لە سەرۆک خێڵەکانەوە بۆ چالاکوانە مارکسییەکان: بەشی یەک

بەعادەت دەگوترێ؛ کەوا ڕووخانی “کۆماری مەهاباد” لە ساڵی ١٩٤٦، دەستپێکی سەردەمێکی “کپی و بێدەنگییە” بۆ جووڵانەوەی کورد. ئەو سەرکوتکردنە سامناکەی کورد لە ناوچەی دەرسیمی تورکیا لە ساڵانی ١٩٣٧ – ١٩٣٨دا، هەوڵ و کۆششیکی بەدواداهات بۆ ئاوێتەکردنی نەوە نوێکان لە کۆمەڵگە نیشتمانییەکاندا، بە ڕەخساندنی خوێندنی باڵا بۆ گەنجە کوردەکان و دامەزراندنی پەیوەندیی ئابووری لەگەڵ ناوچە کوردییە دوورەکاندا کاریگەریی خۆیان هەبوو لە بێدەنگکردنی داواکارییەکانی کورددا. چونکە پشێوییەکی گەورەی وا ڕووینەدا لە کایەی کوردیدا تا ساڵی ١٩٦١، کاتێ کە یاخیبوونێک لە کوردستانی ئێراقدا بەرپابوو. جووڵانەوەی نەتەوەیی کورد تووشی پەلامار و لێدانێکی سەخت بووەوە تا دواجار لە ساڵی ١٩٧٥دا شکستی هێنا.

بەهەرحاڵ، ئەم بێدەنگییە بەدڵنیاییەوە ئەوە ناگەیەنێت کە هیچ شتێک ڕووینەداوە، بەڵکوو بەپێچەوانەوە گۆڕانکارییە سەرەکییەکان دەگەڕێنەوە بۆ ئەم قۆناخە و لەڕاستیشدا پێویستە بۆ تێگەیشتن لەوەی کە چۆن دواتر لە ساڵانی ١٩٨٠کان و ١٩٩٠کاندا ڕێکخرایەوە. ئەمە تەنانەت دەتوانێ یارمەتیشمان بدات لە تێگەیشتنی هەندی لایەنی بزووتنەوەی کورد وەک ئەوەی کە ئێستا هەیە. دوو پەرەسەندنی سەرەکی دەگەڕێنەوە بۆ ئەم سەردەمە، کە بریتین لە سەرهەڵدانێکی گەنجانی کورد و ئاڕاستە کردنی پرۆژەسازییان لە نێو داواکارییەکی گشتگیردا بۆ ئازادی (بۆزئەرسەلان، ٢٠١٧ ئە).  گەنجانی کورد کە لە تورکیادا وەک ئەکتەرێکی سەربەخۆ دەرکەوتن لە جووڵانەوەی کورددا لە کۆتایی ١٩٥٠کان بەملاوە، ڕۆڵێکی ڕەخنەگرانە و یەکلاکەرەوەیان بینی لە وەرچەرخاندا لە هەوڵ و داواکاریی خێڵەکییانەی سەربەخۆیی لە دەوڵەتە ناوەندییەکان بەرەو بزووتنەوەیەکی نەتەوەیی مۆدێرن. بەم مانایە، ساڵی ١٩٥٨ خاڵێکی وەرچەرخانە. ئەو کوودەتا سەربازییە و بەدوایدا “شۆڕشی ئەیلوول” (واتە ١١ی ئەیلوولی ١٩٦١)، کە “مستەفا بارزانی” بەرپای کرد، زۆرێک لە لاوەکانی کوردی بۆ لای خۆی ڕاکێشا لە هەموو لایەکی کوردستانەوە. ئەمەش وا ناگەیەنێت کەوا ئەکتەرە خێڵەکییەکان لەسەر شانۆی کوردی دیار نەمان لە پاش ئەم سەردەمە و ئەوەش ناگەیەنێ کە ڕاپەڕینەکانی پێشتر خاسییەتی نەتەوەیی تێدا نەبووە، بەڵام ژمارەی ڕوو لە زیادی ئەکتەرە جۆراوجۆرەکان – گەنجی خوێندکار و سەرۆکە خێڵەکییەکان و خەڵکانی شارنشین و جووتیاران –  وێنەکەیان زۆر زیاتر ئاڵۆز کرد.

ئەم باسە لە سەرهەڵدانی لاوانی خوێندکاری کورد دەدوێ و پلان و پرۆژەیان بۆ کۆتاییهێنان بە داگیرکاری و کۆڵۆنیکردن، کەوا پەرەسەندن و تەشەنە کردنی هۆکارە نوێکانی پەیوەندیکردن یارمەتیدەرن بۆ پەیوەندی و پێکەوە گرێدانی بەشە جۆراوجۆرەکانی کوردستان. لە ساڵی ١٩٤٦دا، ڕاگەیاندنی کۆماری کوردستان (زیاتر بە کۆماری مەهاباد دەناسرێت) کە هەوڵی یەکەمە بۆ دامەزراندنی دەوڵەتێکی کوردی. دانان و ڕابەرایەتیی دانیشتووانی شارنشین و نەوەی نوێی ڕۆشنبیران، لە یەکەم دەستپێشخەرییەکانی کورد بوو کە لە دەرەوەی دینامیکییەتی خێڵەکی بەڕێوەچووە. هەرچەندە دەنگدانەوەی کۆماری مەهاباد بەگشتی لە فەزای کوردیدا سنووردار بو، بەڵام شکستەکەی ڕاستەوخۆ لەلایەن چالاکوانانەوە وا لێکدەدرێتەوە وەک ئەنجامێک بۆ ڕێکخستنی   خێڵەکی و بەو پێیە وەک حاڵەتێک کە پێویست دەکات هەڵبوەشێتەوە.

“جۆردی تێجێڵ” بە واقیع جەخت لەسەر قورسیی نووسینی نا ئاسۆتەسکیی مێژووی کورد دەکاتەوە (تێجێڵ، ٢٠١٧). دابەشبوونی فەزای کورد بە سەر دەرکەوتنی نوێی دەوڵەتەکانی ناوچەکەدا لەپاش جەنگی جیهانیی یەکەم ڕەهەندێکی نوێی بۆ مەسەلەی کورد دروستکرد، کە ئەویش ئاڵوگۆڕەکانی ئەمدیو و ئەودیوی سنوور و کاریگەرییەکانیان بوو لەسەر بزووتنەوەی کورد. دینامیکە سنوور بەزێنەکان بە شێوەیەکی پارادۆکسییانە دەلاقەیەکی نوێ دەکاتەوە بۆ کورد. لەکاتێکدا کە ڕژێمە ملهوڕەکان دەکەونە ستەمکاری و داپڵۆسینی پرۆتێست و ناڕەزاییە گشتییەکان لە بەشە جۆراوجۆرەکانی کوردستاندا ئاڵوگۆڕی دیوەکانی سنوور ئەگەری بەرگریی ژێرخانی سیاسی لەگەڵ خۆی دێنێتە کایەوە. هەر لەبەر ئەمەشە کە ئێمە خۆمان لە قەرەی ئەمبەر و ئەوبەری سنوور داوە “لەسۆنگەی پەڕینەوەی بیر و ئایدیا یان ئاڵوگۆڕ پێکردنیان و ڕیفۆرم کردن لە تۆڕەکان و وێنەکان و کاڵا و بازاڕەکان و بە هەمان شێوە مرۆڤەکانیش” (هێڵگرێن و ڤاسکۆنسیلۆس، ٢٠١٠: ٢). لێرەدا بایەخێکی تایبەت دەدرێت بە ئاڵوگۆڕی تۆکمەی بیروبۆچوونەکان لە ڕێگەی میدیای نوێوە، چەشنی ڕادیۆ یان کۆچکردنی فیزیکی و لەنێویاندا کۆڕ و کۆمەڵی ڕووناکبیرانی کورد لە تاراوگەکانی وەک (دیمەشق و بەیروت) و گەلێ لە شارە ئەوروپییەکان. مەڵبەندگەلێکی نوێی وەک ئەورووپا و زانکۆ ئەوروپییەکان، گرنگی و بایەخی بەرچاویان دەستەبەر کرد لەم سەردەمەدا. هەروەها نووسەران و دانەرانیش سەرنجیان لە “گەورەپیاوان و قارەمانەکان” وەرچەرخاند بەرەو بنکەی کۆمەڵایەتیی بزووتنەوەی کورد و خەڵکی ئاسایی. ئەوجا ئەمەش هۆکاری دۆخ و سیاقی “جەنگی ساردە”، کە بە گەلێ سەر فاکتەرێکی بڕیاردەرە لە شێوازبەندیی زۆرێک لە ڕووداوەکانی ئەم سەردەمەمان، کە ئێمە بەتایبەتی مامەڵەیان لەگەڵ ناکەین. ئێمە مەسەلەکە لە چوارچێوەیەکی گڵۆباڵدا وەردەگرین و جەختکردنەوەش لە دینامیکەکانی بنکەوە بۆ ترۆپک دەبێت.

“مێژوویەکی ترانسناشناڵی کۆماری مەهاباد”

لە مێژووی کورد؛ بە گەڕانەوە بۆ دواوە مەهاباد بە خاڵی جیاکەرەوە دادەنرێت. ئەمە یەکەمجارە لە سەدەی بیستدا کەوا کورد داوای دەوڵەتی خۆیان دەکەن و لەڕاستیشدا بۆ ماوەی نزیکەی ساڵێک بوون بە خاوەنی ئەو دەوڵەتە کاتێ “عەبدوڵا ئۆجەلان” لە سووریا دەژیا هەڵۆیەکی هەبوو کە ناوی نابوو مەهاباد، لەسەر ناوی یەکەم کۆماری کورد (مارکۆس، ٢٠٠٩: ٢٦٥). ئەمە لەخۆیدا پێمان دەڵێ کەوا کۆمار بووە بە سیمبۆڵی بەرگریی کورد. بەهەرحاڵ، گرنگە ئەوە دووپات بکەینەوە، کە تا ئەو ئاستەی ئێمە بیزانین، کە لە دەرەوەی ئێران و هەندێ بەشی ئێراق، لەڕاستیدا بەشێکی کەم کاتی ئەم جاڕدان و ڕاگەیاندنەیان بیستبوو.

(تێبینی: مەبەست لە ترانسناشناڵ transnational بەزاندنی سنوورە نێودەڵەتییەکانی نێوان وڵاتانە. لە کۆماری کوردستاندا لە مەهاباد ئەو هاوکاری و هاوکۆییەی کوردی بەشەکانی ئێراق و تورکیا و سووریا بوو لەگەڵ کۆماردا، بەدەر لە سنووری نێودەوڵەتیی ئەو سێ دەوڵەتە لەگەڵ ئێراندا – وەرگێڕ).

“یەکەم دەوڵەتی کوردی؟”

ئێمە فۆکەس ناخەینە مێژووی کورتخایەنی ئەو کۆمارە، چونکە بە چاکی دۆکومێنت کراوە (بۆزئەرسەلان ، ٢٠٠٩؛ ئیگڵتن، ١٩٦٣؛ گۆرگاس، ٢٠١٤؛ کووهی – کەمالی، ٢٠٠٣؛ ماکدوواڵ، ٢٠٠٤، وەلی، ٢٠١٤). لە کاتی جەنگی جیهانیی دووەمدا، دەوڵەتی ئێرانی لاوازکراو کەمە کەمە کۆنترۆڵ کردنی چواردەوری ناوچەکەی لەدەستدا و بەتایبەتی لە ڕۆژئاواوە. ئەم نەبوونی کۆنترۆڵە بواری ڕەخساند بۆ بووژانەوە و گەشەکردنی بزووتنەوەی نەتەوەیی کورد. لە ساڵی ١٩٤١دا، داگیرکردنی هاوبەشی ناوچەکە لەلایەن سووپای سوور و هێزەکانی بەریتانیاوە دوا گورزی سرەواندە دەوڵەتی فارسی لە کوردستانی ئێراندا. حیزبێکی نەتەوەیی نهێنی، بە ناوی کۆمەڵەی ژیانەوەی کوردستانەوە – ژێ کاف)، دامەزرابوو و هەر زوو خۆی گۆڕی و بوو بە حیزبێکی سیاسی لە ساڵی ١٩٤٥دا، بە ناوی حیزبی دیموکراتی کوردستانی ئێران (حەدەکا) و بە پشتیوانیی یەکێتیی سۆڤیێت. لە کانوونی دووەمی ١٩٤٦دا کۆمارێکی کوردی ڕاگەیەنرا و “قازی محەمەد”، کە ڕۆشنبیرێک بوو بە پاشخانێکی شارستانییەوە و لە هەمان کاتدا ڕابەرێکی ئاینیش بوو، بە سەرۆکی کۆمار هەڵبژێردرا. ئەوجا دەستوورێک سەپێنرا و دەبوو “مستەفا بارزانی” ئاسایشی کۆمار بپارێزێت و بڕیاری لەسەر بدات، کە ڕابەر و سەرکردەیەکی بەناوبانگی چەندین ڕاپەڕینی کورد بوو لە ئێراقدا.

بەڵام وەرچەرخان لە سیاقی نێودەوڵەتیدا و هاوشان لەگەڵ گرژی و ناکۆکیی تیرە و هۆزەکانی دەوروبەری مەهاباد، خێرا زەنگی مەرگی بۆ کۆمارە کوردییەکە لێدا. یەکێتیی کۆمارە سۆشیالیستەکانی سۆڤیێت USSR، کە تا ئەو کاتە چالاکانە پاڵپشتی کۆماری دەکرد، پشتی تێکرد بەرەوڕووی چارەنووسی خۆی ببێتەوە، کاتێ پێکدادان سەلماندی کە پڕمەترسییە. پاشان داپڵۆسین و سەرکوت کردنێکی سەختی بەدوادا هات و لەسێدارەدانی “قازی محەمەد” کاری کردە سەر یادەوەرییەکانی کورد. لەگەڵ ئەوەشدا ئەمە بەربەست و ڕێگریی نەکرد لە میللی بوونی حەدەکا، کە لە هەڵبژاردنی ساڵی ١٩٥٠ی یاساداناندا، ئەم حیزبە زیاد لە ٨٠ لە سەدی دەنگەکانی مەهابادی بردەوە (قاسملوو، ١٩٩١). هەروەها لە ئێراقیش، حکوومەت ماوەیەکی دوورودرێژ بوو بە دەست یاخیبوونی بارزانییەکانەوە گیریخواردبوو و ئەمەی کردە دەرفەتێک بۆ تۆڵە سەندنەوەیەکی تووند. لە ٢٤ی مایسی ١٩٢٤دا، چوار ئەفسەری سووپای ئێراق کە چووبوونە پاڵ بارزانی لە مەهاباد بە ئاشکرا لە بەغداد لەسێدارە دران و ئەم ناوانە بوون؛ عیززەت عەبدولعەزیز، مستەفا خۆشناو، محەممەد مەحموود و خەیروڵڵا عەبدولکەریم (ئیگلتن، ١٩٦٣) و ئەمەش کاریگەرییەکی گەورەی کردە سەر ڕای گشتیی کورد. پاشان بارزانی و بەدوایدا سەدان پێشمەرگە بڕیاریاندا “ئێراق” بەجێبێڵن بەرەو تاراوگە و داوای پەنابەری بکەن لە یەکێتیی سۆڤیێت. سێ خاسییەت بۆ ئێمە گرنگە لەم ماوە کورتەی کۆماری مەهاباد، چونکە دەبنە مۆرکی سەردەمێکی نوێی جووڵانەوەی کورد. یەکەم؛ بەپێچەوانەی زۆرێک لە ڕاپەڕینەکانی پێشتر لە مێژووی کورد، ئەمەیان خەڵکی شار ڕابەریەتییان دەکرد.  دەکرێ وا تەماشای کەرتبوونی کۆتایی هۆز و خێڵەکان بکرێت کە ئەمە هۆکاری بنەڕەتییە بۆ کەوتنی کۆمار و سەرلەبەری ئەزموونەکە خەڵکی ڕۆشنبیر و شارنشین سەرکردایەتییان دەکرد، لەکاتێکدا کە دەبوو کۆمار پشت بە دەرەبەگە فیوداڵەکان ببەستێ بۆ دابینکردنی ئاسایشی خۆی (کووهی – کەمالی، ٢٠٠٣). هەڵبەت فیوداڵەکانیش نەیاندەویست پاڵپشتی چاکسازیی پێشکەوتنخوازانە بکەن کە بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ پێچەوانەی بەرژەوەندییەکانیان بوو. دووەم؛ کۆمار بنەمایەکی نەتەوەیی ڕوونی هەبوو و دامەزرێنەرانی هەوڵی دروستکردنی دەوڵەتێکی ناوچەییان دەدا بۆ کورد، کە بەتەواوی نائامادەگیی هەبوو لە ئەزموونەکانی پێشتردا، ڕەنگە کۆماری کوردیی ئاراراتی لێ بەدەر بێت. سێیەم؛ ئاوارەبوونی بارزانی بۆ یەکێتیی سۆڤیێت سەرەتای ماوەیەکی دوورودرێژ پێکدێنێت کەوا یەکێتیی سۆڤیێت هێزێکی چاودێر بوو بەسەر جووڵانەوەی کوردەوە.

ئێمە زیاتر لە ئەزموونەکە خۆی، دەنگدانەوەی کۆماری مەهابادمان لە لا مەبەستە لە تێکڕا فەزا و کایەی کورددا. ئەگەرچی سەرچاوەکانی ئەم ئەم بابەتە تا ڕادەیەک  نەگونجاوە و ئەوەی لێیانەوە بەدەستیدێنین ئەوە دووپات دەکاتەوە کە دەنگدانەوەی ئەم ئەزموونە سنووردار بووە، ئەگەرچی دامەزرێنەرانی کۆماری مەهاباد هەوڵی بەدەستهێنانی ڕەوایی و شەرعییەتیان داوە لە تەواوی خاک و ناوچەی کوردستاندا.  لەپێش دامەزراندنی کۆمار، لە ساڵانی ١٩٤٤ و ١٩٤٥دا، گەلێ لە سەرکردەکانی کورد لە (ئێراق و سووریا و تورکیا)وە سەردانی مەهابادیان کردووە بۆ گفتوگۆ کردن لەسەر ئاڵوگۆڕی هاوکاری و یارمەتی. “حەمزە عەبدوڵا و وردی (محەمەد تۆفیق وردی – وەرگێڕ” لە ئێراقەوە هاتن، قەدری بەگی کوڕەزای “جەمیل پاشای دیاربەکر” لە    سووریاوە و “قازی مەلا وەهاب” لە تورکیاوە هاتن. لە ئابی ١٩٤٤دا، کۆبوونەوەیەکی لووتکە لە چیای “داڵانپار” بەسترا، لە سێگۆشەی سنووری نێوان (ئێراق و ئێران و تورکیا). ئامانجەکەش ڕاگەیاندنی یەکێتییەکی سیمبۆڵیی گەورەتر بوو. جارێکیتر “قازی مەلا وەهاب”  نوێنەرایەتیی تورکیای دەکرد (ئیگڵتن، ١٩٦٣: ٣٦). باشە  ئەمە کێیە؟ چونکە زەحمەتە باس لەمە بکرێت و ئەم ناوە لە هیچ سەرچاوەیەکی تردا نەهاتووە. هاتنی “مەلا مستەفای بارزانی” لەگەڵ نزیکەی دە هەزار کەسدا مەسەلەیەکی تەواو زانراوە. بەڵام ئەوەی کەوا زانیاریی کەمی لەسەرە، ژمارەی ئەو کوردانەی کەوا لە تورکیاوە هاتوون و چوونەتە ناو لەشکرەکەی بارزانییەوە. لە باس کردنی کاروباری کەنیسەیدا “ویلیەم ئیگلتن” دەڵی نزیکەی پەنجا کەس لە ناو پیاوەکانی بارزانیدا بوون و لە تورکیاوە هاتبوون (ئیگڵتن، ١٩٦٣: ٥٦). لە کتێبیکی تردا، “حەمید بۆز ئەسەلان” دەنووسێت کەوا “ژمارەیەکی زۆری” کوردی تورکیا شان بە شانی “بارزانی” شەڕیان کردووە (بۆزئەرسەلان، ٢٠٠٩: ٤٣).  بەڵام ئاسەوارێکی زۆر کەمی جموجووڵ و هاتنی کورد هەیە لە تورکیا یان سووریاوە بۆ کۆماری مەهاباد. بۆ نموونە، “جانیب یڵدرم” کە چالاکوانێکی کورد بووە و لە ساڵی ١٩٤٦دا خوێندکاری کۆڵێج بووە لە ئەنقەرە کە لە ساڵی ١٩٢٥ لە لایس لەدایکبووە و لە یادەوەریی خۆیدا وای دەگێڕێتەوە “ئێمە دواتر دەنگوباسی مەهابادمان بیستووە و کاتێ کە چووم بۆ فەرەنسا، لە دوای ساڵانی ١٩٥٠کانەوە.  تەنانەت ئەو کاتەش لەبەر ئەوە بوو کە من مەراقم بوو و لە پەیوەندیدا بووم لەگەڵ ئەو خوێندکارە کوردانەی لە ئێرانەوە هاتبوون و …  ئەوانیش بۆیان باس دەکردین کە چۆن “قازی محەمەد” حوکمی سێدارەی بەسەردا دراوە و جێبەجێ کراوە” (میرئۆغڵوو، ٢٠٠٥: ١١٢). “جانیب یڵدرم” کەسێکی بە ناوی سافی ناسیوە، کە سکرتێری شەخسیی “قازی محەمەد” بووە، بەڵام ئەوە ڕووندەکاتەوە کە سافی حەزی نەکردووە لەبارەی مهابادەوە قسە بکات، چونکە لە ژێر کاریگەریی شۆک و ترۆمای لەسێدارەدانی قازی محەمەددا بووە.

لە ئەنقەرە، جانیب یڵدرم بە شێوەیەکی کۆمەڵایەتی مامەڵەی لەگەڵ خوێندکارانی تر دەکرد کە لە دیاربەکرەوە هاتبوون بەڵام ئاشکرایە کە شتێکی لەبارەی مەهابادەوە نەبیستووە. بەڵام لە ئەستەمبووڵ شتەکان جیاواز بوون. (تاریق زیا ئیکینجی و مووسا عەنتەر”، کە لەو کاتەدا قوتابی بوون لە ئەستەمبووڵ و پێکەوە لە “بەشی ناوخۆیی یان نیشتەجێبوونی دیجلە” (Yurdu  Talebe (Dicle  دەژیان دەنگوباسی کۆماری مەهابادیان بیستبوو. “تاریق زیا ئیکینجی” لە کتێبی یاداشتەکەیدا دەگێڕێتەوە کە ڕۆژێکیان نەجات جەمیل ئۆغڵوو لە کتێبخانەکەی کە تێیدا ئامادەکاریی بۆ تاقیکردنەوەکانی دەکرد لێی نزیکبووەتەوە و پاکەتە چکلێتی پێشکەش کردووە. کاتێ پێکەوە چووبوونە دەرەوە بۆ وەرگرتنی چکلێتەکە، نەجات جەمیل ئۆغڵوو پێی وتووە؛ گوایە هۆکارەکەی ئەوەیە کە تازە کۆماری مەهاباد ڕاگەیەنراوە و تاقە ڕێگە و شێوەیان بۆ ئاهەنگگێڕان چکلێت خواردنەکەیە. کاتێ نەجات جەمیل ئۆغڵوو ئەوەی وتووە، تاریق زیا ئیکینجی بیری هاتووەتەوە کە پەرەگرافێکی لە ڕۆژنامەدا خوێندووەتەوە و باسی لە دامەزراندنی کۆمارێکی کوردیی کردووە لە ئێران بە پاڵپشتی یەکێتیی سۆڤیێت (ئیکینجی، ٢٠١٠: ٢١١). ئەم ڕووداوە ئەوە دەردەخات کە خوێندکارە کوردەکان ئاگایان لە کۆماری مەهاباد بووە. بەڵام لە هەمان کاتدا ئاهەنگگێڕانەکە زۆر سادە بووە و بەتەواوی دوور بووە لە کۆبوونەوەیەکی سیاسی و ئەویش ئەوەیە کە تەنها دوو خوێندکار بوون لە بەردەمی کتێبخانەکەدا چکلێت دەخۆن.

ڕووداوێکی هاوشێوەش باس دەکرێت لە چاوپێکەوتنێکی “شاهین جزرەئۆغلوو” کە سەر بە بنەماڵەیەکی گرنگ بوو لە دیاربەکر کە لە ساڵانی ١٩٣٠کاندا دوورخراونەتەوە بۆ تاراوگە. کاتێ کە لە ساڵی ١٩٤٦دا لێبووردنی گشتی راگەیەنرا، ئەندامانێکی کەمی خێزان و بنەماڵە گەورەکان کە لە تاراوگە گەڕابوونەوە لە ئەستەمبووڵ یەکیانگرتەوە. ئەوجا لێرە بڕیاریاندا هەماهەنگی لەگەڵ یەکتر بکەن کاتێ کە دەگەڕێنەوە بۆ ناوچە و گوندەکانیان. ئەمە ئەو کاتە بوو، وەک شاهین جزرەئۆغلوو دەڵێ “ڕووداوی ‘کۆماری کوردیی مەهاباد’  هاتە کایەوە” (دیکەن، ٢٠١٠: ٢١٩). ئەوان لە کاتی کۆبوونەوە و یەکتر بینیندا گوێیان لە پەخشی ڕادیۆی “ئێراق” دەگرت بە کوردی. ئەم لەوە زیاتر شتێکی تری نەوت لەبارەی کۆمارە کوردییەکەی مەهابادەوە و ئەوەی لەڕاستیدا وتیان لەو بارەیەوە بوو کە چۆن ئەوەیان بیستووە یان گوێیان لێ بووە. بەڵام ئەو ڕاستییەکی سادەی بیردێتەوە کەوا مەهاباد یەکێك بووە لەو بابەتانەی مشتومڕ لەسەر کردن، جەند دەیەیەک دواتر و ئەوە دەخاتە ڕوو کە ئەمە پێویستە ببێتە بابەتێکی گرنگی قسە لەسەر کردن. لە مارتی ١٩٤٧دا، کۆبوونەوەیەکی سیاسیی کراوەتر سازکرا لە بەشی ناوخۆیی دیجلەی نیشتەجێی قوتابییان لە ئەستەمبووڵ، کە تێیدا “تاریق زیا ئیکینجی” بانگهێشت کرابوو بۆ کۆبوونەوەیەکی بچووک لەلایەن دوو قوتابیی کوردەوە، کە عەزیز گوڵبەدەن و شەوکەت چەلیککەنەت بوون. کۆبوونەوەکە حەوت هەشت کەسی لەخۆگرتبوو بە سەرۆکایەتیی “عەلی قەرەخان” کە تەمەنی لەوان گەورەتر بوو و لە ساڵانی پەنجاکاندا بووبوو بە چالاکوانێکی کورد. “عەلی قەرەخان” کورتەیەک لەسەر بارودۆخی “ئێران” پێشکەش دەکات؛ کۆمارێک دامەزراوە بەڵام شا بڕیاری لەناوبردنی داوە و سزای لەسیدارەدانیشی بۆ “قازی محەمەد” دەرکردووە. ئەوجا ئەوەشی وتبوو کە “ئەرکی” (پاراستنی کۆمارە کوردییەکە)، ئێستا دەکەوێتە ئەستۆی “گەلی کورد” و “لاوانی کورد”. ئەو داوای لە هەموو قوتابییانی ژوورەکە کرد کە ئەستەمبوول بەجێبێڵن و بەرەو “ئێران” بڕۆن بۆ ئەوەی شان بە شانی برا کوردەکانیان بجەنگن (ئیکینجی، ٢٠١٠: ٢١٢). لێرەدا مشتومڕێک دروستبوو لە ناو قوتابییە ئامادەبووەکاندا، ئاخۆ باشترین ڕێگە بۆ یارمەتیدان و هاوکاری کردنی گەلەکەیان چییە؟ ئایا پێویستە خوێندنیان تەواو بکەن و کار و فرمانێک پەیدا بکەن، یان دەبێ ئێرە بەجێبێڵن بۆ ئێران و دژ بە لەشکری ئێران بجەنگن؟ ئەنجام کۆبوونەوە بچووکەکە بوو بە دوو بەشەوە و قسە و گفتوگۆکەیان بێ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە کۆتایی هات. بەڵام “ئیکینجی” ئەنجامگیری دەکات و دەڵێ لەڕاستیدا هیچ کەسێک ئەستەمبووڵی بەجێنەهێشت بۆ ئێران تاوەکوو لەپێناوی کۆماری مەهابادا شەڕ بکات.

ئەوەی کە پێویستە جەختی لەسەر بکرێتەوە لەم گفتوگۆ و بێنە و بەرەیەدا تۆنی موحازەرەکەی “عەلی قەرەخان” و سووربوونی بوو لە سەر ڕۆلی “گەلی” کورد و “لاوان”. ئەمەش ئاماژەیە بۆ تێگەیشتنێکی نوێی تێکڕا فەزای کورد و هەروەها ئیشارەتیشە بۆ پەیدابوون و دەرکەوتنی گەنجانی خوێندکار وەک ئەکتەرێکی نوێی سیاسەتی کوردی. ئەنجامی مشتومڕەکە و ئەو ڕاستییەی کە لە واقیعدا هیچ کەسێک نەچوو بۆ شەڕکردن لە ئێران و بوو بە بەڵگەش لەسەر ئەو هاوکۆیی و هاوکارییە سنووردارەی نێوان بزووتنەوە جۆراوجۆرەکانی کورد لەو کاتەدا. لە حاڵەتەدا کە زۆربەی خوێندکاران تەواوکردنی خوێندن و کار دەستکەوتنیان هەڵبژارد لە تورکیادا، ئەوە بەو هۆیەوە بووە کە ئەوان هەستیان بە پێویستیی تێکەڵبوون کردووە لە ژیانی سیاسیی تورکیادا و دواتر بەشێکی زۆریشیان هەر وایانکرد لە ساڵانی ١٩٥٠کاندا. بەکورتی؛ وا پێدەچێت کە تەنها دەستەبژێرانی کورد، لە ناویشیاندا، ئەندامە زیاتر سیاسەتمەدارەکانیان دامەزراندنی کۆماری مەهابادیان بیستبوو. خوێندکارە کوردەکان لە ئەستەمبووڵ سەر بە بنەمالە گەورەکانی کوردستانی تورکیا بوون. ئەوەی جێی سەرنجە، کەوا کۆماری مەهاباد لە کاتێکدا ڕاگەیەنرا کە زۆرێک لە گەنجە سیاسەتکردووەکان لە تورکیادا دەرکەوتبوون، بە هۆکاری ژمارەیەکی زۆری دینامیک. لە دەورووبەری ساڵی ١٩٤٨دا، پێنج خوێندکاری بەشی ناوخۆیی دیجلە، کە بریتی بوون لە (مستەفا ڕەمزیی بوجاک، یوسف عەزیز ئۆغلوو، زیا شەرەفخان ئۆغلوو، فایەق بوجاک و مووسا عەنتەر) بڕیاری دامەزراندنی کۆمەلەیەکیان دا بۆ بەرگریکردن لە مافەکانی گەلی کورد، بە ناوی “کۆمەڵەی ڕزگار کردنی کورد” Kürtleri Kurtarma Cemiyeti)  (عەنتەر، ٢٠١١: ٥٧). ئامانجی “ڕێکخراوەکە” هەوڵدان و داکۆکی کردن بوو لە مافەکانی هاوڵاتییانی کورد. هەرچەندە ئەم ڕێکخراوە هەرگیز ئەندامەکانی لە پێنج کەس تێپەڕی نەکرد، بەڵام ڕوون و ئاشکرا سروشتی نەتەوەیی بوو، کە دەبوایە ئەندامەکانی سوێند بە ئاڵایەکی کوردی بخۆن و یەکێک لە خۆیان، کە مووسا عەنتەر بوو، بە دەستی خۆی چنیبووی.

گرنگترین شت کە سەرنجی بدەین ئەو ڕێگە و شێوەیە بوو کەوا قوتابییەکانی ئەستەمبووڵ شکستی کۆماری مەهابادیان پێ لێکدەدایەوە. لە یاداشتەکانی “تاریق زیا ئیکینجی”دا، ڕەخنەیەکی فیوداڵیزم پەرەی پێدراوە ڕاستەوخۆ لە دوای ناوهێنانی سەردەمی کۆماری مەهاباد. بە ڕەچاوکردنی ڕووخانی کۆمار، گەنجە قوتابییەکانی ئەستەمبووڵ گەیشتوونەتە ئەم ئەنجامگیرییەی خوارەوە؛ خێڵگەرایی هۆکاری لاوازبوونی جووڵانەوەی کوردە. بەسەر یەکەوە ڕاگەیاندن و کەوتنی کۆماری مەهاباد و ئەو شێوازەی کە پێی لێکدەدرێتەوە لە جوگرافیای گەورەی کورددا، خاڵی وەرچەرخان بوو لە مێژووی جووڵانەوەی نەتەوەیی کورددا. ئەوەش خاڵی سەرەتای دینامیکە نوێکان بوو، کە بریتی بوو لە گۆڕانی خاڵی سەرۆکایەتی و دەمڕاستی لە دێهاتەوە بۆ سەنتەری شارەکان هەوڵدان و داواکاری بۆ دەوڵەتێکی خاوەن خاک و قەڵەمڕەو و سەرهەڵدانی گەنجانی قوتابی کەوا خێڵگەراییان بە مایەی لاوازیی جووڵانەوەی نەتەوەیی کورد دەبینی. ئەم داواکاری و ئەکتەرە نوێیانە دواتر بوون بە پێشەنگی پەرەسەندنە سیاسییەکان لە ساڵانی ١٩٦٠کاندا.

لە هەردوک (تورکیا و سووریا)دا، سەرکردەی جۆری نوێ سەریانهەڵدا لە دوادوایی ١٩٥٠کاندا.  لە تورکیادا، ئەم دەیەیە بۆ کورد سەردەمی تێکەڵبوون و ئاوێتەبوونی بەرفراوانی کۆمەڵگەی تورکی بوو. گواستنەوە لە ڕژێمی تاک حیزبییەوە بۆ سیستەمێکی فرەحیزبی بواری رەخساند کە هەندێ داواکاریی کورد گوزارشی لێوە بکرێت، بەتایبەتی لە لایەن ئەندامانی کوردی پەرلەمانەوە (چەلیك و گاراپۆن، ٢٠١٧).  لە کۆتایی دەیەدا، سەرکوت کردنی تورکیا دەبێتە مۆرک و خاڵێکی وەرچەرخان. لە سووریا، کوردەکان بە شێوەیەکی سەرەکی چوونە ڕیزی پارتی کۆمۆنیستەوە، بەڵام هەژموونی ناسیۆنالیزمی عەرەبی بوو بە هۆکاری ئەوەی کە لە کۆتایی ساڵانی ١٩٥٠کاندا ڕیزەکانی ئەو حیزبە بەجێبێڵن.

“لە ئاوێتەبوونەوە بۆ چالاکوانی سیاسی؛ ٤٩کان (٤٩لەر)” لە تورکیادا”

پێکهێنانی دەستەبژێرێکی نوێ و خوێندن تەواوکردووی کورد لە تورکیادا، لە کۆتایی ١٩٥٠کاندا، هاوزەمانە لەگەڵ سەرلەنوێ لەدایکبوونەوەی جووڵانەوەی کورددا. یەکەمین داواکارییەکان قورسایی خۆیان خستە سەر چالاکییە کولتوورییەکان و چەمکی کوردبوون یان کوردیزم (Kürtçülük)، لە فۆرمی پێداچوونەوە و نووسین و گرووپ و ڕێکخراوی بچووک، بچووک کە لە دەوری بیر و ئایدیای سیاسی کۆدەبوونەوە. بەم جۆرە “کوردیزم” لە کایەی ئاشکرادا بووژایەوە، ئەگەرچی بە شێوەیەکی پەراوێز و لاوەکیش بووبێت (چەلیک، ٢٠١٨). ئەم “پرۆژە ئیتنیکییە سیاسییانە”، بە دەربڕینی واتس (٢٠١٠)، وایکرد کە پرۆتێست و ناڕەزایی کورد بگۆڕێت بۆ بزووتنەوەیەکی ئیتنیکیی بەردەوام لە ساڵانی ١٩٧٠کاندا، بەپێچەوانەی یاخیبوونەکانی سەردەمی کۆماری، تەنانەت ئەگەر جالاکییەکانیان تەنها داواکاریی سنوورداری جەماوەری کورد بووبێت تا کوودەتا سەربازییەکەی ساڵی ١٩٨٠ (ئەسڵان، ٢٠١٥: ١١٨).  ڕووداوی “٤٩کان” قەوماوێکی گرنگ بوو کەوا کاریگەریی بەسەر نەوەیەکی تەواوەوە جێهێشت. گەلێ کەس کە ئەزموونیان کردووە وەک ئیڤێنتێکی بناغە باسی دەکەن کە خاڵێکی وەرچەرخانی پێکهێناوە و بووە بە یەکەم لەدایکبوونەوەی مەسەلەی کورد و بە شێوەیەکی دەستەجەمعی و ئاشکرا مامەڵەی لەگەڵ کرا و بۆ یەکەمجار لە سەرکوت کردنی ساڵانی ١٩٣٠کانەوە. دوو ڕووداو لە کۆتایی ١٩٥٠کاندا لە سەرەتادا بوون بە هاوکاری جۆش و خورۆشی ئەم “پرۆژە ئیتنۆسیاسییانە” و مەسەلەکە لە کۆتاییدا سەریکێشایەوە بۆ گرتنی چل و نۆ کەسیان و ناونرا ڕووداوی کیمیل و ڕاگەیاندنی دژەکورد لەلایەن نوێنەرێکی پارتی گەلی کۆماری (جەهەپە)وە لە ئەنجومەنی نیشتمانیدا و بەدوایدا “ڕووداوەکانی کەرکووک” هات. لە ٣٠ی ئەیلوولی 1959دا، شاعیر و نووسەری کورد مووسا عەنتەر، کە داکۆکیکارێکی چالاکی شوناسی کورد بوو، چامە شیعرێکی بە کوردی بڵاوکردەوە لە ڕۆژنامەکەی خۆیدا، “ئیلەری یورتIleri Yurt ” بە ناونیشانی ” کیمیل Kımıl” واتە (مێرووی گەنم). ئەمەش یەکێک بوو لە یەکەم هەوڵەکان لە ساڵانی ١٩٣٠کانەوە بۆ ڕەخنەگرتنێکی ئاشکرا لە چەوساندنەوەی ناوچە کوردییەکان لەلایەن دەوڵەتی تورکییەوە. مەسەلەکە دەسبەجێ سەرنجێکی بەرچاوی ڕۆژنامەکانی تورکیای بۆ لای خۆی ڕاکێشا و کەوتنە ڕەخنە کردنی. لە ئەیلوولی ١٩٥٩دا و لە دۆخ و سیاقی کاردانەوەی تورکیا بۆ دانپیانانی دەستووری بە مافە نەتەوەییەکانی دانیشتووانی کورددا لە ئێراق دەستەبژێری تورکیای نیگەران کرد و (مووسا عەنتەر و جانیب یڵدرم و عەبدوڕەحمان ئەفهەم دۆڵاک) گیران، کە نووسەر و خاوەنانی ڕۆژنامەی ئیلەری یورت بوون (بڕوانە عەنتەر، ٢٠١١؛ میرئۆغڵوو، ٢٠٠٥).

لە پاش کوودەتای ساڵی ١٩٥٨ لە ئێراق، ژمارەیەکی زۆری تورکمان تووشی چەوساندنەوە بوون و ئەمەش کاردانەوەیەکی توندی لێکەوتەوە لە ناوەندە ڕەگەزپەرست و ڕاستڕەوە تووندئاژۆکانی تورکیادا. “عاسم ئێرەنی” کە نوێنەرێکی پەرلەمانیی پارتی گەلی کۆماری (جەهەپە) بوو و (قوتابییە کوردەکان نازناوی ‘ڕۆمێل’یان لێ نابوو) ( بۆزئەرسەلان، ٢٠١٣)، لە پەرلەماندا سکاڵای ئەوەی کرد کەوا کوردەکان لە “ئێراق” تورکمانیان کوشتووە و هۆکاری ئەم کوشتارەی گێرایەوە بۆ هێزەکانی بارزانی و داکۆکیی لە سیاسەتێکی کینە و ڕق دەکرد دژ بە کورد لە تورکیادا. ئەو دەیگوت کەوا “کوردەکان براکانی ئێمەیان کوشتووە، بۆیە ئێمەش دەبێ چەند تورکمان کوژراوە ئەوەندە کورد بکوژین” (موقابەلەی بیلمیسل – مقابله‌ بالمپل (Mukâbele-i bil misil. ئەم گوتارە کاردانەوەی توندی لێکەوتەوە لە ناوەندە کوردییەکاندا (عەنتەر، ٢٠١١؛ ئیکینجی، ٢٠١٠: ٣٧٥؛ پێشەنگ، ٢٠١٥)، بەتایبەتی لە ناو قوتابییان و ڕۆشنبیراندا، کە پەنجا کەسیان لێ گیرا و لە ماوەی چاوەڕوانی دادگایی کردندا یەکێکیان لێ مرد و ئەوانی تر، لەوە بەدوا، بە “چلونۆکە”  (کیرک دۆکوزلەر) دەناسران. ئەوان بە “کوردیزم ‘کوردایەتی’ و کۆمۆنیزم” تۆمەتبار کران، لەبەر ئەوەی برووسکەیەکیان بۆ باڵیۆزانی بیانی لە تورکیا و ڕۆژنامەکانی تورکیا ناردبوو، بۆ پرۆتێست و ناڕەزایی دەربڕین لە سەر ئەو شێوەیەی کە ڕۆژنامەگەریی تورکیا بانگەشەیان بۆ کوشتار و قەسابخانەیەک کردووە دژ بە کورد (چاملیبێڵ، ٢٠١٥؛ پێشەنگ، ٢٠١٥).

مەسەلەی ٤٩ کەسەکە نموونەیەکی باشە بۆ ئەم “خاوەن پرۆژە ئیتنۆسیاسییانە” لە دوادوایی ساڵانی ١٩٥٠کان بەملاوە. یەکەم، نموونەکە گۆرانکاریی نەوەکان پێشان دەدا، کە هەموو ئەم چالاکوانانە لە “نەوەی ترس و تۆقین” نین، کە لە سەردەمی داپڵۆسین و سەرکوتکردنی ڕاپەڕینەکانی ساڵانی ١٩٣٠کان لەدایکبوون و منداڵییان لە تاراوگە و ئاوارەییدا بەسەربردووە.   هەندێک لەوانە تەمەنیان کەم بوو (بۆزئەرسەلان، ٢٠١٣). زانکۆ تا دەهات بایەخی زیاتر دەبوو لە دروستکردنی ناسنامەی سیاسیی کورددا. زۆربەی ئەو پیاوانەی لە زینداندا بوون بڕوانامەی زانکۆیەکیان هەبوو، کە نۆزدە لەوانە لە کۆڵێجی یاسا دەرچووبوون، یانزەیان کۆڵێجی پزیشکییان تەواو کردبوو، حەوتیان ئەندازەیان خوێندبوو و سیانیشیان ئابووری. لە لایەکی ترەوە  دەتوانین بگەینە ئەنجامگیریی سێیەم، کەوا زۆربەی ئەم قوتابییانەی زانکۆ لە خێزانی ئاسایی و هەژارەوە هاتبوون، بەپێچەوانەی “بنەماڵە و خێزانە گەورەکانەوە” کە ڕەگ و ڕیشەی کۆمەڵایەتییان بەهێز بوو و هەژمووندار بوون بەسەر ژیانی سیاسیی ناوچە کوردییەکاندا (چەلیک و گاراپۆن، ٢٠١٧)، ئەوان لە هەموو ناوچەکانی کوردستانەوە هاتبوون. دواجاریش، ئەوان هەستیار بوون لەئاست گوتاری جیهانیی دژە کۆڵۆنیاڵیزمدا. هەندێکیش لەوان لە دەرەوە خوێندبوویان (بۆزئەرسەلان، ٢٠١٣)، بۆ نموونە، ناسی کوتلەی چامە شیعرێکی نووسیبوو لەبارەی خەباتی جەمیلە بووحێردەوە، کە چالاکوانێکی بەرەی نیشتمانیی ڕزگاریخوازی جەزائیر بوو و ساڵی ١٩٣٥ لە جەزائیر لەدایکبووە، کاتێ کە لە بەندیخانەدا دەبێت لە کەیسی ٤٩ کەسەکەدا (تێمێڵ، ٢٠١٥). لەکۆتاییدا؛ دەرکەوتنی گەنجی کوردی سیاسەتکردوو یەکێکە لە مەسەلە بەرچاوەکانی پەرەسەندنەکانی بزووتنەوەی کورد لە تورکیای ساڵانی ١٩٦٠کاندا. ئەو قوتابییانە زیاتر بە لای بیروباوەڕی مارکسییەتدا دەڕۆیشتن. بە هەمان شێوە مارکسییەت هەندێ لە چالاکوانە کوردەکانی سووریاشی بە لای خۆیدا ڕاکێشابوو، هەرچەندە بە مەودا و قووڵییەکی جیاوازەوە بوو.

نووسین: بیاتریس گاراپۆن و عەدنان چەلیک

وەرگێڕان لە ئینگلیزییەوە: محەمەد حەمەساڵح تۆفیق