لە ئێلی كۆهینەوە بۆ عەلی سومێدە؛ مۆساد لەناو جەرگەی حكومەتی سوریاو ئێراقدا

لە میسرەوە بۆ ئەرجەنتین

شاول ‌و، سۆفی كۆهن لە شاری ئەسكەندەرییەی میسر دەژیان. كچێك‌ و پێنج كوڕیان هەبوو. ساڵی (1924) منداڵێكی دیكەیان لەدایكبوو، ناویان نا “ئێلی شاول” جوندی كۆهن. ئێلی قۆناغی سەرەتایی ‌و ئامادەیی لە خوێندنگەی فەرەنسی تەواوكرد. بۆ قۆناغی زانكۆش، چووە زانكۆی فاروق لە قاهیرە. بەڵام خانەوادەكەی لە (1957) لەدوای جەنگی كەنداوی سوێس بەرەو ئیسرائیل كۆچیانكرد. لەگەڵ خوشك‌ و پێنج براكانی لە “بات یام” لە گەڕەكێكی دەرەوەی تەلئەبیب ئاكنجی بوون.

ئێلی زمانەكانی عەرەبی، فەرەنسی، ئینگلیزی‌ و تەنانەت عیبری دەزانی، بۆیە یەكەم كارێك كە لە ئیسرائیل دەستیكەوت، وەرگێڕانی گۆڤارە هەفتانە و مانگانەكان بوو بۆ دەزگای “ئامان”، واتە دەزگای هەواڵگری سەربازیی ئیسرائیل. لەم كارەیدا زۆر بەردەوام بوو، دەزگاكە دەریانكردو پاشتر بووە ژمێریار لە كۆگایەك. دوای ماوەیەك ئامان جارێكی دیكە كۆهینیان وەرگرتەوە.

دەزگای هەواڵگری ئیسرائیل بڕیاریاندا زانیاری لەبارەی توانا سەربازییەكان ‌و گۆڕانكارییە سیاسییەكانی سوریاوە كۆبكەنەوە، چونكە سوریا هاوسنوری ئیسرائیلە. بۆ ئەو مەبەستەش بڕیاریادا سوود لە تواناكانی كۆهین وەربگرن. بۆ ئەو مەبەستەش دوای وەرگرتنی رەزامەندی خۆی، چەندین خولیان بۆ كردەوە و فێری كلتورو شێوەزاری سورییان كرد. لە یەكەم ئەزمونیشدا بڕیاریایدا رەوانەی ئەرژەنیتنی بكەن، چونكە لەوێ‌ رەوەندێكی گەورەی سوری هەبوو.

كۆهین بە خێزانەكەی راگەیاند بۆ كارێكی بازرگانی وڵاتەكەی بەجێدەهێڵێت. بەڵام مۆساد بە ناسنامەو پاسپۆرتێكی ساختە بەناوی كەمال ئەمین سابت رەوانەی ئەرژەنیتیان كرد. بەپێی رێنماییەكانی مۆساد، لەوێ‌ خۆی وەكو سەرمایەدار ناساند كە كاروباری هێنان ‌و ناردن دەكات ‌و سەریشی لە گواستنەوە و سەرمایەگوزاری دەردەچێ. پاشان سەردانی چێشتخانە عەرەبییەكان ‌و یانە سیاسی‌ و كلتوورییە عەرەبەكانی دەكرد، دەچووە ئەو سینەمایانەی كە فیلمی عەرەبیان نمایش دەكرد. باربووی بەخشندانەشی پێشكەشی فەندە خێرخوازەكانی كۆمەڵگەی عەرەبی دەكرد.

بەرەو پەرتی سێدارە

دوای ماوەیەك مانەوە لە پایتەختی ئەرژەنیتین “كۆهین” توانی بە تەواوەتی جێگەی خۆی بكاتەوە و متمانەی چەندین كەسایەتی ناسراوی سوری بەدەستهێنا. بۆیە بەپێی رێنماییەكان بۆ ئامانجە سەرەكییەكەی بەرەو سوریا بەڕێكەوت. ئەوە بوو لە ساڵی (1962) گەیشتە سوریا‌و ڤێلایەكی كەشخەی لە گەڕەكی “ئەبو رامن”ی ڕاقی، لە نزیك بارەگای سەرەكی سوپای سوریا بەكرێگرت. خانووەكە لەنێو باڵوێزخانە بیانیەكان ‌و خانووی بزنسمانە دەوڵەمەندەكاندا بوو. دوای شەش مانگ لە گەیشتنی بە دیمەشق، “كەمال” سابت بووە بیچمێكی ناسراو لەنێو كۆمەڵگە پلەباڵاكەی دیمەشقدا.

لەماوەی مانەوەیدا لە سوریا، هێندەی جێگەی خۆی لەناو حكومەتی سوریادا كردەوە، بووە هاوڕێیەكی نزیكی سەرۆك وەزیران‌ و سەردانی بنكە و بارەگا سەربازییەكانی دەكردو لە كۆبونەوەكانی حزبی بەعسیشدا بەشداری دەكرد. ئەو هەتا ئەو ڕادەیە پێشكەوت كە سەركردە بەعسییەكان دەیانویست لە كابینەی حكوومەتی داهاتوودا بیكەنە وەزیر. بەڵام دوای ئەوەی بەرپرسانی دیمەشق تێبینی ئەوە دەكەن كە زانیارییە نهێنییەكانیان دەگاتە میدیای ئیسرائیلی‌و بڵاودەكرێتەوە، بەدوای سەرچاوەكەیدا دەگەڕێن ‌و سەرەنجام لە چواری یانیوەری (1965)دا، بەسەر شوقەكەی كۆهیندا دەدەن‌ و دیمەشق بە فەرمی “گرتنی سیخوڕێكی گرنگی ئیسرائیلی” ڕادەگەیەنێت.

لە مانگەكانی نیسان‌ و ئایاری (1965)دا، حكومەتی ئیسرائیل لەڕێگەی پارێزەرێكی فەرەنسیەوە سێ‌ داواكاری پێشكەش بە حكومەتی سوریا دەكەن تەنیا بۆ ئەوەی ئێلی نەكوژن. كە گرنگترینیان سەودایەك بوو ئیسرائیل بایی یەك ملیۆن دۆلار داودەرمان‌و ئامێری قورسی كشتوكاڵی بداتە سووریا. یاخود دوازدە جاسووسی سووری بگێڕنەوە كە لە زیندانەكانی ئیسرائیلدا بوون. بەڵام سورییەكان هەموو داواكانیان رەتكردەوە و لە بەرەبەیانی (19/ئایار/1965)دا كۆهینیان لەسێدارەدا. تەنانەت تەرمەكەشیان رەوانەی وڵاتەكەی نەكردەوە.

تونسییەكی گوماناوی

لەكۆتایی شەستەكانی سەدەی رابردودا، پیاوێكی تونسی لە ئێراقدا دەركەوت‌و چەندین پۆستی جۆراوجۆری لە ناوخۆ و دەرەوەی ئێراقدا وەرگرت. بەپێچەوانەی كۆهینەوە زانیاری زۆر لەبارەی ئەم كەسایەتیەوە لەبەردەستدا نییە. چونكە نە مۆساد باسی چالاكییەكانی دەكات، نە خۆشی ژیاننامەی خۆی نوسیوەتەوە، هێندە نەبێت كوڕەكەی بەسەرهاتی خۆی ‌و كاركردنی بۆ مۆساد لە كتێبێكدا بڵاوكردۆتەوە.

عەلی محەمەد سمێدە ساڵی (1935) لە تونس لەدایكبووە. لە ساڵانی پەنجاكانی سەدەی رابردودا بە پاساوی ئەوەی ژیانی لە مەترسیدایە و نەیاری حكومەتی وڵاتەكەیەتی، سەرەتا روودەكاتە فەرەنسا و پاشان دەچێتە سوریاو لەوێ‌ دەگیرسێتەوە. لە سوریا دەبێتە ئەندامی حزبی بەعس‌و دەست بە كاركردن دەكات، بەڵام پاش ئەو دابەشبوونەی لەناو ئەو حزبەدا روودەدات، ناوبراو سوریا بەرەو ئێراق جێدەهێڵێت. لە ئێراق سەرەتا خۆی بە جەزائیری دەناسێنێت. پاشان دەچێت لە زانكۆی بەغدا دەخوێنێ‌‌ و لەگەڵ خانمێكی ئێراقیشدا هاوسەرگیری دەكات.

ئەم كەسایەتیە گوماناوی‌ و پڕ لە رەمزو رازە، لە سەرەتای ساڵانی شەستەكاندا دێتە ئێراق. لەو كاتەدا “عەبدولرەحمان عارف” سەرۆكی ئێراق‌ و “تاهیر یەحیا” سەرۆك وەزیران دەبێت. یەكەم كار، كە لە عێراقدا وەریدەگرێت چاودێریكردنی چاپەمەنیەكان دەبێت بە سەرپەرشتی هەواڵگری سەربازی. لەوكاتەدا سومێدە بانگەشەی ئەوەی دەكرد كەسێكی تونسیە و لەلایەن حەبیب بۆرقیبەی سەرۆكی وڵاتەكەیەوە فەرمانی لەسێدارەدانی بۆ دەرچوە.

ئەوەی زیاتر گومان‌ و پرسیارەكان دەوروژێنێت ئەوەیە؛ ئەبولقاسم محەمەد كەڕو كە بەرپرسی رێكخستنەكانی بەعس بووە لە تونس بەدرێژایی ماوەی ساڵانی (1955 – 1987) لە بیرەوەرییەكانیدا ناوی سومێدە ناهێنێت وەكو ئەندامێكی دیار، تەنانەت ئەوەش رەتدەكاتەوە لە سەردەمی دەسەڵاتدارێتی بۆرقێبەدا هیچ كەسێك لەسەر بەعسیبون سزای لەسێدارەدانی بە ئامادەبونی خۆی یان بە غیابی بۆ دەرچوبێت‌ و دەڵێت؛ بەدرێژایی ئەو ماوەیەی من بەرپرسی بەعس بووم لە تونس هیچ حاڵەتێكی لەسێدارەدان نەبووە.

كارو پۆستە جیاوازەكانی سومێدە

نوسەر و سیاسەتڤانی ئێراقی “تاڵب ئەلحەسەن” كە خاوەنی پێنج كتێبە لەبارەی حزبی بەعسەوە، دەڵێت؛ پرسیارو گومانی زۆر لەبارەی عەلی سومێدە هەیە، ئایا ناوی یەكەمی  “عەلی سومێدەیە”؟ ئایا ئەمە ناوێكی راستەقینەیە یان خوازراوە؟ ئایا موسڵمانە یان نا؟ هەرچەندە ناوەكەی ئاماژەیە بۆ موسڵمان بوونی؟ ئایا تونسیە یان كەسایەتیەكی جولەكەیەو بەم ناوە هاتۆتە ئێراقەوە؟

سەرباری هەموو ئەو گومان ‌و پرسیارانە، “عەلی” پەیوەندییەكی بەتین لەگەڵ هەندێك لە سەركردەكانی حزبی بەعس دروستدەكات. هێندە دەبێتە جێگەی متمانەیان، لەدوای كودەتای تەممموزی (1968) دەكرێتە بەڕێوەبەری گشتی راگەیاندنی عێراق. واتە تەواوی رۆژنامە و چاپكراو و فەرمانگەكانی چاودێری ‌و پەیوەندییە دەرەكیەكان لەژێر دەستیدا بوو. ئەو هەرچەندە بەڕێوەبەری گشتی بوو، بەڵام پێگەیەكی هێندە بەهێزی هەبوو “حامید عەلوان” جبوری وەزیری راگەیاندن لێی دەترسا، بە ئاشكرا سوكایەتی پێدەكرد و تەنانەت هەندێك لە ئەندامانی حزبیش لە تانە و تەشەرەكانی دەربازیان نەدەبوو، رێكخراوە حزبیەكان هەزار حسابیان بۆ دەكرد. چونكە پەیوەست بوو بە سەركردایەتی نەتەوەییەوە. تاڵب ئەلحەسەن وادەڵێت.

دوای ماوەیەك كاركردنی لە میدیادا “عەلی” روودەكاتە كاری دیبلۆماسی. لەو چوارچێوەیەدا دەبێتە باڵێوزی ئێراق لە پۆڵەنداو فلیپین، پاشان دەكرێتە یاریدەدەری باڵێوز “عیسمەت كەتانی” نوێنەری هەمیشەیی ئێراق لە نەتەوە یەكگرتوەكان. دوای ئەوەی موخابەراتی ئێراق ئاشكرای كرد عەلی‌و حسێنی كوڕی بوونەتە سیخوڕ و لە بەرژەوەندی نەیارانی ئێراق كاریان كردوە، جارێكی دیكە بە عێراقدا نەهاتنەوەو بەرەو كەنەدا هەڵاتن.

بەدەر لە موخابەراتی عێراقی دوو باڵێوزی ئەو دەمەی عێراقیش دانیان بەوەدانا كە “سومێد”ه‌ سیخوڕی ئیسرائیل بووە. هەرچەندە بەعسی عێراق كە شانازی بە رێكخستنە پۆڵایینەكانی هەواڵگرییەوە دەكرد، بەڵام لەلایەن مۆسادەوە لەڕێگەی “عەلی سومێد”ەوە توانی ئەو دیوارە ببڕێت. تەنها جیاوازی سومێدە و كۆهین ئەوەیە، حزبی بەعسی عێراق ئەم بابەتەی داپۆشی‌ و لە رای گشتی عێراقی شاردەوە.

باڵێوز “عەبدولمەلیك ئەحمەد یاسین” لە بیرەوەرییەكانیدا دەڵێت؛ عەلی سومێدەی هاوڵاتی تونسی كە بانگەشەی ئەوەی دەكرد ئەندامی حزبی بەعسە، توانی چەند پۆستێك وەربگرێت وەكو باڵێوز لە پۆڵەنداو لە نەتەوە یەكگرتوەكان. وەلێ‌ دەركەوت خۆی‌ و كوڕەكەی كە فەرمانبەر بوو لە وەزارەتی دەرەوە، پەیوەندییان بە هەواڵگری ئیسرائیل “مۆساد”ەوە هەبووە.

دوای ساڵانێك لە ونبوون‌ و بێدەنگی، كارۆل جیرۆمی نووسەر ساڵی (1991) بە زمانی ئینگلیزی لە كەنەداو ئەمەریكا كتێبێكی بڵاوكردەوە بەناونیشانی “بازنەی ترس”. لەو كتێبەدا حەسەنی كوڕی “عەلی سمێد”ە بەسەرهاتی خۆی‌ و باوكی دەگێڕێتەوە، لە لاپەڕە حەوتدا دەڵێت؛ دوای ئەوەی لەبارەی سیخوڕی ئیسرائیلی كۆهین خوێندمەوە، سەرسامی بووم ‌و ئارەزوم دەكرد باوكی من بوایە. بۆیە منیش پەیوەندیم بە باڵێوزخانەی ئیسرائیل لە لەندەن كردو لەوێوە دەستمكرد بە كاركردن لەگەڵیاندا.

ساڵی (2018) جارێكی دیكە بابەتی “حسێن سومێد”ە هاتەوە بەر باس. چونكە دادگای شاری ئۆتاوای كەنەدا بڕیاریدا حسێن رەوانەی تونس بكرێتەوە، بەو پێیەی ژیانی لەو وڵاتەدا لە مەترسیدا نییە. دادگاكە رایگەیاند ناوبراو ساڵی (1990) هاتۆتە كەنەدا، ساڵی (2005) رەوانەی وڵاتەكەی كراوەتەوە. بەڵام ساڵی دواتر بە ناسنامەیەكی ساختە و لەڕێگەی ئەمستەردامەوە گەڕاوەتەوە تۆرەنتۆ. لەلایەن خۆیەوە حكومەتی تونس رایگەیاند هیچ كێشەیەكیان لەگەڵ ئەو هاوڵاتیەیاندا نییەو دەتوانێت بگەڕێتەوە بۆ تونس.

سەرچاوەكان:

یەكەم: میخائیل بار زۆهارو نەسیم میشال: كردە هەرە گرنگەكانی مۆساد، وەرگێڕانی: شەفیق حاجی خدر.

دووەم: تاڵب ئەلحەسەن: بعث العراق فی ظل قادتە من الكرد المستعربین. چاپی یەكەم، 2015، بەغدا.

سێیەم: ماڵپەڕی ئۆڵترا تونسیا.

چوارەم: ماڵپەڕی دیوان العرب.