لەحوجرەوە بۆ زانكۆ

پ. د. مستەفا زەڵمی بەهاری ساڵی 1924 لەگوندی زەڵمی سەر بەهەورامان لەپارێزگای هەڵەبجە لەدایكبووە، لەزۆربەی حوجرەكانی باشوورو رۆژهەڵاتی كوردستان لای زانا بەناوبانگەكانی ئەو سەردەمە زانستە شەرعییەكان دەخوێنێت‌و لەمانگی ئازاری ساڵی 1946 لەحوجرەكەی مەلای گەورەی كۆیە ئیجازەی مەلایەتی وەردەگرێت.

“رۆژێك چووم بۆ مزگەوت، دیم دوو كوڕی گەنج هەریەك كەواو سەڵتەیەكی جوانی لەبەردایەو جامەدانی سەریان لەچویت دراون‌و ریشوەكەیان هۆنراوەتەوە بەگوڵنگەی ورد، كەدەچن بەڕێگادا دەلەرێنەوە، منیش پرسیم: ئەو دوو كەسە كێن؟ وتیان: ئەمە فەقێن”، پڕۆفیسیۆر دكتۆر مستەفا زەڵمی دەڵێت لەوكاتەدا وەك شیشێكی سوورەوەكراو بكەن بە “جەرگمدا ئازارم چەشت، منیش بۆ نەمخوێند تاببم بەفەقێ”.

لەوێوە، پڕۆفیسیۆر دكتۆر مستەفا زەڵمی بەڕێكەوت دەبێتە فەقێی زانستە شەرعییەكان.

لەكتێبی (كاروانی ژیانم) زەڵمی باس لەسەرەتای بەركەوتنی دەكات لەگەڵ حوجرەكان‌و دەڵێت دوای بینینی دوو گەنجی فەقێ، كەجوانی‌و جلوبەرگەكانی سەرەنجی راكێشاون “بەگورجی گەڕامەوە بۆ ماڵەوەو دەستمكرد بەگریان وتم: دەبم بە فەقێ، باوكم لەبەر سودی خۆی داواكەی بەدڵ نەبوو، چونكە دەیویست هەر شوانی بكەم، لەبەر ئەوە وتی: رۆڵە كەی كەڵكی خوێندن ماوە، منیش ئەوەندەیتر دەنگم بەرزكردەوە بەقوڵپەی گریان، وتم بەباوكم، ئەگەر نەمنێریتە خوێندن خۆم ئەدەم بە ئاوەكەی زەڵمدا”.

دوای ئەو هەڵوێستەیی‌و لەبەرئەوەی تووشی كارەساتێك نەبێت، باوكی ژیری دەكاتەوەو بەڵێنی ئەوەی پێدەدات كەشەو دەیبات بۆ لای مامۆستا سەید عارف لە خورماڵ.

“شەوچووین‌و ئەویش فەرمووی: دەتوانیت هەموو رۆژێك لەزەڵمەوە بێیت بۆ خورماڵ‌و ئێوارە بگەڕێیتەوە؟ وتم: بەڵێ، بەیانی كراسە كۆنێكی باوكم كرد بەدوو كەرتەوەو كردم بەبەرگ بۆ قورئانەكەو دوای مامۆستاو فەقێكانی كەوتم”.

ئەوە سەرەتای بەركەوتنی پڕۆفیسۆر مستەفا زەڵمی-یە بەحوجرەو خوێندن لای مامۆستایانی ئاینی، كە دواتر لەكاروانی تەمەنیدا بووە خاوەنی زیاتر لە 50 كتێبی بواری شەرع‌و یاساو یەكەمین مەلای كوردە كەڕیشی تاشیوەو پێی وابووە “عیبادەت تەنها پێوەرنین بۆ ئیمانداری مرۆڤ بەڵكو ڕەوشت باڵاترین پلەی ئیمانە”.

نزیكترین هاوڕێكانی لەژیانیدا سێ كەسن، “جولەكەیەك، مەسیحییەك‌و موسوڵمانێكن”، جیاواز لەهەرچی زانا بەناوبانگەكانی جیهانی ئیسلامیی بە ‘نوێگەر’ی سەدەی بیستەم دادەنرێت.

لەماوەی خوێندنیدا لەحوجرەكاندا توشی چەندین سەختی‌و برسیەتی‌و چەرمەسەری بووەو وەك خۆی دەڵێت “بڕواناكەم هیچ كەس لەكوردستاندا هێندەی من لەبەر خوێندن ئازاری چەشتبێت”، هەر بەپێی كتێبی (كاروانی ژیانم)

بیڕوڕا جیاوازەكان‌و داهێنانە زانستییەكان

لەسەرەتادا وەك مەلای گوندی زەڵم دەستبەكاردەبێت‌و دواتر دەچێتە گوندی سێوسێنان لەسنوری پشدەرو پاش چەند ساڵێك دەبێتە مەلای مزگەوتی (بن تەبەق) لەسلێمانی.

مزگەوتەكەی لەسلێمانی دەكاتە قوتابخانەیەكی ئاینی‌و بۆ یەكەمجار (تەختەڕەش) لەمزگەوتدا دادەنێت، جگە لەزانستە شەرعییەكان وانەكانی بیركاری‌و فیزیاو كیمیا بەفەقێكانی دەڵێتەوە.

ئەو كارەی مەلاكانی سلێمانی نیگەران دەكات‌و لای میری ئەوكات شكاتی لێدەكەن‌و تۆمەتی دروستكردنی حزبی دەدەنە پاڵ، بەوەش ناچار سلێمانی بەجێدەهێڵێت‌و دەبێتە ئیمامی سوپای ئیراقی لەجەلەولا، لەلیواكانی عەبدولكەریم قاسم‌و عەبدولسەلام عارف كەدواتر هەریەكەیان لەدوو كاتی جیاوازدا بوونە سەرۆكی عیراق.

مستەفا زەڵمی، ساڵی 1946 لەگەڵ ئامۆزایەكی خۆی هاوسەرگیری كردووەو شەش كوڕو سێ كچی هەیە.

ساڵی 1955 بۆ یەكەمجارو وەك رووداوێكی دەگمەنی ژیانی بۆ یەكەمینجار ریشی دەتاشێت‌و ئەو رۆژەش وەك یەكەمین مەلای بێ ڕیش بەشداری پرسەیەك دەكات.

هۆكاری ریش تاشینەكەشی دەبەستێتەوە بەوەی كەهەموو ئەو مامۆستایانەی بازرگانییان بەئایینەوە دەكرد لەژێر مێزەرو جبەداو بەڕێشەوە وایان لەخەڵك كردبوو كە بەوجۆرە باوەڕیان پێبكەن، بۆیەش بەئاشكرا بەمەلاكانی هاوڕێی وتووە “پەیمانم داوە بەخوا هەتا ئەو رۆژەی دەمخەنە گۆڕەوە ریش بتاشم، چونكە بووەتە هۆی خەڵك خەڵەتاندن”.

ئەو زانا ناودارە یەكێكە لەو كەسایەتییە دەگمەنانەی كورد كە لەژیانیدا دانی بەهەڵەكانی خۆیدا ناوەو پەشیمانی خۆی لەو هەڵانەی دەربڕیوەو لە(كتێبی كاروانی ژیانم)دا كە ژیاننامەكەیەتی‌و بەدەستی خۆی نوسیویەتییەوە دانبەوەدا دەنێت كە لەبڕیاری جیابوونەوەی ژن‌و مێرد (تەلاق)دا دووجار تووشی هەڵەی گەورە بووە، ئەوەش وای لێكردووە زیاتر بەدوای زانستی تەلاقدا بگەڕێت‌و چەندین كتێبی لەو بارەیەوە نوسیوە.

یەكەم زانای ئیسلامییشە كەباشترین رێگاچارەی چارەسەركردنی جیابوونەوەی ژن‌و مێردی راگەیاندووە، لەو ڕوانگەشەوە ئێستا لەجیهانی ئیسلامیدا پشت بەڕایەكانی ئەو دەبەسترێت.

مستەفا زەڵمی دانبەوەشدا دەنێت كە جارێك بەكەسێكی وتوە “منداڵەكانت مەنێرە قوتابخانە”، ئەوە بەهەڵەی گەورەی تەمەنی دەزانێت‌و پەشیمانی دەربڕیوە، هەروەك جارێكیتر وتوویەتی هەر پیاوێك “سەری ڕووت بێت‌و هیچ نەكاتە سەری دووڕووە”، ئەوانە نمونەی ئەو هەڵانەن كەخۆی دانی پێداناون‌و پەشیمانی دەربڕیوە.

یەكێكی تر لەفەتواكانی مستەفا زەڵمی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1954، كاتێك بەشداری جەژنی نەورۆزی كردوو وتی “جەژنی نەتەوەییەو هیچ كێشەیەكی شەرعی نیە”. ئەوەش بەپێچەوانەی زۆرێك لەمەلاو زانایانی ئیسلامەوە بە “حەرام”یان زانیوە.

زەڵمی پێیوابووە تەنها عیبادەت پێوەر نیە بۆ باشبوونی مرۆڤ بەڵكو “ڕەوشت باڵاترین پلەی ئیمانە، بۆئەوە نزیكترین هاوڕێكانی لەژیانیدا سێ كەسن كە جولەكەیەك، مەسیحییەك‌و موسوڵمانێكن”.

پاش ئەوەی لەساڵی 1946دا بڕوانامەی مەلایەتی لەزانستە شەرعییەكان وەردەگرێت، لەماوەی مەلایەتیدا لەسلێمانی تاقیكردنەوەی دەرەكی پۆلی شەشەمی سەرەتایی دەكات‌و دواتریش لەماوەی ئیمامەتی سوپادا لەجەلەولا لەساڵی 1956 تاقیكردنەوەی پۆلی سێی ناوەندی‌و پاش چەند ساڵێكی تر تاقیكردنەوەی شەشەمی ئامادەیی دەكات.

زەڵمی دەبێتە خوێندكاری زانكۆ‌و لەساڵی 1960دا لەكۆلێژی یاسای ئێوارانی زانكۆی بەغدا وەردەگیرێت.

دەربارەی خوێندنی زانكۆو جیاوازی لەخوێندنی حوجرە لەچەند وێستگەیەكی ژیانیدا لایەنە باش‌و نێگەتیڤەكانی ئەو لایەنەی روونكردووەتەوە، بەڵام سودی لەقووڵبوونەوەی وانەكانی حوجرە وەرگرتووەو توانیویەتی لەژیانی زانكۆشدا رەنگبداتەوە، هەر بۆیەش پاش چوار ساڵی زانكۆ بەنمرەی زۆر باشەی (86.5) زانكۆی تەواو كردووە.

لەساڵی 1966دا لەماستەری شەرعیەتی ئیسلامی لەزانكۆی بەغدا وەردەگرێت‌و بەسەركەوتووی ئەویش تەواو دەكات، دوو ساڵ دواتر پێشكەشی ماستەری دەكات لەیاسای گشتیداو لەساڵی 1970دا دەبێتە خاوەنی دوو بڕوانامەی ماستەر لەشەرع‌و یاسادا.

ساڵی 1972 لەشاری قاهیرەی پایتەختی میسر بۆ خوێندنی دكتۆرا وەردەگیرێت، بەڵام لەبەرئەوەی لەئیراق موڵەتی خوێندنی بۆ ناكەن خۆی خانەنشین دەكات‌و لە هەردوو زانكۆی قاهیرەو ئەزهەر دەبێتە خوێندكاری دوو دكتۆرای جیاواز لە شەریعەو یاساداو بەسەركەوتووی تەواوی دەكات.

پڕۆفیسۆر دكتۆر مستەفا زەڵمی باس لەوە دەكات كە لەماوەی خوێندنی لەقاهیرە لەگەڵ دكتۆر فوئاد مەعسوم، سەرۆك كۆماری عیراق كەئەوكات خوێندكاری دكتۆرای فەلسەفەو نوێنەری شۆڕشی كورد بووە لەقاهیرە پەیوەندی بەهێزیان هەبووەو چەند جارێكیش بەشداری چالاكییەكانی پەیوەندییەكانی شۆڕشی كوردستانی كردووە لەقاهیرە كە هەریەك لەمام جەلال تاڵەبانی‌و حەبیب كەریم كەسی دووەمی شۆڕشی كوردستان بەڕابەرایەتی مەلا مستەفای بارزانی پەیوندییان هەبووە.

لەپاش تەواوكردنی دكتۆراكەی لەسەر داوای شۆڕش بۆ ماوەی چەند مانگێك لەمیسر ماوەتەوەو ئەركی دیبلۆماسی‌و پێشوازی نوێنەرانی شۆڕشی كردووە بۆ قاهیرە.

وانەوتنەوەی زانكۆو نوسینەوەی دەستوری ئیراقی

دكتۆر مستەفا زەڵمی ساڵی 1975 دووبارە داواكاری بۆ دامەزراندن پێشكەش كردوەتەوەو تاكە مامۆستای زانكۆیە لەهەموو عیراق كە بەبڕیاری سەرۆكایەتی كۆماری ئیراق لەساڵی 1993 فەرمانی خانەنشینی هەڵوەشاوەتەوە تاڕۆژێك لەژیاندا مابێت نابێت خانەنشین بكرێت ئەوەش بەهۆی لێهاتوویی‌و پێویستی بەردەوامی لەوانەوتنەوەدا لەزانكۆكانی عیراق.

ساڵی 2003و پاش رووخانی رژێمی بەعس‌و پێكهێنانی ئەنجومەنی حوكم، بڕیاردرا كە لیژنەیەك بۆ نوسینەوەی دەستوری عیراقی دابمەزرێت‌و بەزووی دەستوری عیراق بنوسرێتەوە، بۆ ئەوە مەبەستەش لەلایەن چەند ئەندامێكی ئەنجومەنی حوكمەوە ناوی پڕۆفیسۆر دكتۆر مستەفا زەڵمی پێشنیار دەكرێت‌و دەبێتە ئەندامی باڵای لیژنەی نوسینەوەی دەستوری ئیراقی.

لەماوەی 45 رۆژدا راپۆرتی دەستوری دەنوسنەوەو پێشكەشی دەكەن، هەر لەو ماوەیەشدا لەگەڵ ئایەتوڵا عەلی سیستانی مەرجەعی شیعەكانی عیراق كۆبوونەتەوە.

ساڵی 2007و پاش ئاڵۆزییەكانی شاری بەغداو كوژرانی چەند مامۆستایەكی زانكۆكانی بەغدا، چەند بەرپرسێكی هەرێمی كوردستان داوا لەدكتۆر مستەفا زەڵمی دەكەن، بگەڕێتەوە هەرێم، ئەویش هەمان ساڵ دووبارە پێشكەشی خانەنشینی دەكاتەوەو پاش زیاتر لەحەوت مانگ رەتكردنەوە، دواجار لەبەر بارودۆخی ئەمنی‌و سەلامەتی گیانی پەسەند دەكرێت‌و خانەنشین دەكرێت.

لەگەڕانەوەیدا بۆ كوردستان دەبێتە سەرۆكی لیژنەی نوسینەوەی یاسای باری كەسێتی‌و لە ماوەی چەند مانگێكدا یاساكە بەشێوەیەكی هاوچەرخ رێكدەخەن كەگرنگترین بڕگەی یاساكە دانانی مەرجی قورسە بۆ فرەژنی‌و دابەشكردنی میرات.

ئەو بەداكۆكیكارێكی سەرخەستی مافەكانی ژنان ناسراوەو خەڵاتی هەڵمەتی توندوتیژی دژی مێینەی پێ بەخشراوە.

لەماوەی تەمەنیدا زیاتر لە 20 رێزلێنانی نێودەوڵەتی‌و ناوخۆیی وەرگرتووە كە گرنگترینیان خەڵاتی شێخی ئەزهەرو یەكێتی جیهانی زانایانی ئەزهەرە.

مانگێك بەر لەمردنی لەشارۆچكەی خورماڵ لەمەراسیمێكدا شەقامی سەرەكی خورماڵ –ئەحمەدئاوا – زەڵم بەناوی پڕۆفیسیۆر دكتۆر مستەفا زەڵمییەوە ناونراو كەخۆی ئامادەی بوو.

بە ئامادەبوونی دكتۆر مستەفا زەڵمی و قایمقامی هەڵەبجە و بەرپرسانی حزبی و حكومی شەقامەكە كرایەوە.

مستەفا زەڵمی ماوەی چەند ساڵێك راوێژكاری یاسایی‌و شەرعی سەرۆكایەتی حكومەت‌و سەرۆكایەتی پەرلەمانی كوردستان بووە، خاوەنی چەندین فەتوای هاوچەرخی ئیسلامییە كەدەنگدانەوەی جیهانییان بەدوای خۆیدا هێناوە لەوانەش، حەرامكردنی خەتەنەی مێینە، حەرامكرنی جگەرەكێشان، چاككردنەوەی تەلاقی نێوان ژن‌و مێرد.

مستەفا زەڵمی زیاتر لە 50 كتێبی هەیە لەبوارەكانی شەریعی یاساو زیاتر لە 40 توێژینەوەی زانستی هەیە لەبوارەكانی یاسا، فەلسەفەو 13 ناونیشانی زانستی وەرگرتووە.

بەشێكی زۆری كتێبەكانیشی بۆ زمانە جیهانییەكان وەرگێڕدراون‌و لەچەند وڵاتێكیشدا كتێبەكانی وەك پرۆگرامی خوێندنی زانكۆیی دەخوێنرێن لەوانەش، هیندستان، ئەندۆنیزیا، توركیا، میسر، ئەردەن، ئیراق، ئێران، مالیزیا و هەرێمی كوردستان.

بەرەبەیانی 4-6ی 2016 پڕۆفیسۆر دكتۆر مستەفا زەڵمی، لە تەمەنی 92 ساڵیدا لەهەولێر كۆچی دواییكرد‌و هەمان رۆژ تەرمەكەی لەشاری هەولێرەوە گەڕێنرایەوە شارۆچكەی خورماڵی زێدی خۆی‌و لەكتێبخانەكەیدا كە لەسەر وەسیەتی خۆی بونیادنراوە بەخاكسپێردرا.