بدات، دەنا كورد باس لە مافە سیاسێكانی دەكات، دواتر لە سەر ئەو وتارە دەگیرێت و دەخرێتە زیندان.
كاتێك لە سەر ئەو وانەو پرسیارانەی لە نێوان ساڵانی 1987-1968 بە خوێندكارانی گوتبوو، لە دادگایی دیاربەكرو سیرت داگایی دەكرێت، لە میانەی دادگایكردنەكەدا، كچێكی گەنج بەرگری لە بێشكچی و بۆچونەكانی دەكات، دبێژێت: قسەكانی هەموو ڕاست و حەقن، ئێوە نكوڵی لە كوردو زمانەكەی دەكەن، منیش لە قوتابخانە هاوڕێم هەیە كە دەپەیڤن هیچیان لێ تێناگەم، بە دڵنییایەوە زمانێك هەیە بە ناوی زمانی كوردی، دواتر ئاشكرا دەبێت ئەم كیژە كچی دادوەری گشتییە كە دادگایەكەی بەڕێوە دەبرد، لە دوای بویەرەكە ئیتر دادگا بڕیار دەدات هیچ كەس بەشداری دانیشتنەكە نەكات.
20\ تەموزی 1970 بێشكچی لە زانكۆی ئەتاتورك دەردەكرێت، چونكە سەرۆكی زانكۆ و ڕاگری كۆلێژ زمانیان لێ دابوو، هۆكارەكەشی بابەت و سەرچاوەی وانەكانی بوون كە لەزانكۆدا دەیگوتنەوە، سەرۆكی زانكۆ بێشكچی بە بەرپرسی جوڵانەوەكەی ئەرزروم دەزانی، تەنانەت گوتبووی: دەست بۆ هەر بەردێكی ئەرزروم ببەیت بێشكچی لە ژێریدا دەردەچێت! لە وەڵامدا بێشكچی دەڵێت: زانست شتێكە مامەڵە لەگەڵ زانست وواقعیدا دەكات، كوردو زمانەكەشی تشتەكی حاشا لێ نەكراوە و پێویست بە هیچ پاساوێك ناكات. لە وەڵامیشدا یەكێك لە پرۆفیسۆرەكان د ەڵێت: پرسەكە بێتە سەر نیشتمان، گەل و دەوڵەت زانست و مانست پێنج پولی قەلب ناكات و باسی عەدالەت و مەدالەتیش ناكرێ.
لە 19\ حوزەیران\ 1971 لە كۆلیژی زانستە سیاسێكان دەستگیر دەكرێت و دەبرێت بۆ دیاربەكر، بڕیاری بەندكردنی بە غیابی دەگۆڕن بۆ حوكمی دادگا. ئەم كەیسە بۆ ماوەی ساڵێك درێژە دەكێشێت. لە زیندانی دۆخی لە ناكاوی دیاربەكر لە تەك گەلەك شۆڕشگێردا یەكێكیان پیاوێكی حەفتا ساڵە بوو بە ناوی (خەلیل ئاغا) سەرنجی ڕادەكێشێت. خەلیل ئاغا هەمیشە لە تەك دەوروبەرەكەیدا بە كورمانجی دەپەیڤی، ئەو بە مادەی 169 كە تایبەتە بە دابەشكردنی گەل و نیشتمان دادگایی دەكرا. دواتر لەگەڵ ئاغادا لە بەندیخانەی دۆخی لە ناكاوەوە دەگوازرێنەوە بۆ بەندیخانەی دیاربەكر.
لە ناوەڕاسی مانگی ئایاری ساڵی 1973 ژمارەیەك لە (جان توركەكان) دەخرێنە زیندانەوە، لە ناویاندا كەسێك (بەهجەت جان تورك) كە سەرۆكی یەكێتی لاوانی پارتی گەلی كۆماری شاری دیاربەكر بوو دەبێتە هاوەڵی حەپسخانەیان، ئەو كەسە زۆر ڕێز لە خەلیل ئاغا دەگرێت و زانیاری باشیشی لە سەر خانەوادەكەی دەبێت، لە كۆتایی نووسینەكەی لە سەر ناوبراو دەنووسێت: لە كۆتایی هەشتاكان و سەرەتای نەوەدەكان بەهجەت جان تورك ڕۆڵێكی گرنگی لە بەرەوپێشچوونی ڕۆژنامە كوردێكان بینی، هەواڵەكانی بۆ میدیای كوردی دەگوازتەوە لە ساڵی 1994دا كردیان بە قوربانی تاوانی بكەر نادیار و بۆ هەتا هەتایە ژینئاوایی كرد. دوای شەش هەیڤ لە زیندانی دیار بەكر لەگەڵ ئاغادا دەگوێزرینەوە بۆ زیندانی ئەدەنە.
لە زیندانی سیرت كۆمەڵێك زیندانی دەخەنە پاڵیان كە پێشتر هەموویان بە تۆمەتی بوون بە ئەندام لە (پارتی دیموكراتی كوردستانی توركیا) میراز كرابوون، لە نێویاندا (خورشید ئۆنوك) بە تۆمەتی هاوكاری مادی و مەعنەوی مەلامستەفا لە ژیر ئەشكەنجەدا هەموو گیانی شكێندرابوو.
لە قاوشی زیندان هەر قوتایبەك بە توركی لە تەك خورشید ئاغادا گتووبێژ یان پرسیاری كردبا وەڵامی نەدەدایەوە، تاوەكو ڕۆژەك قوتایبەك گلەو گازندە دەكات لە خۆنەبان كردنی خورشید ئاغا، لە وەڵامدا دەڵێت: هەموو مێژووی شۆڕشەكانی جیهان، ژیانامەی ماركس، ستالین و لینین دەزانی، ئەی بۆچی خۆت فێری زمانی داكت ناكەی؟ ساڵی 1974 خورشید ئاغا بەر لێبوردنی گشتی دەكەوێت و ماوەیەك دواتر ژینئاوایی دەكات.
لە كۆتایی ئەم بەشەدا بێشكچی دەنووسێت: خەلیل ئاغا و خوشید ئاغا ڕۆڵی بەرچاویان هەبوو سەبارەت بە گەشەسەندنی بیرو باوەڕ، ڕامان و هەستەكانم بەرانبەر كورد و كوردستان. هەروەسا باس لە (حوسێن ساغنج) دەكات و بە كەسێكی جوامێر و مەرد ناوی دەبات كە لە پێڤاژۆی هزریدا ڕۆڵێكی گرنگی بینیوە.
لەم بەشەدا بێشكچی ئاماژە بۆ چەپی تورك دەكات كە بەردەوام كاریگەری لەسەر چەپی كورد هەبووە، هاوكات دەڵی: بەشێكی زۆری نووسەرانی تورك لە نووسینەكانیندا ئاماژە بۆ ئەوەدەكەن زمانی كوردی زمانێكی سەرەتاییە و نەبووەتە زمانی نووسین، بۆیە خاوەنی ئەدەبیاتی خۆیان نین، لەو كاتەدا زۆر برادەرمان هەبوو بە زوانێ دەپەیڤین و دەشیان نووسی.
بێشكچی وەك پەرچەكردارێك داوا دەكات نوكتە (قسە خۆشەكان) بنووسرێنەوە، بەڵام برادەرێك كارەكە بە كێماسی دەبینێت، بە شتی واسادە ناكرێت نووسین بە زمانی كوردی بسەلمێنرێت، لە جیاتی ئەوكارە با بەشێكی سەرمایەی ماركس وەربگێڕنە سەر زمانی كوردی، لەو كاتەدا كتابی ناوابراو هێشتا نەكرابوو بە توركی. گشت ئەم گتوو بێژانە لە بەندیخانەی دۆخی ناكاو لە دیاربەكرا بەڕێوەدەچوون.
تەمووزی ساڵی 1974 لە زیندان ئازاد دەكرێت، ماوەیەك دوورە پەڕ ڕێز دەبێت و دواتر لە مانگی ئەیلولی هەمانساڵ بە شوێن كاڵاو شمەكەكانیدا سەردانی زانكۆ دەكات، پرۆفیسۆرێكی كۆمەڵناس بە ناوی (ئیبراهیم) دەبینێتەوە دەردە دڵی خۆیی بۆ هەڵدەدەڕێژێت، ئەویش بە تاسەوە گوێچكەی بۆ ڕادەگرێت و دواتر دبێژێت: كەسانێك دەیانگوت بێشكچی زانستی كۆمەڵناسی بۆ ڕامانە پوچەكانی خۆیی و دەستكەوتە ئایدلۆژێكانی بەكاردەهێنێت. لەو نێوەندە لە تەك چەند مامۆستایەك باسی كێشەی كورد دەكات، بەڵام هەریەك بە پاساوێك خۆیان نەبان دەكەن ،بۆنموونە یەكێك باسی چۆنێتی تەواوكردنی ئەو سێ ساڵە لە حەپسخانە دەپرسێت، كەسێكی دیكە كیشەی كورد بە دەستچنی ئەمریكا دەزانێت، بەڵام بێشكچی لە وەڵامیاندا دەڵێت: ڕاستیەكی كۆمەڵایەتی هەیە كەس نایەوێت دەستی بۆ درێژ بكات، تەنانەت لە بەریشی هەڵدێن! ئیدی ئەو ڕاستییە كۆمەڵایەتییە لە فۆڕمێكی سیاسیدا دەستی بە خۆ دەرخسن كردووە.
بێشكچی باوەڕی وایە دەكرێت لە ڕێگای بۆچونی زانستی و میتۆدەكانێوە بەسەر بۆچونەكانی دەوڵەتدا سەركەوی وبگەیتە ڕاستی و دروستی بابەتەكان. دوای دورخستنەوەی لە زانكۆ لە سەر میتۆدە زانستێكان بەردەوام دەبێت.
ساڵی 1976 پەیمانگای توركیا- ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست سیمینارێك سەبارەت بە مژاری كار گێڕی سازدەكات، لەو سیمنارەش بۆچونەكانی لە مەڕ پرسی كورد بە ئاشكرا دەردەبڕێت و مەبەستێتی ئامادەبوان بە ئاگا بهێنێتەوە و دەڵێت: لە بری ڕەخنەگرتن تاوانباركردن كارێكی هەڵەیە، چونكە ڕەخنەگرتن دەبێتە هۆكاری ڕۆشنكردنەوەی بەردەممان لە كاتێكدا تاوانباركردن هۆكاری تێنەگەیشتنە بە شێوەیەكی زانستیانە لە چەمكی دیاردەكە،كاتێك ئەو بەوشێوەیە بیردەكاتەوە و دئاخڤێت لەمكاتەدا یەكێك لە مامۆستاكان تۆڕە دەبێت و ئیسماعیل دەداتە بەر دەمڕێژی قسە: زانستی پاقژو ساف بوونیان نییە، هەندێك ڕاستی هەن دەبێت بەردەوام لە بەرچاویان بگرین و لە بیریان نەكەین. پێویستە لە هەمبەر ڕیسا، ڕێكار و پێوەرەكانی دەوڵەت خۆمان بگونجێنین، هاوكات یەكێكی دیكە هەڵیدابوو بێشكچی بە ئاگاهێنەرەوەی دۆزی كوردە، بەهیچ كلۆجێك قبوڵكراو نییە!
لە كۆتایی ساڵی 1979 لە ئیستانبوڵ كۆبوونەوەی دەستەی گشتی سەندیكای نووسەرانی تورك بەڕێوە دەچێت، لەو كۆبونەوەیەدا (عەزیز نەسین) وەك سەرۆكی گشتی وتارێك دەخوێنێتەوەو داوا دەكات، نوسەران و شاعیران بەشێوەی كۆمەڵ بچنە ناوچە كوردێكان بەشێك لە بەرهەمەەكانیان بە توركی بخوێنەوە، لە بەرانبەردا بێشكچی هەڵدەسێت و داوا دەكات پێویستە نووسەران و شاعیران بەرانبەر ئەو داواكارییە بوەستنەوە و بپرسن، بۆچی دەوڵەت نكوڵی لە كورد و زمانی كوردی دەكات و سڵ لە پیادەكردنی تواندنەوەی كورد ناكاتەوە، لە بەرانبەردا نووسەرە بە تەمەنەكان بەرانبەری دەوەستنەوە بە بەردەمی مێزەكەیاندا دەدەن و دەیانەوێت قسەكانی پێ ببڕن و دەلێن: ئەو پیاوە سەندیكا بە داخستن دەدات.
لە هەمانساڵدا دادگای تاوانی قورس لە ئەستەنبول دۆسیەكی بۆ دەكاتەوە لە سەر پەرتووكی (بە زۆر نیشتە جێكردنی كورد) لە كاتێكدا لە بەردەم دادوەر ئامادەبێت، بە ڕووی گەش و ڕێزەوە پێشوازی لێدەكات، بەڵام كاتێك پرسیاری ناوی پەرتووكەكەی لێ دەپرسێت، بە تەواوی دەگۆڕێت و دەم چاوی دەدات بە یەكدا و چارەی گرژ دەكات، بە پەلە واژۆی بڕیارەكە دەكات.
لە كۆتایی ساڵی 1979 لە زیندانی تۆپتاشی بەند دەكرێت. لە درێژەی ئەم بە شەدا بە وردی باس لە زیندان و پێكهاتەی زیندان و حەپسكراوان دەكات، تەنانەت باس لە مێژووی بەندیخانەكەش دەكات كە لە سەردەمی تەنزیماتدا كاروانسەرا بووە، دواتر كراوە بە حەپسخانە و كەسێكی وەك (جەلال بایار) لە زیندانی تۆپتاشی بەندكراوە. ساڵی 1980 كاتێك لە بەندیخانەی تۆیتاشی درێژە بە ماوەی بەند كردنەكەی دەدات لە كاتی پشكنینی قاوشەكەیدا برۆشۆرێك دەدۆزنەوە، كاتێك بۆ لێكۆڵینەوە بانگی دەكەن، لە بەردەم عەمیدی گرتووخانەدا حاشا لە خاوەندارێتی ئەو برۆشۆرە ناكات، عەمید دەپرسێت: لەو برۆشۆرەدا باسی كورد و زمانی كوردی دەكەیت ئایا شتێكی وەها بوونی هەیە، لەم وڵاتەدا هەموو كەسێك توركە و زمانی كوردی بوونی نییە.
دوای مشتوومڕێكی چەند خولەكی ئیسماعیل پرسیاری ئۆغۆزەكان لە جەنابی عەمید دەكات و دەڵێت” كاتێك ئەوان هاتنە ئەم ناوچەیە دەریاچەی وان، ئورمیەو لە ناوچەی چیای زاگرۆس كێ دەژیا؟ ئەم پرسیارە جەنابی عەمید توڕە دەكات و دەڵێت: ئەوانەی لەو ناوچەیە دەژین گشتیان توركن! كاتێك دەگەڕێتەوە ژورەكەی لە ئەنجامی پشكنین گشت كەل و پەلەكانی پرش و بڵاو كرابوونەوە.
كۆتایی ساڵی 1981 و ساڵی 1982 دەنووسێت: لە بەندیخانەی سەربازیی دەریایی گولجوك و فەرماندەی دۆخی لە ناكاوی سەیمەن بەندبووم، لەو ساڵەدا لە هەندی جێگا لە ئەڵمانیا بێڕیزی بەرانبەر بە كرێكارە توركەكان دەكرا، دەوڵەتی ئەڵمانیا بڕێك پارەی بەو كڕێكارانە دەدا وڵاتیان بە جێدەهێشت و بە بێڕێزیان نەدەزانی، بەڵام كاتێك من بەرگریم لە زمان و نەتەوەی كورد دەكرد و دەمپرسی: بۆچی ئەوان بەرە و توانەوە دەبەن، بۆچونەكەمیان بە شێوەیەك پێناسە دەكرد كە من بێڕێزیم بە رانبەر توركایەتی و دەوڵەتی توركیا كردووە لە كن وڵاتانی بێگانە ناشیرینم كردوون. ساڵانی دواتریش لە بەندیخانە بە سەر دەبات و گەلێك ناخۆشی و چەرمەسەری دێنە ڕێگای، هاوكات بە هیچ شێوەیەك سازش لە سەر بیروباوەڕی ناكات، بەردەوامیش لە تەك كەسایەتی و گروپە كوردێكانی ناو زیندان پەیوەندی دروستدەكات و زیاتر و زیاتر ئاشنا دەبێت بە كوردو دۆزی نەتەوەی كورد.
مانگی كانونی دووەمی ساڵی 1987 ڕێكخراوێكی ئوسترالی بێشكچی بەربژێری خەڵاتی نۆبڵ دەكەن بۆ ئاشتی، لە كاتێكدا ئەو دادگای غازی عەنتاب دۆسیەكی لە سەر ناوبراوكردبۆوە، لە كاتێكدا بەرەو دادگا هەنگاو دەنێت ڕۆژنامە نڤیسەكان پرسیاری هەستی بێشكچی دەكەن لە بەرانبەر ئەو دەستپێشخەریە، هەروەها دەڵێت: لە دادگاش هەمان پرسیاریان ئاراستە كردم، لە هەمانبەشدا باس لە گیرانی چەند ئەندازیارێكی تورك دەكات لە لایەن هێزەكانی یەكێتی نیشتمانی كوردستانەوە لە كاتێكدا خەرێكی كاركردن بوونە لە بەنداوەكە، دواتر ساڵی 2015 نهێنی ئیشەكەی بۆ ئاشكرا دەبێت، چونكە ئەو كات بە فەرمانی (مام جەلال) كارەكە كراوە و وەك فشارێك بۆ سەر وڵاتی توركیا دەستبەسەركردنی ئەو ئەندازیارانە بەكارهێنراوە لە بەرانبەر ئازادكردنی بێشكچیدا.
ساڵی 1990 وەشانخانەی (بەڵگە) “كتێبی كوردستان كۆلۆنیالیزمێكی نێو دەوڵەتی” بڵاو دەكاتەوە، لە سەر كتاوەكە دادگای ئاسایش لە ئەستەنبول دۆسیەك لە سەر نووسەرەكەی دەكاتەوە، دواتر دەستگیر دەكرێت و دەخرێتە زیندانی بایرام پاشا، هێشتا ئەو دۆسیە تەواونابێت هەمان وەشانخانە پەرتوكی “زانست و ئایدۆلۆژیای فەرمی و دیموكراسی دەوڵەت بەرانبەر كێشەی كورد” هەروەها هەمانساڵ كتێبی” ڕووناكبیرێك و ڕێكخراوێك و كێشەی كورد” بڵاو دەكاتەوە، دواتر لە هەمبەر هەر كتابێك دۆسیەكی جیاوازی بۆ دەكرێتەوە، وەشانخانەی بەڵگە چەندین كتێبی دیكەی نووسەر بڵاو دەكاتەوە.
لە هاوێنی ساڵی 1991 وەشانخانەی (یورت كیتاب) هەردوو پەرتوكی ( تیرۆری دەوڵەت لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ـ ڕامان لە سەر ڕوناكبیری كوردی) بڵاودەكاتەوە و لەگەڵ بڵاوكردنەوەی كتێبەكەدا نووسەر دەستگیر دەكرێت. ساڵانی 1991 ـ 1992 ـ 1993 ساڵانێك بوون تژی دۆسیەو كرانەوەی داوای دادگابوون لە سەر نووسینەكانی بێشكچی.
ساڵی 1994 لە سەر نووسینێكی دەستگیر دەكرێت لە ئیسكلیب دەخرێتە زیندان، دواتر لە سەر داوای چەند دۆسیەكیتر ڕەوانەی ئەنقەرە دەكرێت. هەروەها باسی ئەو ئافرەتانەش دەكات كە هاوشانی پیاوەكانیان كاری سیاسیان دەكرد، ئەوكارانە بە دەرخەری گۆڕانكاری ناو كۆمەڵگا دەبینێت، بەڵام هزری توركیش پێداگرە ئەو گۆڕانكایانە نەبیستێ و نەبینێت!
ساڵی 1996 لە زیندانی (ئولوجانلار) بەند دەكرێت، دواتر دەگوێزرێتەوە بۆ حەپسخانەی مەتریس. لە یەكێك لە نیقاشەكانی بەندیخانەدا یەكێك دەڵێت: ئیسماعبل تۆ بێدەنگترینی پۆل بوویت، وەڵی ئێستا لە هەموو كەس زیاتر دەوڵەت ئەشغاڵ كردووە.
ناوەندی فەرهەنگی میزۆپۆتامیا، لە ساڵی 1991لە گەڕەكی تارلەباشی ناوچەی تەقسیمی ئیستەنبوڵ دامەزرا، كارەكە هەنگاوێك بوو لە پێناو دامەزراندنی ئینیستیتۆتی كوردی، 3\ئازاری\ 1992 بڕیاری دامەزراندنی ئینیستیتۆتی كوردی دراو چل كەس لە شارە جۆراوجۆرەكانی وڵاتەوە بەشداریان لەو بۆنەیەدا كرد. لەم بەشەدا باس لە چەندین ڕێكخراوی كەلتوری دەكات كە بۆ پێشكەوتنی كەلتوری ناوچەكانی وڵات كۆشش وخەباتیان كردووە.
ساڵی 1991لەگەڵ پارێزەر (سەرحەد بوجاك) چوینە كتێب فرۆشی (بوجاك) لە تەك ئەنترۆپۆلۆگێكی ئەمریكی یەكدیمان ناسی، كابرا لە كینا، ئەفریكا و كوردستان لێكۆڵینەوەی كردبوو، دۆستی كوردبوو. لە درێژەی نووسینەكەیدا دەنووسێت:كابرای ئەمریكی گووتی زۆر نابێت كورد دەناسم، هاوكات باسی بەراوردی كوردی بۆ كردین بەراورد بە هۆزێكی كینی، لە كاتێكدا بۆ یادگاری گەرەكێتی چەند لقەدارێك ببڕیتەوە، سەرەك هۆزەكەیان بەرهەڵستی لێدەكات و دەڵێت: ئەوە كارە یاساخە، چونكە سروشت بۆ نەوەكانمان دەمێنێتەوە، ئەوان بەوشێوە پارێزگاریان لە سروشتی دەڤەرەكەیان دەكرد، لە درێژەی گتووبێژەكەماندا گووتی: ڕۆژێك لە ناوچەی سیرت خەریكی كۆڵینەوە بووم، پارچە كانزایەكم دۆزییەوە بە سكە دەچوو، كاتێك بە دانیشتوانی ناوچەكەم گووت: دەتوانم ئەو پارچەیە بۆ خۆم هەڵبگرم، گووتیان: ئەرێ، پاشان چەندین پارچەی هاوشێوەی ئەوەیان بۆ هێنام. دوای گێڕانەوەی ئەو دوو چیرۆكە كابرای ئەنترۆپۆلۆگی بەمشێوەیە لێكدانەوەی بۆ ئەو دوو چیرۆكە كرد، كورد بە خەڵكی ناوچەكانی ئەفریقیا ناچن، هەستی نیشتمانی و سروشتیان زۆر كەمە، ئەمەش پەیوەندی بە ناهۆشیاری مێژووییەوە هەیە.
دواتر باسی وەشانخانەی (ئاڤێستا) دەكات كە ساڵی 1995 دامەزراوە و خزمەتی زۆری بە ڕوناكبیری كوردی كردووە، كاتێك باسی مێژوو دەكات لە بیری ناچێت كە كورد ئەوانیتر مێژوویان نووسیوەتەوە بۆیە پێویستە بە گومانەوە لە ئەرشیفی تورك، عه‌رەب و فارس بڕوانێت، هاوكات ئەرشیفی ڕووس، ئەڵەمان، ئینگلیزو ئیتالی بۆ كورد گرنگن.
“دامەزراندنی وەقفی ئیسماعیل بێشكچی”
دوای دامەزراندنی وەقفی بێشكچی ساڵی 2012 سەردانی دیاربەركردەكات، بە وەرگەڕانێكی گەورەی دەبینێت لە ژیانی خۆیدا، ساڵی 2013 لە سەر داوای وەقفی بارزانی سەردانی هەرێمی كوردستان دەكات، دواتر سەردانی زانكۆی سەلاحەدین، مۆنۆمێنتی ئەنفال لە چەمچەماڵ دەكات، پاشان هەریەك لە مەسعود، نێچیر و مەسرور بارزانی دەبینێت، بە هەمانشێوە سەردانی هێرۆ ئیبراهیم ئەحمەد و مۆنۆمێنتی شەهیدان لە هەڵەبجە دەكات.
