دەستپێك: كورد ئاری نەژادە و سەر بە كۆمەڵەی خانەوادەی تێرانییە، كە گەلانی فارسی، ئۆردۆ بلوچ و پەشتۆ لە خۆدەگرێت، لە باره‌ی مێژووەوە لە سەر خاكی كوردستان دەژین و پێكهاتەیەكی ئەدەبی، هونەری و مرۆییان پێكهێناوە، كوردەكان لە ئەوڕۆدا گەورەترین نەتەوەن كە دەوڵەت و كیانی خۆیان نییە.
مێژوو دەگێڕێتەوە هاوكات گومانیش هەڵناگرێت كە سۆمەرێكان لە چیاكانی كوردستانەوە شۆڕبونەتەوە بۆ دەشتاییەكانی وڵاتی میزۆپۆتامیا و بەر لە فیرعەونێكان شارستانیەتیان بونیاد نیاوە.
(سەڵاح سعدالله) كاتێك گەلگامشی وەرگێڕاوە لە توێی دەقەكانی ئەو داستانەدا وشەگەلێكی دۆزیوەتەوە لە تەك زوانی كوردیدیدا هاوشێوەن، هاوكات لۆلۆبێكان هاوزەمانی سۆمەرێكان بوون قەڵەمڕەوی دەسەڵاتیان لە ناوچەی لوڕستان بووە، لە سێ هەزار تا هەشت سەت سەد ساڵ بەر لە زاین دەسەڵاتیان درێژەی كێشاوە. ئەوان لە بواری پیشەسازیدا باڵا دەست بوون.كوردەكانی ئەمڕۆ نەوەی میدێكانن كە حەوت سەدە بەر لەزاین ئیمبراتۆریای خۆیان دامەزراندبوو، ئەوان باوەگەورەی كوردەكانی ئەمڕۆن.
كوردستان ناوێكی خۆش و لە دڵا شیرینی گشت كوردێكە و ئاماژەیە بۆ خاك و زێدی كوردان، هەرچی ناوەكەیە وەك چەمك بەر لە هەزار ساڵ لە لایەن سوڵتانی سەلجوقییەوە گوزارشتی لێ كراوە. كوردەكان بەر لە ئیسلام پەیڕەویان لە ئاینی زەردەشتی كردووە، دواتر بونەتە پەیڕەوكەرانی خالیسی و دەروێشی گوێ لە مستی ئاینی تازە و خزمەتێكی فرەیان لە گشت بوارێكدا بە دینی ناوبراو كردگە، هاوكات خەت و شێوازی نووسینی تایبەت بە خۆیان هەبووە كە لە چەپەوە بۆ ڕاست دەستی پێكردوە، لە ئێستادا بۆ نووسین زیاد لە شێوازێك بەكاردەهێنن.
كوردەكان گەلێكن خوازیاری ئازادین و هەستی خۆنازینیان تیادایە، لە بەرەبەیانی مێژووەوە ملكەچی هیچ داگیركەرێك نەبوون، هەمیشە بە ئەسڵ و فەسڵی خۆیانەوە دەنازن، بە سوارچاك و ئازاش ناسراون، تەنانەت شاعیری ئەرمەنی (ئەبو فیان) بە سوارچاكی ڕۆژ هەلات ناویبردوون، زیاد لەوەیش وەك پیاهەڵدان بە قورەیشی عەجەم ئاماژەی بۆ كردوون.
هەبوونی كوردەكان لە وڵاتی شام سوریا، لبنان، فەلەستین و ئوردن دەگەڕێتەوە بۆ ئەوكاتەی ئەم نەتەوەیە پەیڕەوی لە ئاینی نوێ كردووە و لە تەك میللەتانی ناوچەكەدا ڕایەڵەیەكی ڕامیاری و كۆمەڵایەتیان بۆ دەوڵەتی ئیسلامی پێكهێناوە.
هەرچی هەبوونی كوردە لە دیاری شام بە شێوەیەكی گشتی دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی یازدەی زاینی، كاتێك (نەسری كوڕی مرداس)بە مەبەستی پارێزگاریكردن لە نێوان حمس و تەرابلس لە ساڵی 1030 زاینی كوردەكانی لەو ناوچەیە نیشتە جێكرد، مێژوو دەنووسێت: بۆ ماوەی سەدە و نیوێك لە ناوچەكەدا جێگیربوون تا دەورانی خاچ پەرستان لە ساڵی 1235 هەڵكەندران و بڵاوەیان پێكرا. دواتر لە دەورانی (عیمالدین زەنگی)و كوڕەكەی نورەالدیندا دژ بە خاچ پەرستان پەیوەندیان بە جیهادی پیرۆزەوە كرد، بەڵام بە شێوەیەكی بەربڵاو لە ڕۆژگاری فاتح سەڵاح الدیندا ژمارەی كوردەكان لە وڵاتی شام هەڵكشا و زیادیكرد.
دوای شكست و ڕاوەدونانی خاچ پەرستان ناوچەكە بە پێناسی ئیسلامی ڕەنگ ڕێژكرایا كە زیاد لە دوو سەدەی خایاند و لەو ماوەیەدا كوردەكان لە شارەكانی دیمەشق، حەلەب، قاهیرە، سەفد، سەلت، غەزە، نابلس و خەلیل جێگیربوون. ئاماژە بۆ ئەوەش دەكرێت كە زۆرێك لە كوردەكان دوای شكستی خاچپەرستان گەڕانەوە زێدی خۆیان لە كوردستان، بەڵام ئەوانەی جێگیربوون و مانەوە بوون بە عەرەب و پێناسی عەرەبی بە سەریاندا زاڵبوو بە دەر لە كوردانی عەفرین و جەزیرە.
مێژوونوس ئیحسان نەمر دەنووسێت: كوردەكان لە باكوری سوریا نیشتەجێبوون، باس لەو خانەوەدانە دەكات كە ڕۆڵی گرنگیان لە مێژووی شامدا هەبووە وەك جەلالێكان، بنەماڵەی گیان پۆڵا” جنبلاگ”و …هتد.
ئەحمەد وەسفی زەكەریا نووسەرێكی خەڵكی سوریایە باس لە زۆری كورد دەكات لە باكوری وڵاتی شام نزدیك لە توخوبی توركیای ئێستا بە تایبەت لە پارێزگای جەزیرە و حەلەب، دەڵێ: ئەوان كوردی خالیسن و بە هیچ شێوەیەك پەیوەندیان بە عەرەبەوە نییە. بەناوبانگترین عەشیرەتەكانی ئەم ناوچەیە میران، كابارە، عوسمانو و یەزیدێكان و …هتد.
لە ناوەڕاستی وڵاتیشدا ژمارەیەكی كەمی كورد هەنە بە نموونە لە نێوان جبل اڵاكراد، لازقیە و پردی شغوردا، زۆرینەی عەشایەری كوردان لە پارێزگای جەزیرە نیشتەجێن، بە ناوبانگترینیان بریتین لە شارەكانی قامشلی، حەسەكە و …هتد.
لە مێژە كورد لە لوبنان دەژین و بونیان هەیە، بەڵام لە سەردەمی ئەیوبی، مەملوكی و عوسمانیه‌كاندا ژمارەیان زیادی كرد، لە نێویاندا بنەماڵەی دەوڵەمەند و دارا دەركەوتن كە بۆ ماوەیەكی زۆر دەسەڵات و قەڵەم ڕەویان بە سەر “جبل لبنان” دا شكاوە.
ساڵی 1139 ئەیوبێكان بە مەبەستی پاراستی ئەو جێگاو شوێنانەی مەترسی خاچ پەرستانیان لە سەر بووە ڕوویان لە لوبنان كرد و تا نها نەوەكانیان لە باكوری وڵات لە قەزای “بەترۆن” و دێهاتی (رأس نحاش) ماون. لە سەدەی شازدە و حەڤدەهەمدا كوردەكان دەستیان بە سەر وڵاتدا شكاوە و فەرمانڕەواو گوێ بۆ گیراوبوون، بۆ نموونە بنەماڵەی گیان پۆڵا لە سەدەی حەڤدەهەمەوە دەسەڵاتداران، ڕۆڵ و پێگەیان دیارە لە ئێستادا كەمال جنبلاگ دەم سپی و ریش چەرموویانە.
نیوەی یەكەمی سەدەی ڕابردوو كۆچی یەك بە دوای یەكی كوردانە لە سوریا، ماردین، جەزیرەو بۆتانەوە بۆ لوبنان و لە بەشی ڕۆئاوای بەیروت لە گەرەكەكانی بەلات و عەین المرسیە، كەرەنتینا و برج البراجنە و …هتد. نبشتە جێبوونە.
ئێستا ژمارەیان (150 بۆ 200) هەزار كه‌سه، (70%) یان پێناسەكانیان ساڵانە تازە دەكرێتەوە چون لە ژێر لێكۆڵینەوەدان، لە جەنگی ناوخۆی وڵاتەكەدا زۆریان ئاوارەی وڵاتانی ئەوروپا بوون.
پەیوەستبوونی كورد بە فەلەستین دەگەڕێتەوە بۆ ڕۆژگاری جەنگی خاچ پەرستان لە سەردەمی هەرتك دەوڵەتی نوریە و سەلاحییە، هاوكات كۆچی بەردەوام بۆ ئەو وڵاتە لە دەورانی مەملیك، عوسمانێكان و تەنانەت لە ڕۆژگاری ئینتیدابی بەریتانیادا درێژەی هەبووە، بە مەبەستی پارێزگاری لە شوێنە پیرۆزەكان زۆرێك لە جەنگاوەرە كوردەكان لە دەرەوەی شارەكان نیشتەجیبوون.
فاتح سەلاحەدینی ئەیووبی ڕۆڵی دیارو بەرچاوی لەم بوارەدا هەبووە، بۆ نموونە شارەكانی عەكا، نابلس و خەلیل و ئەوانیتر كورد تیایاندا ژیاوە. بۆنموونە پاش ڕاوەدوونانی خاچ پەرستان سەلاحەدین شاری خەلیلی ڕادەستی خوشكەزاكەی (حسام الدین) كردووە، چەندین زانای كوردیش لە پاڵ قودسدا بارو بارگەیان خستوەو خزمەتی ئاینی ئیسلامێان كردووە، لەوانە (بەدرەدین هەكاری، شێخ ئەحمەد محەمەد كوردی) كە یەكێك لە نەوەكانی بۆ ماوەیەكی زۆر پێشنوێژی مزگەوتی پیرۆزی ئەقسابووە.
ئەورۆش لە گۆڕپانی حەرەمی قودسی پیرۆز (قوبەی قیمیریە) كۆمەڵێك شۆرەسواری كوردهەن لە ڕۆژگاری خۆیدا لە چیاكانی نێوان موسڵ و خەڵاتەوە هاتوون، تا نهاش نەوەی یەكێك لە میرەكان لە قودس دەژی، بەشێكی زۆریان دوای چەنگی ساڵی 1967 ڕویان لە شاری عەمان و زەرقا كرد و نیشتەجێبوون.
ساڵی 1671 گەڕیدەی تورك ئەو لیا چەلبی گەیشتۆتە شاری (صفد) دەربارەی شارەكە نووسیوێتی زۆربەی دانیشتوانی شارەكە جەنگاوەرە كوردەكانن و گەڕەكێكیان بە ناوی (حی اڵاكرد) تیادا بونیاد ناوە. تا ڕۆژگاری عوسمانی و چاودێری كردنی بەریتانا بە سەر قودسەوە كوردەكان وەك سەرباز، دارتاش و كارگەر ڕوویان لەم شارە كردووە.
بنەماڵەی زەعرور: لە ئێستادا لە ڕۆهەڵاتی قودس نیشتەجین، بنەما و تۆڕەمەیان دەگەڕێتەوە بۆ فاتح سەلاحالدین، لە ڕووی ژمارەوە زۆرترینن.
بنەماڵەی ئیمام: چونكە بۆ چەندین سەدە پێشنوێژی مزگەوتی ئەقسابوون ئەم نازناوەیان بە سەردا بڕاوە، باوانیان شێخ زیائەدین محمد هەكارییە، ئەوی باسكرا مشتێكە لە نموونەی خەروارێك، هاوكات لە شارەكانی خان یونس بنەماڵە ئاغا، لە شاری عەكا بنەماڵەكانی كوردی و كەنەفانی، لە شاری ناصرە بنەماڵەی مەلا، لە یافا ئەیوبی و سەعدی و …هتد بوونیان هەیە، دەتوانین بڵێن گشت شارەكانی فەلەستین كوردیان تیادا نیشتە جێیە. شەڕی عه‌رەب و جولەكە هۆكاری كۆچی بەشێكی كوردان بوون بۆ وڵاتانی دراسێ و نزیك، تەنانەت وڵاتانی كەنداو و ئەوروپا.
مێژوو دەنووسێت: گومانی تیادا نییە دامەزرێنەری بنەماڵەی ئەیوبی فاتح سەلاح الدینە كە ڕەگ و ڕەگەمای دەگەڕێتەوە بۆ هۆزی ( ڕەوادیە) لە ئەنجامی هێرشی خاچ پەرستان بۆ ناوچەكە ساڵی 1116 توانای سەربازیان بە سەر دەریای سوردا سەپاند و شانشینی لاتینیان لە قودس دامەزراند، دوای چەند شەڕو پێكدادان لە جەنگی (حەتین)دا سەلاحەالدین توانی هێزی خاچ پەرستان تێك بشكێنێت و لە ناوچە دووریانبخاتەوە، دواتر ئیمارەی كركی ئەیبووبی لە ناوچەكەدا دەمەزراند و بەمشێوە ڕۆژهەڵاتی ئوردون كەوتە ژێر دەسەڵاتی ئەیوبێكانەوە.
هاوشێوەی فەرمانڕەوایان لە وڵاتی میسر و شام بنەماڵەی ئەیوبێكان گرنگیان بە بواری كارگێڕی، پەروەردە و فێركردندا، چەندین قوتابخانە، مزگەوت و قەڵایان لە ناوچەكەدا بونیاد نیا بە نموونە قەڵای عەجلون و سەڵت، مزگەوتی عەجلون كە لە ساڵی 1247 بونیاد نراوە. تا ئەمرۆِ ئەو مزگەوتە ماوە، هەرچی قەڵای سەڵتە لە رۆژگاری ئیبراهیم پاشای میسریدا ساڵی 1824بە دەنامێت تەقێندرایەوە، لە ئێستادا تەنها بورجێكی بە نێوی (خیار) بە پاوە ماوە.
یەكەم: بانگەشەی جیهاد لە لایەن سەلاحەالدین لە سەدەی دوازدەهمی میلادی، كوردانیش لە دەوری داواكاریەكەدا گردبوونەوە، دواتر فاتح سەلاحەالدین فیرقەی هەكاری لێ پێكهێنان و لە شاری سەڵت نیشتەجێیكردن.
دووەم: پەیوەندی كردنی كوردان بە سوپای مەملوكی لە سەدەی نۆزدەهەمدا دوای ئەوەی قەڵەمڕەوی عوسمانێكان شكا بە سەر ڕۆژهەڵاتی ئوردندا. لەو كاتەدا تێكەڵ بە سوپا و دەزگای كارگێڕی كران، دوای پاشەكشەی عوسمانێكان لە وڵات ئەوان لە شاری سەڵت مانەوە.
سێیەم: كۆچی كوردان بە تایبەت لە گەڕەكی (حی اڵاكراد)لە دیمەشق و تێكەڵاویان بە بازرگانی كڕین وفرۆشتنی ئاژەل دكتۆرە هند ئەبو شعر دەنووسێت: كوردان لە بازاڕی ئەنادۆڵ وڵساتیان دەكڕی و لە بازاڕەكانی ئیربد ساغیان دەكردەوە.
چوارەم: لە سەروبەندی دامەزراندنی دەوڵەتی هاشمیدا لە ئوردون ژمارەیەكی زۆری خاوەن پیشە لەگەڕەكی كوردان لە دیمەشق ڕوویان لە ئیمارەتە نوێیەكە كرد بەنموونە بەرگ دروو، خۆش نووس و …هتد.
پێنجەم: گەران بە شوێن پەنا و پەسوێكدا كە دڵنیایی ژیان و گوزەرانیان بۆ دەستەبەربكات، دەرئەنجامی ناكۆكی خێڵایەتی نێوان خێڵ و هۆزە كوردەكان. یاخود بەرخودان و شۆڕشی كوردان بە نموونە شۆڕشی شێخ سەعیدی پیران لە توركیا ساڵی 1925.
كوردەكانی هەكاری یەكەم كۆمەڵی كوردان بوون كە لە شاری سەڵت نیشتە جێكران، هەروەسا ئەو فیرقە سەربازیە ڕۆڵی بەرچاویان هەبووە لە بەرەنگاری خاچ پەرستان و كاروباری كارگێڕی و فێركردندا، شایانی باسە بەڵگەنامەیەكی عوسمانێكان ساڵی 1596 دەرچوێنراوە ڕونیدەكاتەوە كە ژمارەی خانەوادە كوردەكان لە سەڵت دوازدە خێزان بوونە كە هەمان ژمارەش لە خێزانی فەلە لە شارەكەدا هەبووە كۆی ئەندامانیان 166 كه‌س بووە. هاوكات گەڕەكی كوردان لە بەشی ڕۆئاوای شارەكە هەڵكەوتووە.
لە سەردەمی مەملوكێكاندا هەبوونی كوردان دێژەی هەبووە، بە تایبەت كوردەكانی هەكاری لە شاری سەڵت، كە چەندین پیاوی گەورەی وەك قازی (عبدالله هەكاریان)ی تیادا دەركەوتووە، هەروەها شارەزی (فقیە) شەهابەالدینی كوڕی سلێمان كوڕی داودی گۆڕانی ڕووی لەو شارە كردووە و لە خزمەت پێگەیاندنی خوێندكاراندابووە تاوەكو ساڵی 1233 كە كۆچی دوایی كردووە، تەنانەت بەشێك لە كتاوەكانی بۆ خزمەت زانست و خوێندكاران كردووە بە وەقف.
لە سەردەمی عوسمانێكانیشدا هەبوونی كورد لە شاری سەڵت درێژەی هەبووە، لە گوندەكانی دەوروبەری سەڵت بە كاری گه‌شتیارییەوە خەریك بوون، بۆ نموونە ناوی شێخ توعمە بن عەلی كوردی دێت كە ساڵی 1538 كە لەگەڵ كۆمەڵێك كوردا لە شاری عەجلون نیشتە جێبووە و خەرێكی كاری كشتوكاڵ بوون، هەروەسا جۆرج تەریف باس لە شاری سەڵت دەكات، لە نیوەی دووهەمی سەدەی نۆزدەهەمدا نیوەی زیاتری شارەكە كوردبوون. لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا گەلێك خانەوادەی كورد لە شارەكە نیشتەجێبوون وەك خانەوادەكانی كوردی، ئۆرفەلی، زازا، بەرازی، بەكر و محمد ڕەسول كوردی.
بەهەمانشێوە لە شارەكانی لە قزاری عەجلون و شارە دێی ئیربد و دەوروبەری كورد هەبوون، سجیلە شەرعێكانی ئەو ڕۆژگارە ئەوە پیشاندەدەن كە زۆربەی سەربازەكان بە تایبەت ئەوانەی لە بواری باج وسەربازیدا كاردەكەن زۆربەیان كوردبوون، بۆ نموونە گەڕیدەی ئەڵمانی شۆماخەر دەنووسێت: ساڵی 1887ناوەندی قەزای ئیربد بە تایبەت ئەوانەی ئەفسەرو چەكدارەكان زۆربەیان كوردن.
خانەوادەی عەلی حوسین گۆرانی لە دەوروبەری ساڵی 1908 ڕوویان لە عومان كردووە، بنەچەی خانەوادەكان دەگەڕێتەوە بۆ عەشیرەتی (دودكان)نزیك لە هەكاری تا ئێستاش نەوەكانیان لەو شارەدا ماوە.
خانەوادەی بروسك الكوردی: دوای شكستی شۆڕشی شێخ سەعیدی پیران بروسك لە پایتەخت جێگیر دەبێت و بنەچەی خێزانەكەی دەگەڕێتەوە بۆ عەشیرەتی (زرگان) لە ئەرزەڕوم.
خێزانی دەروێش مستەفای كوردی: باوەگەورەیان لە دایك بووی ئورفە بووە، پاش ئەوەی پەیوەندی دەكات بە سوپای عوسمانی، پلەیەكی بەرزی سەروازی وەردەگرێت و لە تەك سوپای عوسمانییدا بەشداری جەنگی یەكەمی جیهان دەكات لە شەڕی كەنداوی سوێسدا دەكوژرێت و لە قاهیرە ئەشپەردەی خاك دەكرێت و لە ئێستادا نەوەكانی لەوشارە دەژین. سەرباری عەشیرەتەكانی بەراری، حوسین الكیكی، هاشم الكوردی و …هتد.
خانەوادەی عیسی نەقشبەندی، ڕەگوڕەگەمای خێزانەكەیان دەگەڕێتەوە بۆ لیوای سعرد لە پارێزگای دیاربەركر لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا ڕوویان لەوشارە كردووە و تیایدا نیشتە جێبوون.
خانەوادەی زازا باپیرەیان ساڵی 1905 لە وڵاتی ئوردون نیشتەجێبووە و دەستی بە كاری بازرگانی كردووە، بە هەمانشێوە خانەوادەی ئاشین لەو شارەدا دەژین. بە هەمانشێوە پارێزگای ئیربد، عەقەبە و كرك كوردیان تیادا نیشتەجێبووە و زۆربەیان لە باكوری كوردستانەوە ڕوویان لە وڵاتە كردەوەو نهاش نەوەكانیان لەو شارانەدا دەژین.
1- لە ڕۆژگاری كۆندا: مەلیك ناسر داودا كوڕی عیسا، ساڵی 1206 لە دیمەشق لە دایكبووە، ساڵی 1239 ئیمارەی كەركی ئەیووبی دامەزراندوە، لەو ڕۆژگارەدا ناوچەكە بوژانەوەیەكی زۆری بە خۆیەوە دیتووە بووە بە قیبلەگای ئودەباو شاعیرانی ئەو ڕۆژگارە. لەو ڕۆژگارەدا كەسانی دیكەش هەڵكەوتوون بە نموونە محمد كوڕی ئەشرەف، مەلیك ئەمجەدی ئەیووبی، موغیسی ئەیووبی و كەسانیتر، ئەمانە مشتێكن لە نموونەی خەروارێك.
2- لە ڕۆژگاری نوێدا: ئەندازیار سەڵاح محەمەد جومعە:ساڵی 1954 بەكالۆریۆسی لە بواری كشتەكاڵ لە زانكۆی قاهیرەدا وەرگرتووە،ماجستێری لە ساڵی 1956 لە زانكۆی ئوردن وەرگرتووە، ساڵی 1976 بووە بە وەزیری كشتوكاڵ.
سەعدەدین جمعە: كارمەندبووە لە وەزارەتی دارایی، پاشان بووە بە ئەمین عامی سەرەك وەزیران لە نێوان ساڵانی (1947- 1997).
3- یوسف مستەفا زیهنی: بەكالۆرۆیسی لە زانكۆی دیمەشق وەرگرتووەو دواتر لە بەریتانیاو ئەمریكا خوێندنی تەواوكردووە لە نێوان ساڵانی (1973- 1974) وەزیری تەندروستی بووە.
4- مێژوو نووس و زمانزان عەلی سەیدە گۆرانی: بۆ ماوەی بیست ساڵ لە بواری پەروەردەدا كاری كردووە، هەروەها محەمەد عەلی سوێركی لە ساڵی 1982 مامۆستایە لە وەزرارەتی پەروەردە و فێرركردن، بە هەمانشێوە لە بواری بازرگانی و بوارەكانی دیكەدا گەورەپیاویان تیادا هەڵكەوتووە وەك سافی ئەحمەد كوردی، محەمەد عەلی كوردی. لە بواری هونەر و شانوشدا ڕانیا كوردی، ئیبراهیم خەلیك كوردی ناویان دیارە.
سەرچاوه:
الأكردا الأردنیون، و دورهم فی بنا‌و الإمارە الحدیثة/ د. محمد علی الصویركی الكردی
