یەكێك لە پەرۆشی و كەڵكەڵەكانی ڕووناكبیرانی كورد، پێناسەكردنی چەمكی “كوردبوون”ە. گەلێك وتار و باسوخواسی تیۆری و ڕوانگەی هەمەچەشنە لەمەڕ پێناسەكردنی “فەرهەنگی”و “سیاسی”ی كورد وەك كۆنترین نەتەوەی بناری زاگرۆس یان نێوچۆمان (میزۆپۆتامیا) لەلایەن خامەبەدەستان و توێژەرانی ئەم بوارە خراونەتە ڕوو كە لەگەڵ ئەوەی لەباری”تیۆریك”ەوە هەوڵی خاكەڕایانە و جێی ڕێزن، بەڵام دواجار چاوی واقەلواقی كورد لەمەڕ ناسینی خۆی، تا ئێستەش لەسەر خاڵێك و كیانێكی فەرهەنگیی پێناسەكراوی تۆكمە نەگیرساوەتەوە و هێشتا دەمەزەردكردنەوەی “گریمانە” و “تیۆرییەكان” بۆ خوێندنەوەی شوناسی “كوردبوون” وەگەڕ دەخرێ و وەكو ئاوی بەخوڕ لە لمی فشدا ون دەبێ!
مێژوو مەیدانی “یادگە” و “بیرەوەری”یە. “خۆفامین” و “خۆناسین” لەنێو “مێژوو”دا دێنە دی. “مێژوو” لە دەفری “كات” و “شوێن” و “ڕووداو”دا بەرجەستە و زەق و زەڵا دەبێتەوە و هوشیاری بە سێكوچكەی كات، شوێن، ڕووداو وەدەستهێنانی پێگەی “شوناس”ە.
لەگەڵ ئەوەی هەموومان لەمەڕ ئەم بابەتە كەم تا زۆر سووكەئاشنایەتییەكمان هەیە و لێرە و لەوێ لە توێژینەوەكانی تایبەت بە “شوناس” و “كیانی فەرهەنگی” بەگوێرەی مێتۆدی هێرمێنۆتیكی، ئەم باسە ـ بە هانابردن بۆ هێرمێنۆتیكی فەلسەفیی گادامێر ـ هاتووەتە كایەوە، بەڵام لەبەر نەبوونی”سێنتز”ێك كە “كوردبوون”ی تێدا بنەجێ و سەقامگیر بووبێت، خوێندنەوەی تیۆرییەكانی ئەوانیدی نەیتوانیوە كۆدەنگییەك لە پێناسەی “كوردبوون” بهێنێتە كایەوە.
ڕەنگە شێوەی نووسینەوەی مێژوو و داوەریی مێژوویی لەمەڕ خۆمان، كاریگەریی لەم مەسەلەیەدا هەبێت. “گێڕانەوە” و دەمەزەردكردنەوەی “بیرەوەریی مێژوویی” تەدارەكدەری خودئاگاییی كۆمەڵانی خەڵكە. “هەستی گشتی” و “هاوسۆزی” و “بەتەنگەوەهاتن” بەرەنجامی هەستكردن بە “هاوشوناسی”ن كە وامان لێدەكات پەی بە “هاوچارەنووسی” بەرین. هیچكات بڕوام بەوە نەبووە كە خوێندنەوەی تیۆرییەكانی ناسیونالیزم بەتەنیا بتوانێ ببێتە داڕێژەری ناسیونالیزمێك بە ناوی “ناسیونالیزمی كوردی” كە بە بۆچوونی بەندە هێشتا لە دایك نەبووە.
هەرچەند لە دروشمە سیاسییەكانماندا هەوڵ دراوە بە شێوەیەك لە شێوەیەك چارەنووسی هاوبەشی كورد بە یەك چارەنووس ببەسترێتەوە، بەڵام بەكردەوە هێشتا باسكردن لە “هاوچارەنووسی” بۆ كورد وەك “موزاییكێكی شێواو” نەك “موزاییكێكی فرەڕەنگ” لە دووتوێی باسوخواسی ڕووناكبیرانەی پشوكورتدا ماوەتەوە و لە زەمینەی كەتوار(واقعیت)ی ژیانی كۆمەڵایەتی ـ فەرهەنگی و سیاسیدا سنوورەكانی جوگرافیای ئیتنیكی لە سنووری جوگرافیای نەتەوەیی زەق و زۆپترە. ئەگەر سەیرێكی جوگرافیای مرۆیی و سروشتیی كوردستان بكەین، هەرێمەكان تێكتەنراو نین، بەڵكو كۆمەڵە بازنەیەكن كە (خێڵ ـ شێوەی ئاخاوتن) بەئاسانی دەتوانێ ئەم بازنانە بكاتە دوژمنی یەكدی. داننان بە دۆخی كەتواری فەرهەنگی و هێشتنەوەی دۆخی ژیانی كۆمەڵایەتیی كۆمەڵە خەڵكێك و “خوڵكەخزمانێ” (تعارف، مجاملە) لەگەڵیدا ناكرێ “نەتەوە”ی لێ بڕسكێ و نابێتە دەسمایەی ناسیونالیزم.
داننان بە كۆمەڵەی بازنەكان كە لە شیوەی (خێڵ ـ شێوەی ئاخاوتن)دا دەبنە مایەی دروستبوونی “نیشتمان لەنێو نیشتماندا” لەمپەری گەورەی “نەتەوەسازی”یە. جا ئەگەر هێزێك لەنێو كورددا هەبێت و خۆی بە “نەتەوەیی” و “ناسیونالیست” بزانێ بە كام پێوەر دەتوانێ ئەم كۆمەڵە خەڵكە وەك نەتەوە لەقەڵەم بدات؟
گەڕانەوە بۆ “پێناسە”ی “پێناسەكراوەكان” بەو شێوەیەی كە لە ناسیونالیزمی خۆرئاواییدا خراوەتە بەرباس بە بێ لەبەرچاوگرتنی توخمی “خۆوڵاتی”(بومی) كارێكی نەكردەیە. هەوڵدان بۆ یەكخستنی موزاییكێكی شێواو و ڕازیكردنی ئەم موزاییكە بەوەی لە كیانێكی فەرهەنگی ـ سیاسیی یەكپارچەدا و بە پاراستنی دۆخی چەقبەستووی خۆی، ڕوانگەیەكی”دۆن كیشۆتی”یە و هەرچ چاوەڕوانییەك لەم موزاییكە شێواوە بۆ گەیشتن بە خەونی یەكخستنی نەتەوەیەك، بێمانا و پووچە.
دەستەوەستانی لە پێناسەكردن و داڕشتنەوە و دۆزینەوەی چارەسەردا، بەرەنجامی سەپاندنی”تیۆری”یە بەسەر “كەتوار”دا؛ واتە: بیرۆكەیەك لە “زەین”ەوە دێتە دەرەوە و لە “كەتوار”دا ناگیرسێتەوە و دیسان دەگەڕێتەوه بۆ “زەین”! كایەی زەینیی ڕووناكبیران و خەمساردیی سیاسییەكان یان نەخوێندەواریی و هەژاریی هزریی بژاردەی سیاسیی كورد، تەنیا یەك ڕێگەی بۆ سیاسەتكردن هێشتووەتەوە: خوڵكەخزمانێ لەتەك كەتواری كۆمەڵایەتی ـ فەرهەنگی و خۆسپاردن بە شێوەژیانێكی سواوی مێژووییی كۆمەڵە خەڵكێك كە هیچ كات بەشێوەیەكی بەرهەستەكی(عینی، ئوبژەكتیڤ) نەیانتوانیوە هەست بە “هاوچارەنووسی”بكەن. ئەمە كە كەسانێك یەك شێوەی ژیانی كۆمەڵایەتییان هەبێت(ژیانی خێڵەكی) و دراوسێی یەكدی بن و تا ڕادەیەكیش لە گەلێ خاڵدا هاوشێوەی یەكدی بن و دابونەریتیان لە یەكدی بچێت، ئەمە نیشانەی ئەوە نیە كە ئیدی ئەم كۆمەڵە خەڵكە “نەتەوە”ن، بەڵكو ئەمە ئایدیای ڕێكخستن، پێكەوەبوون لە دروستكردنی یەك نیشتماندا، دروستبوونی چەمكی “هاونیشتمانی”یە كە دەتوانێ مزگێنیدەری “نەتەوە” بێت.
بەشداریكردنی”خێڵ” لە “سیاسەت” و “دەسەڵات” و “شار”دا بە بێ ئەوەی هیچ گۆڕانێك بە سەر پێكهاتە و بونیادی خۆیدا بهێنێت، تەنیا بەهێزبوونی هەرچی زیاتری “قەڵەمڕەو”یەتی كە سنوورە نێوخۆییەكانی جوگرافیای “نەتەوە” تۆختر دەكاتەوە. پێشنیاركردنی كۆمەڵە سیستمێكی نامۆی وەك “كانتۆن”، “خۆبەڕێوەبردنی دیمۆكراتی” كە تێیدا هەرێمی (خێڵ ـ شێوەی ئاخاوتن) وەك كیانێك لەنێو كیاندا یان “نیشتمانێك لەنێو نیشتماندا” پەسند دەكرێ، نیشانەی چارەسەركردن نیە، بەڵكو نیشانەی دەستەوەستانییە لەبەرانبەر كێشەیەكی هەزاران ساڵەی مرۆڤی كورد كە هەمیشە لەجێی دروستكردنی “نەتەوەیەكی یەكپارچە” بیری لە “فێدراسیونی خێڵەكان”كردووەتەوە كە بەداخەوە ئەو ئاواتەش نەهاتووەتە دی! چ بگات بەوەی كە بەرەبەرە بە “نەتەوە” بگات.
ـ هاوشوناسی و هاوسۆزی:
أـ هاوشوناسی: بریتییە لەوەی كە كۆمەڵە خەڵكێك لە جوگرافیاییەكدا بتوانن توخمە هاوشێوە و جیاوازەكانیان لێك هەڵاوێرن و بەگوێرەی دووری و نزیكیی توخمە فەرهەنگییەكانیان پێوەندییەكانیان پێناسە بكەن و لەسەر بنەمای ئەم پێناسەیە خۆیان لە ئەویدی جیا بكەنەوە و ڕادەی جیاوازی و هاوشێوەییان كە لە پرۆسەیەكی ڕەفتارناسانە و ڕەفتاری زمانیدا دێتە دی، مەزەندە بكەن؛ واتە: مەودا ـ جیاوازی.
ئەم هەڵسەنگاندنە، بەراوردكارانەیە. ڕێژەی هاوشێوەیی و ڕێژەی جیاوازی دەتوانێ لە داڕشتنەوەی ماناكانی (خزمایەتی و ئاشنایەتی و بێگانەیی)دا ببێتە مایەی پەیبردن بە جۆرێك لە “هاوشوناسی”.
ب ـ هاوسۆزی: نزیكایەتی و خاڵە هاوبەشەكان و شێوەی ژیانی هاوبەش كە دەبێتە مایەی پەیبردن بە “هاوشوناسی” لە ڕەوتی پێوەندی و ڕەفتاری كۆمەڵایەتی و ڕەفتاری زمانیدا بەرەبەرە “هاوسۆزی”ی لێدەكەوێتەوە كە لە كردەی “بەتەنگەوەهاتن” دا خۆی دەنوێنێت.
لە دوایین وێستگەدا “هاوچارەنووسی” دێتە كایەوە؛ مەرج نیە فرچكگرتن و هەستكردن بە “هاوشوناسی” و “هاوسۆزی” خۆبەخۆ”هاوچارەنووسی”ی لێبكەوێتەوە. “هاوچارەنووسی” بابەتێكی “دەروونی” و “زەینی” نیە، بەڵكو بابەتێكی بەرهەستەكییە و فاكتەكانی لە دەرەوەن و بەستێنەكانی “ژینگە” و “جوگرافیا” و “ئابووری” دەوری سەرەكیی تێدا دەگێڕن. بۆ نموونە، كوردستان بە سەر چوار “وڵات”دا دابەش كراوە و بەو پێیەش “ژینگە” و “جوگرافیا” و “ئابووری”یشی دابەش كراون و چارەنووسی كوردی هەر كام لە پارچەكان بە خواستی خۆیانەوە بەند نیە، بەڵكو بە زەبرێكەوە بەندە كە ژیانی كۆمەڵایەتیی ئەوانی لە چەڵەمە داوە و بەم پێیە لەتەك ئەوەی كە “هاوشوناسی” و “هاوسۆزی” لە باری “كۆمەڵایەتی” و “فەرهەنگی”یەوە بەدیدەكرێت، بەڵام مەخابن لە باری سیاسییەوە وەها شتێك بەرچاو ناكەوێت.
ئەگەر سەیری پارسەنگی هێزی هەركام لە ڕێكخراوە سیاسییەكانی كورد بكەین، ڕەفتاری سیاسییان نیشان دەدات ـ كە بەگوێرەی بارودۆخی هەر كام لە پارچەكانی كوردستان كە بە سەر وڵاتێكی داگیركەردا دابەش كراون ـ “هاوچارەنووسی” چەندان بڕشتێكی نیە، هەرچەند دروشمی هەر چوار پارچەی كوردستان لە ڕۆمانتیسیزمی شۆڕشگێڕیدا بەزەقی بەرچاو دەكەوێت، بەڵام بەكردەوە وەها “هاوچارەنووسی”یەك بەرچاو ناكەوێت. هەر بەگوێرەی پێشبار (اولویت)ەكان لە سیاسەتی حزبەكاندا ئەم “هاوچارەنووسی”یە دەخرێتە ژێر پرسیارەوە. كوردستان وەك شوناس یەك وڵاتە، بەڵام لە جوگرافیای سیاسیدا لە گەمەی چوار سیاسەتدایە و چوار فەرهەنگی سیاسی ئەم وڵاتەی ئێمە بەڕێوە دەبەن كە وێناكانی ئێمەی لەمەڕ “هاوچارەنووسی”شێواندووە.
لە سەرێكی دیكەوە لە باری وێژمانی(دیسكۆرسیڤ)شەوە، لەبەر نەبوونی زمانێكی ستاندارد و شێوازێكی دیاریكراوی نووسین و ئەدەبیات، بەكردەوە “ڕێكخستنی نەتەوەیەك لەسەر كاغەز” لەبار چووە. “وێژمان” لەنێو زماندا ڕوودەدات و پەیكاڵكەر(تگبیق دهنده)ی “دەرهەست”(ژهن) و “بەرهەست”(عین)ە. واتە جیهانی بەرهەستەكی(عینی) بۆ كاتیگۆرییەكی زەینی وەردەگێڕێت. دیارە “وێژمان” لە پرۆسەیەكی دەموودووكردندا چێ دەبێ و پێویستە هەردووك لای دەموودووەكە لەسەر سیستمێكی چەمكی ڕێك بكەون تا بتوانن بە دووبارەداڕشتنەوەی بەستێنەكانی فەرهەنگ، كۆمەڵگە، سیاسەت، ئابووری و زێد و نیشتمان و بەگشتی جوگرافیای نەتەوە، “هاوچارەنووسی”ی خۆیان پێناسە بكەن و بەكردەوە ببن بە “هاوچارەنووس”.
كۆسپەكانی هاوچارەنووسی لە كۆمەڵگەی بندەستی كورددا گەلێك زۆرن؛ لەگەڵ ئەوەی بەگوێرەی وێنایەكی هاوبەش لە “كوردبوون” ئێمەی “كورد” هاوزمان و هاونیشتمانییەكانی خۆمان لە پارچەكانی دیكەی كوردستان بە بەشێك لە خۆمان دەزانین، بەڵام هێشتا لە پێوەندیگرتن و هاوخەمی و هاومشووری لەگەڵیان تووشی گرێی تێگەیشتنین. “تێگەیشتن” هەم لە ئاستی زمانی و هەم لە ئاستی “وێنای هاوبەشی فەرهەنگی”.
لەو دەمەی كە ئێمە خەریكین بەشێك لە جەستەی “نەتەوە”كەمان بناسین، لەمپەرەكانی “ئەویدیناسین” قوت دەبنەوە. هەم ژینگەی فەرهەنگی و هەم ژینگەی سیاسیی پارچەكانی جەستەی نەتەوەی كورد نەبوونەتە جەستەیەكی تۆكمە كە لە باری وێژمانییەوە “بیرۆكە”یەكی هاوبەشی فەرهەنگی ـ سیاسیی بە دوادا بێت. تەنیا مانەوە وەك یەكەیەكی فەرهەنگی ناتوانێ دەستەبەری “نەتەوەبوون” بێت. واتە دۆخێكی مێژووییی ژیانی كۆمەڵە خەڵكێك كە گەلێ خاڵی هاوبەشیان هەیە، ناتوانێ هەموو پاوەجێكەرەكان (مقومات)ی “نەتەوەیەك” لە دۆخێكی پەنگراو(بالقوە)ەوە بۆ دۆخێكی بەرنهێم (بالفعل) وەربگۆڕێت.
بەرنهێمێتی(فعلیت)ی شوناس دۆخێكی دینامیكییە كە لە باری بەرهەستەكی و دەرهەستەكیدا وەگەڕ دەكەوێ و بەگوێرەی پرۆسەی “چەمكسازی”، سیستمێكی چەمكی دەڕەخسێنێ كە لەو ڕێگەوە مەوداكانی “من” و “ئێمە”(بازنەی خزمایەتی)، “تۆ” و “ئێوە”(بازنەی ئاشنایەتی) و “ئەو و “ئێوە”(بازنەی بێگانەیی) دەستنیشان دەكات. بە بۆچوونی بەندە”هەستی هاوبەش” كاتێك لەنێو تاكەكانی نەتەوەیەكدا دەڕەخسێ كە بتوانێ بازنەكانی پێوەندیی (من ـ ئێمە)، (تۆ ـ ئێوە)، (ئەو ـ ئەوان)، لێكهەڵاوێر بكات كە لە وێستگەكانی دواتردا “هاوشوناسی و بەتەنگەوەهاتن”ی لێدەكەوێتەوە؛ هەرچەند تا گەیشتن بە “هاوچارەنووسی” ڕێگەیەكی درێژمان لە پێشە.
یەكە پێكهێنەرە كۆمەڵایەتییەكانی جوگرافیای كوردستان لەبەر دابڕانی جوگرافیایی، تەنیا بە نۆستالێژیای مێژوویی و میراتێك لە ڕابردوودا هەست بە نزیكایەتی لەتەك “یەكە” پێكهێنەرەكانی دیكەدا دەكەن، بەڵام بەكردەوە لە “پێوەندیگرتن”دا لەبەر نەبوونی وێژمانێكی هاوبەش، شتێكی هاوشێوەی بازنەی ئیتنیكی دەبێتە مایەی بازنە لەنێو بازنەدا و جوگرافیای نیشتەجێبوونی ئەم كۆمەڵە یەكە پێكهێنەرە تەنیا وەكوو كۆمەڵە بازنەیەك وەبەرچاو دەكەوێت كە بە چیا و ڕووبار دەورە دراوە و “زار” قەڵەمڕەویەتی و بێجگە لەم قەڵەمڕەوە ئەو دیوی بازنە وەك “مەیدانی وێژمان” نابینرێت.
هەرچەند هاوشێوەییەكان وامان لێدەكەن پێكەوە هەڵبكەین و جاروباریش لە هەندێ بواری تایبەتدا بۆ ئامانجێك یەك بگرین، بەڵام ناتوانین هەموومان لە یەك بزووتنەوەی سیاسیدا بە یەك “وێژمانی دیاریكراو” یەك بگرین. چونكە هێزە سیاسییەكانی كورد بە درێژایی مێژوو لە چەقێكی بازنەی شێوەئیتنیكیدا سەریان هەڵداوە كە زیاتر ڕەنگدانەوەی (خێڵ ـ شێوەی ئاخاوتن)ە و هەڵگری وێژمانێكە كە لەبەر “زەبری زار” لە جوگرافیایەكی سنوورداردا قەتیس دەمێنێتەوە و پەل بۆ ناوچەكانی دیكە ناهاوێت. بەرەبەرە فرەحزبی لەسەر بنەمای “بەرتاو”(منگقه نفوژ) دێتە كایەوە كە پاش شەڕی نێوخۆیی بەناچاری سازوكاری”ڕێكانە”(توافق) جێی سازوكاری “دیمۆكراتیك” دەگرێتەوە و لە وەها دۆخێكدا بەفەرمیناسینی “بەرتاو” وەك كەتوارێكی سیاسی، “نەتەوەسازی” بەرەوڕووی قەیرانێكی گەورە دەكاتەوە.” بەفەرمیناسینی بەرتاو” كە لەسەر بنەمای ناوچەی (خێڵ ـ شێوەی ئاخاوتن)ە، چەمكی “نەتەوە” بۆ “ئیتنیك” دادەلەنگێنێ.
دالەنگاندنی وێژمانی(تقلیل گفتمانی) سیاسی لەمەڕ “نەتەوەسازی” هەمیشە مەترسییەكانی شەڕی نێوخۆیی لە دڵی خەڵكدا دەهێڵێتەوە و سیاسییەكانیش لەبەر “بەرتاو”ی هێزە سیاسییەكانی دیكە تەنیا دەتوانن بە “ڕێكانە” و دانوستانی دوورودرێژ و تاقەتپڕووكێن و ترسێكی شاراوە و دڕدۆنگی و بێ متمانەییەوە هەڵسوكەوت بكەن كە دەبێتە مایەی متبوونی فەرهەنگ و فەرهەنگی سیاسی كە تەنیاوتەنیا پاشكۆیەتی و جاشایەتیی هێزە سیاسییەكانی لێدەكەوێتەوە، چونكە ناچارن بۆ پاراستنی “بەرتاو”ی خۆیان پشت بە وڵاتێكی دراوسێ ببەستن و لە میرنیشینییەوە هەتا ئێستە دۆخی كورد وەها دۆخێك بووە! بۆیە داننان بە بارودۆخێكی چەقبەستووی مێژوویی، سیاسەتی گۆڕانخواز و پەلهاوێژ وەلا دەنێ و سیاسەت لە جەغزی كەتواری چەقبەستوودا دەچەقێ و تەنیا دووبارەبوونەوەی ئەم كەتوارەی لێدەكەوێتەوە. لەم دۆخەدا “هاوچارەنووسی” تێكڕای ماناكانی خۆی لە كیس دەدات و دروشمی بۆشی چارەنووسی هاوبەش لە گاڵتەوگەپی كۆمەڵگەشدا ڕەنگ دەداتەوە كە هەنووكە لە نوكتە و پلار و توانجی خەڵكی كورد بەرانبەر هێزە سیاسییەكاندا بەدیدەكرێت.
مانەوە و چەقین لە “بەرتاو”دا “حزب” دەخاتە “بەرتاوی (خێڵ ـ شێوەی ئاخاوتن) و بەرەبەرە خودی حزب و هێزی سیاسیش دەبێتە پارێزەری “نیشتمان لەنێو نیشتمان”دا.
هەموو گێرەوكێشەكە لەوەدایە كە ئاخۆ چلۆن “هاوچارەنووسی” بێتە كایەوە؟ چونكە ئەگەر هەستكردن بە”هاوشوناسی” پێوەندییی بە سیستمێكی وێنایی ـ نیشانەناسانەوە هەیە و پێوەندییەكانی دووری و نزیكی بەگوێرەی “مەودا ـ جیاوازی” میكانیزمی ئەم سیستمە وێنایی ـ نیشانەناسانەیە دەستنیشان دەكەن و بەتەنگەوەهاتنیش درككردن بەم “هاوشوناسی”یەیە، بەڵام دەبێ بزانین سەرەڕای ئەوەش، “بەتەنگەوەهاتن” بە دەروەستبوونێكی ڕەوشتی و ویژدانییەوە بەندە كە مەرج نیە هەموو جارێك گرێدراوی “هاوشوناسی” بێت. بەڵام “هاوچارەنووسی” گرێدراوی “مەیدانی وێژمانی”یە، هەرچەند بە بێ فاكتەری “هاوشوناسی” ناتوانین لە “هاوچارەنووسی” بدوێین، بەڵام پێداویستییەكانی “هاوچارەنووسی” لە “هاوشوناسی” زیاترن و “مەیدانی وێژمانی”لەم بوارەدا مەیدانێكی نەتەوایەتییە و ئەویش پێویستیی بە گۆڕەپانی سیاسەتە.
بەندە بڕوام بەوە نیە كە هەموو فرەڕەنگییەك خۆبەخۆ مایەی هێزە و ئێمە دەبێ لە هەموو بارودۆخێكدا بە فەرمیی بناسین؛ قبووڵكردنی فەرهەنگی پلۆرال بە مانای قبووڵكردنی سیستمی خێڵەكی نیە. داننان بە فرەڕەنگییەك كە بەسەر فرەقەڵەمڕەویدا دابەش كراوە و كێشە بۆ سنووری نەتەوە و دەوڵەت ـ نەتەوە دەنێتەوە و “نیشتمان لەنێو نیشتمان” دەهێنێتە كایەوە، نەك هەر ناڕەوایە بەڵكو ترسناكیشە! مەبەستمان لە “فرەڕەنگی”، فرەڕەنگییەكی دێوجامەیی نیە، دێوجامە بریتییە لە فرەڕەنگییەكی شێواوی بێ پازڵ كە لەگەڵ ئەوەی لەباری سیمایی و دیدارییەوە پارادۆكسەكان تێیدا دەحەوێنەوە، بەڵام دێوجامە هەرچییەك بێت تەنیا سەرزناك (سرعلامت)ی ڕاوگەیە!
“نیشتمان لەنێو نیشتمان”دا و”هاوچارەنووسی”ناكۆكن؛ دۆشدامانبوونی”ڕێكخراوی سیاسی” لە بەرانبەر وەها ناكۆكییەكدا، خۆبەدەستەوەدانی “سیاسەت” بەو ناكۆكییەكەی لێكەوتووەتەوە. ئەم دۆخە وا دەكات كە “ڕێكخراوی سیاسی” ـ لەنێو كورددا ـ لە پێشباری یەكەمەوە بۆ پێشباری دووەم باز بدات، واتە خۆی بە زەمینەی كەتوار بەو چەشنەی كە هەیە بسپێرێت؛ بەم شێوەیە “ڕێكخراوی سیاسی”یش دەكەوێتە نێو جەغزی دۆخێكی تێنەپەڕێنراوی مێژوویی و خودی ڕێكخراو یان هێزی سیاسی بەگوێرەی قەڵەمڕەوی “نیشتمان لەنێو نیشتمان”دا هەڵسوكەوت دەكات. كۆمەڵێك كەتواری سەرزەمینی لە یەك سەرزەمیندا دروست دەبن كە ڕەنگدانەوەی “بەرتاو”ی (خێڵ ـ شێوەی ئاخاوتن)ن و هێز و ڕێكخراوی سیاسی بەرەبەرە دەبێتە زمانحاڵی ناوچە و دیالكت و ڕێ و ڕەچەیەكی ئایینی یان هەر شتێكی دیكە و ئیدی بەپێچەوانەی بانگەشەكانی سەرەتای دامەزراندنی ناتوانێ نوێنەری بیرۆكە(ئایدیا)ی “كوردبوون” بێت؛ بەڵكو لە نێوەرۆكدا ڕەنگدەرەوەی گوتەزایەكی دالەنگێنراو(مقولەی تقلیلی)ە و ئەویش بەشێوەیەكی پەنامەكی دان بەو سنوورە نێوخۆییانە دادەنێ كە “خێڵ” بەگوێرەی “قەڵەمڕەوی میرنشین”ەكەی، لە جیهانە بچووكەكەی ڕەسەنایەتیی خۆیدا درێژە بە مانەوە لە دەرەوەی مێژوو دەدات.
ئەگەر سەیرێكی مووزاییكی سیاسیی كوردستان بكەین، نەخشەی جوگرافیاییی كوردستان، هەمان دیمۆگرافیایە كە پێكهێنەكانی كۆمەڵگەی كوردەواری بەدرێژاییی مێژوو تێیدا نیشتەجێ بووگن. سنوورە نێوخۆییەكان و ئاڵۆگۆڕی نێوخۆییی حەشیمەت لە كەمترین ئاستی خۆیدا بووە. ئەگەر دەسكارییەكیش هەبووبێت یان لە بەرەنجامی سیاسەتی ڕاگواستنی دوژمنانی كورد بووە یان داگیركاریی خێڵەكان. دیارە “ژن و ژنخوازی” لە كۆمەڵگە خێڵەكییەكان كاریگەریی لەسەر بەرینبوونەوەی قەڵەمڕەوی خێڵەكان یان بەپێچەوانەوە هەبووە، بەڵام ئەم كاریگەرییە ناتوانێ سیمای گشتیی سنوورە نێوخۆییەكانی خێڵەكان واتە”نیشتمان لەنێو نیشتمان” بگۆڕێت. “زەوی و زار” و “كشتوكاڵ” چەندە مایەی سەقامگیریی ئابووریی خێڵ بوون، ئەوەندەش مایەی بەهێزبوونی پێگەی خێڵ و سەرخێڵ و دەرەبەگ بوون كە “پێوەندییە نەریتی ـ شێوەی ئاخاوتن و پێوەندیگرتن و گەشتی خوێن لە دەمارەكانی خێڵدا” فاكتەرەكانی بەهێزبوونی سنوورە نێوخۆییەكان بوون. دیارە هۆزێكی كۆچەری لە ناوچەیەكەوە پەلاماری خێڵەكانی داوە و بەشێك لە قەڵەمڕەوی ئەوانیدی بۆ خۆی داچڕیوە، بەڵام لەبەرئەوەی خولیای”سەرزمینێكی تازە” یان “ئیمپراتۆری” یان لانیكەم “دەوڵەت” لە زەینی ئەم هۆزەدا هەنتەش(حچور)ی نەبووە، ئەویش تەنیا جێی خۆی لە تووناوتوونی سنوورە دیاریكراو و دیارینەكراوەكان كردووەتەوە و بارێك بووە بە سەر بارەوە.
هەرچەند ئاشنایەتیی ئێمە لەتەك مودێڕنیتەی سیاسی بە تاقیكردنەوەی ئایدیۆلۆژیای چەپ و ماركسیزم و جۆرەكانی دەستی پێكردووە، بەڵام بەكردەوە هێزی سیاسی و ڕێكخراوی سیاسیی كورد لە لێڕوانینی سەربەخۆییخوازانەوە دۆزی كوردی نەخستە ڕۆژەڤەوە، چونكە یەكخستنی وەها مووزاییكێكی ئاڵۆزی نێوخۆیی بەو هەموو هێزە سیاسییانەی كە نوێنەری “نیشتمان لەنێو نیشتمان”دا بوون، نەدەكرا دۆزی كورد وەها فۆرمۆلە بكرێت كە بێجگە لە پێناسە كۆنكرێتییە تیۆریكەكانی مودێڕنیتە، بژاردەی فەرهەنگی ـ سیاسیی كورد، توخمە تایبەتەكانی “كوردبوون” لە پڕۆژەیەكی نەتەوەییدا وەها تێهەڵكێش بكات كە بتوانین لەسەر گەڵاڵەیەكی سەرەتایی، بەرەبەرە “كوردبوون” فرچك بدەین، بەپێچەوانەوە لەبەر هاوسەنگیی هێز و دۆخی سەختی جوگرافیای سروشتی و جوگرافیای حەشیمەتی كوردستان كە پڕ بوو لە سنووری “خێڵ ـ شێوەی ئاخاوتن” و هیچ هێزێكی سیاسیش نەیدەوێرا توخنی “نەتەوەسازیی پڕزەبروزەنگ” بكەوێت، ئیدی وردە وردە پاش بەریەككەوتنەكانی ئەم هێزانە و شەڕەنێوخۆییەكانیان، لەبەرانبەر حەزیای نەگریسی “نیشتمان لەنێو نیشتمان” كۆڵیان دا كە تا ئێستەش بەزەقی دەبینرێ و ڕۆژبەڕۆژ زەقتر دەبێتەوە. ئەم دیاردەیە كوردی بەرەو جۆرێك “خوێنبەربوونی شارستانی” بردووە. داواكاری بۆ داڕشتنی سیاسەتێكی فەرهەنگی و ڕێكخستنی زمان و فەرهەنگێك كە نوێنەری ئەدگار و سیمای “كوردبوون” بێت، بەكردەوە هەنگاوی بۆ نەنراوە. هۆیەكەش ئەوەیە كە “نیشتمان لەنێو نیشتمان” وەكو كەتوارێكی سەختی سیاسی، فەرهەنگی و دیمۆگرافی ئەم كارەی بەرەوڕووی ئاستەنگ و دژوارییەكی چەتوون كردووەتەوە.
دیار و ئاشكرایە، حزب و لایەن و هێزە سیاسییەكانمان تەنیا كارێك كە بۆ تێپەڕاندنی ئەم دۆخە كردوویانە، ڕەواییدان بەو “دێوجامە”یە بووە كە پێشتر باس كرا. واتە؛ پەیداكردنی لایەنگری زۆرتر لەنێو سنوورە نێوخۆییەكاندا بۆ ئەوەی تەرازووی هێز بە لای خۆیاندا بشكێننەوە؛ بەم كارە هەرچەند ڕێكخراوێكی سیاسی دەكرا بەهێز ببێ، بەڵام بەكردەوە لەبەر ئەوەی ڕەوایی بەو “دێوجامە”یە دەدا، نەیدەتوانی فەرهەنگێكی سیاسیی نوێ بەرهەم بهێنێت و بەكردەوە بەپێچەوانەی دروشمەكانی، دژی بنەما سەرەكییەكانی “نەتەوەسازی” و دەوڵەت ـ نەتەوە هەنگاوی دەنا.
پاشەكشەی دروشمی سەربەخۆییخوازیی كورد، لەبەر ژیۆپۆلێتیكی سەختی كوردستان و جیهانی دووجەمسەری لە سەدەی بیستەمدا، تەنیا لەبەر ئەوە نەبوو كە بارودۆخی سیاسیی جیهان و سیاسەتی نێودەوڵەتی لەبار نەبوو، بەڵكو لەوەش خراپتر مووزاییكی نێوخۆییی كوردستان بوو كە لەبارەی ئایینیشەوە بەشێك لە حەشیمەتەكەی لەتەك بزووتنەوەی ڕزگاریخوازیی كورددا چەندان تێكەڵ نەبوو و زیاتر لەتەك نێوەنددا سەروساختی دەكرد. بۆ نموونە ئایینزای شیعەگەری لە بەشە شیعەنشینەكانی خۆرهەڵاتی كوردستان و عەلەوییەكانی باكووری كوردستان، شوناسی یەكەمیان ئایینی و شوناسی دووەمینیان “كوردبوون” بوو. بەداخەوە خودی هێزە كوردییەكانیش نەیانتوانی خاوەنی سیاسەتێكی فەرهەنگیی تۆكمە بن یان لە خراپترین دۆخیشدا لانیكەم پێناسەكانیان لەمەڕ “ئاسایشی نەتەوەیی” و جۆری ئەو ناسیونالیزمەی كە نوێنەرایەتیی دەكەن لە ئەدەبیاتیاندا بەڕوونی بخەنە ڕوو.
لە بارودۆخی ئێستای كوردستاندا، پڕۆژەی نەتەوایەتیی كورد بەرەو لاوازی هەنگاو دەنێت. مودێڕنیتەی سیاسی لە بواری “نەتەوایەتی”دا بە گوتەی هەندێ هێزی وەك “پارتی كرێكارانی كوردستان” بە ئاقارێكی تەواو پێچەوانەدا هەنگاوی ناوە كە تا ڕادەی ڕەتكردنەوەی “دەوڵەت ـ نەتەوە” پاشەوپاش گەڕاوەتەوە. بە بۆچوونی بەندە، ئەم ڕەتكردنەوەیەی “دەوڵەت ـ نەتەوە” ـ بەپێچەوانەی بانگەشەكانیان ـ هیچ پێوەندییەكی بە ستەمكاریی “دەوڵەت ـ نەتەوە”وە نیە. ئەگینا هەمووان دەزانین فۆكۆ گوتەنی: “دەسەڵات لە سروشتی خۆیدا چەوسێنەرە”! بەڵام ئەم دروشمە فەلسەفییە ناكرێ ببێتە دروشمی سیاسیی هیچ سیاسەتزانێك.
پرۆسەی “بەتەوەبوون” بە بێ دەوڵەت هیچ مانایەكی نیە. ئەگەر بنبەستێكی ڕاڤە لەمبارەوە هەبێت، بنبەستی ڕاڤەی مرۆڤی كورد لەبارەی خۆیەتی نەك بنبەستی ڕاڤەی دەوڵەت ـ نەتەوە و تێزەكانی ناسیونالیزم. هێشتا ڕێسا گشتییەكانی دەوڵەت ـ نەتەوە لە خۆرئاوا و جیهانی ئەمڕۆی مودێڕنیتەی سیاسی لە گەڕ دان و بەپێچەوانەی بانگەشەكان، ئەوە بنبەستی ڕاڤە و بنبەستی كەتواری فەرهەنگی، كۆمەڵایەتی و سیاسیی مووزاییكی شێواوی كوردە كە وەها جاڕێكی ناوەخت بە گوێماندا دەدات. ئەگینا دەوڵەت لە سەدەی بیست و یەك و ڕەنگە لە سەدەكانی داهاتووشدا تاكە خودایەكە كە بۆ مرۆڤ دەمێنێتەوە. چونكە تاكە بەرجەستەبوونێكی هێزی جۆرێك لە مرۆڤ، تەنیا لە جۆرێك لە دەوڵەتدا خۆی نیشان دەدات و دەوڵەت نوێنگەی هێزی خوداییی مرۆڤە. بە بۆچوونی بەندە وازهێنان لە “دەوڵەت ـ نەتەوە” پێوەندیی بە بنبەستی ڕاڤەی بژاردەی ڕووناكبیری و سیاسیی كوردەوە هەیە كە دواجار وای لێدەكات خۆی بە كەتوارێك بسپێرێت كە درێژبوونەوەی دۆخێكی دوورودرێژی شیرازەترازانە كە لەبەر هەژاریی تیۆریك و تێنەگەیشتن لە سیاسەت وەك “هێزی یەكخەر” كە بەدڵنیاییەوە پێویستیی بە “زەبروزەنگ” لە ڕێگەی یاساوە هەیە نەك “توندوتیژی”، ئێمەی لە بنبەستی ڕاڤە پەستاندووە.
