“پێشەکی”
بابەتی ئاسایش و گرفتەکانی بەردەمی، یەکێکە لە بابەتە هەرە گرنگەکان لە چوارچێوەی پڕۆسەی سیاسی لە ئێراق، بە جۆرێک هۆکاری بەشی هەرە زۆری کێشەکان لە خۆ دەگرێت. ئاسایش و گرفتە سەرەکییەکانی لەئێراق پەیوەندی ڕاستەوخۆی بەو جۆرە سیستەمە سیاسی و پێکهاتە مەزهەبی و ئیتنیکییە هەیە کە بنەماکانی دەوڵەتی لەسەر بونیاتنراوە؛ بە تایبەتی دوای ڕووخانی سیستەمیكی تاكڕەوی بەعس لە ساڵی ٢٠٠٣ کە سیستەمێکی بونیاتنراو بوو لەسەر بنەمای سەپاندنی ویست و ئارەزووی کەمینەیەک بەسەر زۆرینەی کۆمەڵگە بەبێ ویست و ئیرادەی تاکەکان. ئەگەر ساڵی ٢٠٠٣ دەروازەیەک یان وەرچەرخانێک بووبێت لە ئێراق بۆ کرانەوەی فەزایەکی سیاسی لە چوارچێوەی قۆناغێکی نوێدا، ئەوا لە هەمان کاتدا دەتوانرێت وەک دەرفەتێک لێکبدرێتەوە بۆ دووبارە سەرهەڵدانەوەی قەیرانەکانی ئاسایش، بەهۆی ئەو بنەمایەی کە پایەکانی دەوڵەتی لەسەر دامەزراوە.
ئەگەر یەکسەر ئەمە بەدی نەکرا، بەڵام پاشان ئەوە بە ڕوونی بەدیکرا زەحمەتە لە ئێراق بارودۆخی ئاسایش سەقامگیر بێت، ئەمەش لە ئەنجامی پەیڕەوکردنی سیاسەتی مەزهەبگەرایی لەسەر بنەمای پەراوێزخستنی بەشێک لە پێکهاتەکان، بەتایبەت لە نێو دەزگا ئەمنی و سەربازییەکان. دواتر سەرهەڵدان و دروست بوونی گرووپی چەکداری و تێکەڵبوونیان بە کاری سیاسی و جێکردنەوەیان لەنێو پێکهاتەی فەرمی سووپا و دەست بەسەرداگرتنی جومگە سەرەکییەکان دەسەڵات لەلایەن ئەو گرووپە چەکدارانە بۆتە گەورەترین تەحەددی لەبەردەم ئاسایش لە ئێراق. گرفتەکانی پێکهاتەی ئەمنی (ئاسایش و بەرگری) لە ئێراق، لە دوای ٢٠٠٣ پەیوەستە بە کێشەکانی پێکهاتەی دەوڵەت. گرفتە ئەمینییەکان دەکرێت بەم شێوەیە ڕیزبەندی بکرێت؛ ناڕێکی سیستەمی سیاسی، نەبوونی بنەمایەکی سەربازی تۆکمە لەنێو سوپا، زاڵبوونی ڕووانگەی مەزهەبگەرایی، گرفتی ڕێکخستن و ئیدارەدانی سەربازی و نەبوونی ستراتیژیەتێکی هاوبەش بۆ پەروەدەی چەکداری و سەربازی.
“ناڕێکی سیستمی سیاسی”
ئامانجی سەرەکی پارتە سیاسییەکان لە ئێراق، لە قۆناغی دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس لەلایەن ئەمریکاوە ئەوە بوو کە کۆنتڕۆڵی جومگەکانی دەسەڵات بکەن لە جیاتی ئەوەی کار بکەن لەژێر دەسەڵاتی دامەزراوەکانی دەوڵەت. لەبەرئەوە ئەو پارتە سیاسییانە هەوڵیاندا پێکهاتە نێو ڕێکخستنەکانی سەربازی و دامەزراوەکانی تری چەکداری دەوڵەت بەرەو شەڕ و ناکۆکی سیاسی پەلکێش بکەن بۆ گەیشتن بە دەسەڵات، واتا پارت و گرووپە سیاسییەکان پێگە و وەزیفەی دامەزراوە سەربازییەکانی دەوڵەتییان لە تەسفیەکردنی حیساباتی سیاسی بەکارهێناوە. هێزە سیاسییەکانی و سووننە و شیعە پەنایان بردۆتە بەر بەکارهێنانی هێزی چەکداری لە یەکلایکردنەوەی ناکۆکییەکان لە جیاتی ململانێی سیاسی لە چوارچێوەی پرۆسەی سیاسی دوور لە بەکارهێنانی هێزی سەربازی (1).
لەلایەکەوە شکست و ناهاوسەنگی پڕۆسەی سیاسی، لەلایەکی تریشەوە دابەشبوونی سیاسی نێوان هێز و لایەنە سیاسییەکان بوو بە هۆکاری بە سیاسیکردنی دامەزراوە سەربازییەکان، سەرئەنجام توانا و قابیلییەتی سوپا و دامەزراوەی سەربازی تووشی لاوازبوون کرد لە بەجێهێنانی ئەرکی سەرشانییان. هەرێمی کوردستانیش بۆ ئەوەی ئەو ئەزموونەی کە لە هەشتا ساڵی ڕابردوو هەیبوو دووبارە نەبێتەوە لەگەڵ سوپای دەوڵەتی ئێراق، هەروەها ئەو ترس و دڵەڕاوکێیەی بەرامبەر حکومەتی ئێراقی فیدراڵ هەیەتی لەڕووی سەربازییەوە کەمتر بێتەوە، نەیوستووە حکومەتی ئێراقی لەڕووی سەربازییەوە ببێتە خاوەن سوپایەکی تۆکمە و بەهێز. چونکە لە دوای ئەنجامدانی پڕۆسەی ڕیفراندۆم لە ٢٥ ئەیلولی ٢٠١٧ هەرێمی کوردستان بەرەو ڕووی ئەو هەڕەشەیە بوویەوە کە ترسی لێی هەبوو. پێکهاتەی سوننەکانیش بە هەمان شێوەی هەرێمی کوردستان بەهۆی ئەو سیاسەتە مەزهەبییەی حکومەتی فیدراڵ پەیڕەوی کردووە، لەو بڕوایەدایە کە پێکهاتەی سوپا خاوەنی تایبەتمەندییەکی مەزهەبییە. بەم شێوەیە ناڕێکی سیستەمی سیاسی لە ئێراق هۆکارێکی سەرەکییە لەوەی کە پێکهاتەی سەربازی وەک پێویست نەتوانێت بەشێوەیەکی پڕۆفیشناڵ ئەرکەکانی جێبەجێ بکات.
“نەبوونی بنەمایەکی سەربازی تۆکمە”
یەکێک لە گرنگترین دەرئەنجامی خراپی بەڕێوەبردنی ئێراق لەلایەن ئەمریکاوە ناڕێکی بوو لە بواری سەربازی، بەشێوەیەکی گشتی لەجیهان هەر هێزێکی سەربازی لە ناوخۆی دەوڵەت، یاخود لە چوارچێوەی بنەما نێودەوڵەتییەکانی سوپا بەپێی کۆمەلێک ستاندارد و دیسپلینی زانستی ڕێکدەخرێت، بەڵام لە ئێراقی دوای ٢٠٠٣ ئەم بنەما و دیسپلینە سەربازییانە لەبەرچاو نەگیراون. هەرچۆنێک بێت، لە پڕۆسەی ڕێکخستنەوەی سوپادا بارودۆخی سیاسی نوێ لە ئێراق ڕەنگدانەوەی هەبوو، بەجۆرێک کە لەسەر بنەمای پارتیزانی، مەزهەبگەرایی، ئیتنیکگەرایی سوپا و سێکتەری سەربازی ڕێکخرایەوە (2).
لە دوای ٢٠٠٣ لەبەرهۆکارەکانی پەیوەست بە پەروەردە و پڕچەککردنی هێزەکانی سوپا لە ئێراق نەبوون بە خاوەنی دۆکتۆرینێکی یەکگرتووی پشت ئەستوور بە بنەماکانی زانستی سەربازی. ئەم بارودۆخەش بەتایبەتی ناکۆکییەکان، تواناکانی دەوڵەتی پەکخست لەبەرامبەر ململانێ ناوخۆی و هەرێمییەکان و لە ڕوانگەی نەبوونی فەلسەفەیەکی سیاسی ڕوون بۆ ئیدارەدانی بارودۆخەکە.
تەنانەت سەرکردە سیاسی و سەربازییەکان لە ئێراق سادەترین دۆکتۆرینی سەربازییان لە ڕیزەکانی سوپا پەیڕەو نەکردووە، سوپا لە جیاتی ئەوەی ببێتە پارێزەری یەکپارچەیی و پاراستنی سنورەکان و سەروەری دەوڵەت، بە پێچەوانەوە هەموو تواناکانی سوپا بۆ یەکلایکردنەوەی بارودۆخی سیاسی ناوخۆی دەوڵەت و ململانێ کەسییەکان بەهەدەردراوە (3).
“ڕووانگەی مەزهەبگەرایی و نەبوونی دیدگای زانستی”
لەدوای نەمانی ڕژێمی سەدام حوسێن لە ئێراق، زاڵبوونی دیدگا و ڕووانگەی مەزهەبی لەسەر پرۆسەی سیاسی بە گشتی و سێکتەری پێکهاتەی ئاسایش بەتایبەتی، دوورکەوتنەوە لە لایەنی لۆجستی و پسپۆری، دەستوەردان لە کاروباری سەربازی لە پڕکردنەوەی پۆستەکان یەکێک بوو لە خاڵە هەرە دیار و کاریگەرەکانی دابەشبوونی سوپا لەسەر بنەمای ناتەندورست. ئەم شێوازە ناتەندروستەی دابەشکاری سوپا لە بەرزترین ئاست تا نزمترین ئاست لە پێکهاتەی بەدی کراوە. بۆیە مەیل و ڕووانگەی سیاسی زاڵ (مەزهەبگەرایی) یەکلاکەرەوەیە لە دامەزراندن و پڕکردنەوەی سوپا بەپێی پێداویستییەکان سەرچاوەگرتوو لە ویستی مەزهەبی. هاتنە ناوەوەی میلیشیا چەکدارەکانی سەربە گرووپ و پارتە سیاسییەکان بۆ نێو پێکهاتەی هێزەکانی ئاسایشی دەوڵەت کاریگەری نەگەتیڤی کردە ئاستی بەرهەم و ئەدای کارکردنی سوپا. لەڕاسیدا بوونی ئەو میلیشیا و گرووپە چەکدارانە لە نێو ڕێکخستن و هەیکەلی هێزەکانی سوپا و ئاسایش، لە جیاتی ڕێکخستنی سیستەم و دەستەبەرکردنی دەسەڵاتدارێتی دەوڵەت بوون بە هۆکاری پەتەوازەیی و لاوازکردنی دامەزراوەکانی ئاسایش.
لەسەر ئاستی پیشەیی، هەوڵەکانی پەروەردەی سەربازی و نوێکردنەوەی سوپا لە ساڵی ٢٠٠٥ دەستیان پێکرد، لەسەرەتاکانی ساڵی ٢٠٠٧دا سەرلە نوێ داڕشتنەوەی هێزەکانی ئاسایش لە ئێراق ڕووی لە زیادبوون کرد، لەم چوارچێوەیەشدا هەفتانە نە هەزاران سەرباز لە ڕیزەکانی سوپا وەردەگیران. بەم شێوەیە لەماوەی شەش ساڵدا سوپای ئێراق لە ڕووی ژمارەوە چوار بەرامبەر زیادی کرد. ئاشکرایە ئەم خێرا نوێکردنەوەی سوپا کاریگەری نەرێنی دروست کرد بە تایبەت لە ئاستی ئەفسەرەکانی ڕیزی سوپا. چونکە پەروەردەکردنی ئاستی ناوەندی یان بەرزی ئەفسەران پێویستی بە دەیان ساڵە. لە ساڵی ٢٠٠٨ ڕێژەی ئەفسەران لە ٧٣٪، ئەفسەرانی باڵا ٦٩٪ بوون، ئەم بۆشایەش تا ساڵی ٢٠١٨ پڕنەکرایەوە (4).
وەرگرتنەوەی بەشێک لە ئەفسەرەکانی ڕژێمی پێشوو بۆ نێو ڕیزەکانی سوپا و پێدانی پلەی باڵا لە دەرەوەی پرەنسیپە سەربازییەکان و ڕەچاوکردنی ستاندارد و دیسپلینی سەربازی کاریگەری گەورەی کردە سەر ئەدای سوپا و دامودەزگا و دامەزراوە ئەمنییەکان (5).
دامەزراندنی نا پیشەیی بوونی سوپای ئێراق، یەکێک لە هۆکارە هەر گرنگەکان بوو کە سوپا نەیتوانی بەرەو پێشەوە بچێت و زاڵ بێت بەسەر ئەو ئاستەنگ و گرفتانەی هاتنە بەردەمی. هەروەها سیاسەتی دابەشکردنی پۆستەکانی بەڕێوەبردن و سەرکردایەتیکردنی سوپا و پێکهاتەی ئاسایش لەسەر بنەمای ئیتنیکی و مەزهەبی یەکێکی ترە لە گرفتە هەرە بەرچاوەکانی پێکهاتەی ئەمنی و سوپا لە ئێراقی دوای ٢٠٠٣.
“گرفتی ڕێکخراوەیی و کارگێڕی پێکهاتەی سەربازی”
ڕێکخستنی ئاسایشی ئێراق لەبواری شێوازی ڕێکخستنی ئیداری و ڕێکخراوەیی و زنجیرەی دەرکردنی ی‌ریار و فەرمانەوە لە گرفتی قووڵدایە. سوپای نوێی ئێراق لەسەر بنەمای مۆدێلی ڕێکخستنی ئەمریکی بونیاتنرا، پێکهاتەی ڕێکخستنی وەزارەتی بەرگری ئێراق لە دوای ٢٠٠٣ بەپێی سیستەمی ئەمریکی ڕێکخرا، لە کاتێکدا لە پێکهاتەی وەزارەتی بەرگری ئێراقی لە دامەزراندنی سوپای وڵات لە ٦ی کانوونی دووەمی ساڵی ١٩٢١ تاوەکو ٩ی کانوونی یەکەمی ساڵی ٢٠٠٣ بەگوێرەی سیستمی بەریتانی ڕیکخرابوو. ئەم گۆڕانکارییەش لە شێوازی ڕێکخستن ناهاوسەنگییەکی گەورەی دروستکردووە لە جیاوازی ئامرازەکانی بەکارهاتوو لە ڕێکخستن و ئیدارەدانی مەلەفە سەربازییەکان و زنجیرەی مەرکەزییەتی سیستەمی سەربازی (6).
“نەبوونی ستراتیژیەتێکی هاوبەش بۆ پەروەدەی چەکداری و سەربازی”
گرفتی ستراتیژی سەربازی و پەروەردەی چەکدداری یەکێکی ترە لە تەحەدییە گەورەکانی بەردەم پڕۆسەی ئاسایش و بە ستاتداربوونی هێزی سەربازی و سوپا لە ئێراق، وەک دەرئەنجامی نەبوونی ستراتیژی هاوبەش بۆ سێکتەری سەربازی ڕێکخراو و گرووپی تیرۆرستی بە ئاسانی دەتوانن هەرەس بە مەنزمەی ئەمنی بێنن، لەم بارەیەوە سەرهەڵدان و دەست بەسەرداگرتنی بەشێکی زۆری خاکی ئێراق لەلایەن داعشەوە بە ماوەیەکی زەمەنی زۆر کورتدا باشترین نموونەیە. هەروەها لالەیەکی دیکەشەوە لە پاڵ سوپای دەوڵەت کۆمەلێک میلیشیای مەزهەبی هەن کە ڕۆڵی سەرەکی دەگێڕێن لە پڕۆسەی ئەمنی تەنانەت پڕۆسەی سیاسیش، ئەم میلیشیایانە هێز و توانایان بە جۆرێکە کە لە دەرەوەی هێزی سەربازی دەوڵەت، واتە سوپای دەوڵەت ناتوانێت ئەم میلیشیایانە کۆنتڕۆڵ بکات. ئەمەش بەشێوەیەکی ڕاستەوخۆ کاریگەری سلبی کردۆتە سەر بنەما و پێكهاتەی هێزە فەرمییەکانی دەوڵەت. لەڕووی بودجەشەوە ئەم هێزانەی دەرەوەی کۆنتڕۆڵی حکومەت بارگرانییەکی زۆری دروست کردووە، چونکە ساڵانە ڕێژەیەکی لە رادەبەرلە بودجەی گشتی دەولەت بۆ ئەم هێزانە دەڕوات.
“دەرئەنجام”
لە دوای سەر‌هەڵدانی داعش مەرجەعی بالای شیعەکان سیستانی لە ڕێگەی فەتوایەکی مەزهەبییەوە، بڕیاریدا حەشدی شەعبی دروست بکرێت بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی داعش و ڕێکخراوە تیرۆرستییەکان لە ئێراق. دوای سێ ساڵ لە ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ داعش، عەشدی شەعبی دەستی کرد بە کۆنتڕۆڵ کردنی ئەو شار و شوێنانەی کە پێشتر لەلایەن داعشەوە دەستی بەسەر داگیرابوو، ئەمەش بووە هۆی دەرکەوتنی ناکۆکی و ململانێ لە نێوان حکومەت و چەکدارە میلیشیا مەزهەبییەکان.
لەدوای نەمانی داعش وەک مەترسی و تەحەددیەکی گەورە لەبەردەم سیستمی بەرگری و ئاسایشی دەوڵەت لە ئێراق گرووپە چەکدارەکانی دەرەوەی دەسەڵاتی دەوڵەت بوونەوە گەورەترین گرفت لەبەردەم هێزەکانی سوپا و بەرگری و ئاسایش لە ئێراق. لە پاڵ ئەمەشدا دوای ئەوەی حەشدی شەعبی وەک هێزێک لە چوارچێوەی سیستمی سەربازی و ئەمنی بەپێی یاسایەکی تایبەت ڕێکخرا ئیدی هێزە فەرمییەکانی دەوڵەت نەیانتوانی بەرەو ڕووی ئەم هێزە ببنەوە.
پەراوێزەکان:
1.Ali A. Almamoori, “The Army and Irregular Armed Groups in Iraq: The State versus the Ethnic Alternative”, Arab Center for Research and Policy Studies, Oman for Social Studies, Cilt: 6, Sayı: 22, (2017).
2.Osman Riyad, Iraktaki Güvenlik Sorunları, SETA Analiz, Sayı 342, Ocak 2021, S.11.
3.Macid Kaysi, “Irak Ordusu: Güvenlik ve Savunma Sistemindeki Rolü”, Stratejik Politikalar Dergisi, Sayı:1, (2018).
4. Anthony Cordesman, “The U.S. Transition in Iraq: Iraqi Forces and U.S. Military Aid”, CSIS, 21 October 2010. “Special Inspector General for Iraq Reconstruction”, Quarterly Report to the United States Congress, (2010). “Special Inspector General for Iraq Reconstruction”, Quarterly Report to the United States Congress, (2008). “Inexcusable Failure: Progress in Training the Iraqi Army and Security Forces as of Mid-July 2004”, (Center for Strategic and International Studies, Washington, D.C.: 2004. Lieutenant Colonel Carl D. Gronow, “Advising Iraqis: Building the Iraqi Army”, Military Review, (July-August 2006).
5.Muhammed Selman Tai, “Irak Güvenlik ve Savunma Sisteminde Etnik Denge”, Stratejik Politikalar Dergisi, Sayı: 1, (2017).
6.Fevzi Berzenci, “Cesur Irak Ordusu ile Yeni Irak Ordusu Arasındaki İşlevsel Çalışma Farkı”, 4 Mart 2014.
