دەستپێك
بەر لە دروستكردنی حكوومەت لە ئێراق، ئینگلیزەكان بەڕێوەبەریەكی سەربەخۆییان لە كوردستانی باشوور بە سەرۆكایەتی شێخ محمودی حەفید ناساند، هێندەی نەبرد شەڕو پێكدادان لە نێوان هەردوولادا درووستبوو، شێخ ئینگلیزەكانی لە سلێمانی وەدەرنا، دواتر لە شەڕێكی نابەرانبەردا لە دەربەندی بازیان شێخ محمود بەربرینداری دەستگیر كرا و ڕەوانەی هیندیستان كرا، دواتریش گەڕیندرایەوە سلێمانی لەو ماوەیەدا دووجار حكوومەتی (بەڕێوەبەرایەتی) لە سلێمانی بە سەرۆكایەتی شێخ پێكهێنرا، دواشەڕیش شەڕی ئاوباریك بوو لە نێوان هەردوو لادا، پاشان شێخ سەبر سەبر لە گۆڕەپانەكە دوور دەكەوێتەوە، لە سەروبەندی بەرخودانی كورد و هەوڵەكانی شێخ مەحمود كۆمەڵێك بۆ چوون و تێڕوانین دەربارەی ئینگلیز و داگیركەر لەناو منەوەرانی باشووردا گەڵاڵه‌دەبێت بریتیبوون لە:
1. ئەو كەسانەی سەر بەئینگلیزبوون و پابەندبوون پێ یانەوە.
2. ئەو كەس و لایەنانەی سەر بە ئەڵمانیا بوون، شانازیان بە لایەنداریتی بۆ ئەڵمانیادەكرد، بەڵام خۆشەویستێكەیان تاك لایەنانە بوو.
3. ئەوانەی بۆ دەوڵەتی لە ناوچووی عوسمانی دەگریان، یاخود شانازیان بە مستەفاپاشاوە دەكرد و پێیان دەگوترا توركچێتی. هەمووشیان بیروباوەڕەكەیان لە پێناو كوردایەتیدابوو.
بەر لە جەنگی جیهانی دووەم حیزبی هیوا دەركەوت و ئەستێرەی بەختی گەشاوەبوو، زۆرێك لە خوێندەوارو مونەوەرانی كوردی لەخۆ كۆكردەوە بەڵام یەكێتیەكی ئایدلۆژییان نەبوو، حیزب بەوەناسرابوو دژی ئینگلیز و دۆستی ئەڵمانیایە، سەرۆكی حیزب مامۆستا رەفیق حلمی بوو. دواتر ئەویش پوكایەوەو پارتی دیموكراتی كورد دەركەوت.
“ڕۆژ ئاواو ڕۆژ هەڵاتناسی”
ڕۆژهەڵاتناسی بریتییە لە ناسین و وێناكردنی ڕۆهەڵات لە دیدی ڕۆئاواوە، ئەم زانستە دوای دەرپەڕاندنی خاچ پەرستان لە (بیت المقدس) سەریهەڵدا، دەنا پێشتر ڕۆئاواییەكان بە مەبەستی حەج ڕوویان لە ناوچە پیرۆزەكانی (بیت لحم)و (قودس) دەكرد، بەڵام بە ژمارەكەم و دیدێكی جیاوازتر، وڵاتانی فەڕەنساو بەریتانیا لەم بوارەدا پێشەنگ بوون، پارە و مەخاریجێكی زۆریان بۆ ئەو مەبەست و كارە تەرخان دەكرد، دواتر وڵاتانی دیكەش هەنگاوەكانی ئەوانیان هەڵگرت بۆ نموونە ئەڵمانیا لە سەدەی نۆزدەهەمەوە كەسانی خۆیی بۆ ئەمكارە ڕەوانەی ناوچەی قەفقاس كردبوو، هەروەها دەكرێت گەشتەكەی (ئۆسكارمان)و مانەوەی چەند ساڵێك لە دەڤەری موكریان بە نموونەیەكی زیندوو بخەینە بەرچاو، لە سەرەتایی سەدەی بیستمەدا گەشتەكەی (گۆتفرێد یۆهانس مویلەر)”دزه‌نە كردنە ناو كوردستانی داخراو” وەك شاهید حاڵێكی باسەكە بهێنینەوە.
گۆتفرید یۆهانس میولەر كێیە؟ لە ساڵی 1914 لە باشوری ئەڵمانیا لە دایك بووە، لە نێوان ساڵانی 1926- 1929 ئامادەیی پیشەسازی خوێندوە، لە نێوان ساڵانی 1935 تا 1936بە پایسكیل گەشتی بۆ ڕۆژهەڵات كردووە، سەری لە قاهیرە، فەلەستین و بەغدا داوە، دواتر گەیشتۆتە كوردستان و ساڵی 1937 چۆنێتی گەشتەكەی لە كتێبێكدا بە ناوی “دزە كردنە ناو كوردستانی داخراو” ساڵی 1937 ـ 1938 بانگهێشتی سەربازی كراوە بە پلەی ئەفسەری یەدەك كۆتایی بەكارەكەی هێناوە. لە نێوان ساڵانی 1945ـ 1948 لەتەك (ڕەمزی نافیع) پڕۆژەی (مامۆت)پرۆژەی مسۆگەركردنی نەوتی كوردستانی گەڵاڵە كردوە لە كارەكەدا شكستی هێناوە. دواتر وەك پیاوێكی خیرخواز ڕوو دەكاتە كاری خێرخوازی، ساڵی 1957 ڕێكخراوی سەلام دادەمەزرێنێت بۆ ئەو مەبەستە سەردانی گەلێك ناوچەی جیاواز لە دنیادا دەكات، وەك ئۆگەندا، ڕووسیا، كوردستان.
“دزە كردنە ناو كوردستانی داخراو”
سەبارەت بە كوردستان میوولەر دەڵێت: ئەو وڵاتەیە زۆربەی خەڵك بە ناوەكەیدا دەیناسنەوە، كوردستان وڵاتێكی چۆڵەوانی و پر لە هەڵدێرو هەلمووت بوو، هاتم و بە نیوە ڕێكەوتێك ناسیم و خۆشم ویست. میولەر لە ژیانیدا سێ جار بۆ كوردستانی باشوور گەشتیكردوە، یەكەمجار لە پێش جەنگی دوو هەمی جیهان بە مەبەشتی گەشتكردن ساڵی 1937، شایەد سەرباری ناسینی كوردو كوردستان لە پاڵ گەشتەكەیدا كاری سیخوریش یەك لە ئامانجەكانی بووبێت، ساڵانێكی دواتر 1943 بۆ تەواوكردنی ئامانجەكەی و بەدیدێكی ترەوە دەگەڕێتەوە بۆ كوردستان (كردەی مامۆنت)گەشتی سێیەمی لە ساڵی 1992 بۆ مەبەستی كاری خێرخوازی بووە لە بەرژەوەندی ڕێكخراوی (سالم)دا، هاوكات وەك وەفایەك بۆ دۆستی دێرینی بنەماڵەی ڕەمزی بە سەر كردۆتەوە، چونكە لەو ماوەیەدا لە كەسێكی نەتەوەپەرست و بیروباوەڕی میولەر گۆڕابوو بۆ پیاوێكی دینداری مەسیحی.
لە دەسپێكی كتێبەكەیدا (دزە كردنە ناو كوردستانی داخراو)دا دەڵێت: لە یەكێك لە ڕۆژە خۆشەكانی ئەیلول لەگەڵ هاوڕێەكی خۆشەویستمدا بە شەست ماركەوە بەرەو ڕۆهەڵات كەوتمەڕێ ئەو ڕۆهەڵاتەی زۆرم لە سەر خوێندبوەوە وا هەستم دەكرد دەیناسم و خۆم بۆ ئەو گەشتە ئامادەكردووە، بە دوو چەرخەیه‌ك لە ئەسكەندەریەوە دەگەنه قاهیرە و پیس و پۆخڵیەكی زۆر دەبینن، لە درێژەی گەشتەكەیدا دەنووسێت: قەت بەبیرمدا نەهاتووە پێ بخەمە ناو كوردستان، ئەو كارە وەك خەوێكی خۆش وایە. كاتێك دەگاتە ئێراق سەردانی یەكێك له شێخە سارانشینەكان دەكات بۆ ماوەیەك لای ئەو میوان دەبێت. دواتر ڕوو دەكاتە بەغداد. كاتێك باسی شاری بەغداد دەكات دەڵێ: ئەوەی سەرنجڕاكێشە ئوتوومبێلی نوێ بە زۆری بەرچاو دەكەون، لەم شارەدا خەڵك حەزدەكەن هەموو شتێكیان بفرۆشن و سەیارەیەكی تازەیان هەبێت و پێیان بڵێن ئەفەندی! كاتێكیش باسی دیجلە دەكات دەڵێت لە پیسیدا ڕەنگی زەرد بووە.
وەختایەك دەگاتە كوردستان، چاوی بە مەلیك مەحمود دەكەوێت، گتووبێژێكی تولانی لە نێوانیاندا ڕوو دەدات، شێخ باس لە هەبوونی شەست هەزار چەكدار ی كورد دەكات، لە میانەی دانیشتنەكەدا شێخ زۆر ڕێز لە میوانەكەی دەگرێت و تەنانەت وەك ڕێزێك نێرگیلەكەی بۆ كێشان دەداتە دەست میولەر. ئەوی جێگای سەرنجە دوو جار میولەر لە كتێبەكەیدا باسی پلانەكەیان دەكات كە چۆن كوردەكان هەوڵیانداوە لە ناوەڕۆكی پلانەكە تێ بگەن، بەڵام باسی ناوەڕۆكی پلانەكەیان ناكات، هەروەها لەو گەشتەدا سەردانی شاری كەركویش دەكات، شایەد لە مێژوویەكی دورترەوە ئەڵمانەكان كاریان بۆ گەیشتن بە ئاوەگەرمەكانی كەنداو كردبێت. ئەگەرچی میولەر نازی نەبوو بەڵام بۆ بەرژەوەندی وڵاتەكەی سڵی لە هیچ نەكردۆتەوە و روو بە رووی هەموو مەترسیەك بوەتەوە.
ڕەمزی نافیع كێ یە؟ لە ساڵی 1917لە قەڵای هەولێرو لە كۆشی خانەوادەیەكی دەوڵەمەند هاتۆتە دنیاوە، خوێندی سەرەتایی لە هەولێر تەواو دەكات، ساڵی خوێندنی 1937ـ 1938 لە بەغداد دەخوێنێت، ساڵی 1939 لە بێروت و لە زانكۆی ئەمریكی دەخوێنێت و پلەی (فریشمان)وەردەگرێت، بۆ تەواوكردنی خوێندن ساڵی 1942 لە (ڕۆبەرت كۆلێژ)لە ئەستەمبوڵ تێ هەڵدەچێتەوە، لە هەمانساڵ دەزگای هەواڵگری ئەڵمانیا بۆ كردەوەی مامۆنت پەیوەندی پێوە دەكەن و ڕوو لە ئەڵمانیا دەكات، ساڵی دواتر لەتەك هەڤاڵەكانی بۆ جێبەجێكردنی كردەی مامۆنت لە حەواوەو بە پەڕەشووت لە كوردستان دادەبەزێت، پیلانەكەیان ئاشكرا دەبێت و ڕەمزی و هەڤاڵەكانی دەگیرێن، ڕەمزی بڕیاری لە سێدارەدانی بۆ دەردەچێت، پاشان حوكمەكەی دەگۆڕدرێت بۆ حەپسی هەتا هەتایی لە كۆتایشدا بە هۆی نەخۆشیەوە ئازاد دەكرێت، لە ساڵی 1947 ژین ئاوایی دەكات و لە گۆڕستانی شێخی چولی دەنێژرێت.
مەسعود محەمەد لە گۆڤاری كاروان ژمارە 38 ساڵی 1985 بە مشێوەیە وەسفی بنەماڵەی ڕەمزی دەكات: ئێستا لە هەولێر نیشتەجێن بە بنەماڵەی حاجی ڕەشید ئاغا ناسراون لە سەرەتاوە تا دوایی ناحەزی ئینگلیزبوون، درەختی خانەوادەكەی بە مشێوەیە وەسف دەكات: ڕەمزی كوڕی نافیع ئاغای حاجی ڕەشید ئاغا كوری یەحیا ئاغا كوری ئەحمەد ئاغا كوری حارس ئاغای حارس ئاغایە لە عەشیرەتی مەمۆندی بناری چیای سپیللك نزیك دێی سیساوا، دواتر بنەماڵەكەیان دەگوێزنەوە بۆ شاری هەولێر دەبن بە خاوەن موڵك و دیوەخان، لە دایكیشەوە دەچێتەوە سەر میرانی شەقڵاوە كە خوارزای قادر بەگ و نەوەی مستەفا بەگ بووە. بە ئیستلاح ئەگەرچی ڕەمزی لە نازو نیعمەتدا پەروەردە بووە، بەڵام لە لایەن ڕەوشت و تەبیات و ڕەفتارەوە دەماری گیانی عەشیرەت و دەشت و دەری بە هێزتربووە.
“ڕەمزی و كوردایەتی”
عیزالدین فەیزی دەڵێت: خوالێی خۆشبێت ڕەمزی هەڤاڵێكی زۆر نزیكم بوو، لە پۆلی یەكەمی سەرەتاییەوە پێكەوە بووین تا خوێندنی ناوەندیمان تەواوكرد، ساڵی 1936 من كەوتمە بەغدا بۆ خوێندن لە خانەی مامۆستایان، وابزانم ئەویش چوو بوو بۆ كەركوك بۆ ئەوەی خوێندنی دوا ناوەندی تەواوبكات، چونكە لەو كاتەدا دواناوەندی لە هەولێر نەبوو. ڕەمزی و هەڤەاڵەكانی پەروەردەی چەند مامۆستایەكی سەرەتایی ئەو كاتە بوون كە زۆر بە دڵسۆزی بیروباوەڕی كوردایەتی لە مێشكی قوتابیاندا دەچەقاند.
ساڵی 1939 لە هەولێر بە مامۆستا دامەزرام بەرپرسیارێتی حزبی هیوا لە هەولێر بە من سپێردرا، ئەوكات زانیم كە ڕەمزیش تیادا ئەندامە. هاوكات لە درێژەی نووسینەكەیدا دەڵێت: جارێك لە ماڵی مامۆستا ڕەفیق ڕەمزەی دیتووە سەلامێكی توندی سەربازی بۆ مامۆستا كردووە، پاش ئەوە ئیتر نەمدیتەوە تا لە بەندیخانە بەربوو. لەمەر ئەندامێتی ڕەمزی لە حیزبی هیوا (سروود سوعاد)ی برازای باس لە یادنامەیەك دەكات كە ئەوكات ڕەمزی لە بیروت خوێندكاربووە ئابوونەی حیزبی لە ئەندامانی حیزب وەرگرتووە، ڕەمزی دۆستێكی نزیكی كامەران بدرخان و نورەدین زازا بووە.
دكتۆر مارف خەزنەدار لە پێشەكی كتێبی (لە ڕۆژهەڵاتی گڕگرتو)دا لە سەرباسی ڕەمزی و من دا دەنووسێت: كە باسی خۆم دەكەم مەبەستم خۆم نییە، مەبەستم ئەو نەوەیە كە لە قوتابخانە دەمانخوێند و قوتابی بوون لە ڕووی نیشتمان پەروەری و كوردایەتییەوە بیروباوەڕیان لە یەك نزیك بوو، پاش دەرچوونمان لە قۆناغی سەرەتاییەوە بۆ ناوەندی چوینە ڕیزی بەچكە شێرانی هیواوە، ئەنوەر بە قورئان و خەنجەر سوێندی داین.
عزەالدین فەیزی لە بارەی كەسایەتی ڕەمزییەوە دەنووسێت: هەموو كاتێك كردەوەكانی ئینگلیزی بەرانبەر كورد لە سەر زاری بوو، بە تایبەت لەگەڵا شێخ محمود و شاری سلێمانی، هەردەم وای دەردەبڕی ئینگلیز هۆكاری گشت نەهامەتێكانی كوردە. لە درێژەی نووسینەكەیدا دەنووسێت: ڕەمزی لاوێكی زۆر تێگەیشتوو ئاگادار بوو، ڕاستگۆو یەك ڕێ بوو، لە بەر جۆش و پەرۆشی خۆی نەدەترساو لە هیچ مەترسیەك نەدەگەڕایەوە، لە بەر ئەوە دەبێت قوربانیدانەكەی زۆر بە گرنگ وەربگیرێت. عزالدین فەیزی. گۆڤاری كاروان ، ژمارە 37 ساڵی 1985.
(نیهاد نورەدین)ئامۆزای ڕەمزی دەڵێت: ڕەمزی نەتەوەیەكی زۆر توندڕەوبوو، هەموو ئامانجی ئەوەبوو شتێك بۆ كورد بكات، ئەڵمانەكان بینیبویان ئەو ڕوحە نەتەوەییەی هەیە قۆستبویانەوە.
ڕەمزی نازی بوو یان نیشتمان پەروەر؟ خودا لێی خۆشبێت محەمەد مەلا كەریم لە ژمارە 805 ی هاوكاری دەنووسێت: ڕەمزی بە نەفامی هەڵخەڵەتاوی ئەو كارەی كردووە، ئەو قوربانییەی داوە. باوەڕی وایە ڕەمزی بە تەنها ئەم پەیمانەی لەگەڵ حكوومەتی ئەڵمانیدا بەستووە.
میولەر دەڵێت: پێشتر بە لا بە لایی ساڵی 1942 لە ئەستنەنبوڵ شناسی لە تەك ڕەمزیدا پەیدا دەكات كە كوردێكی هەولێری و لە بنەماڵەیەكی بە دەسەڵاتە، گورج دێتەوە بۆ ئەستەنبول و بە هۆی ئێراقیەكی سەر بە دەزگای هەواڵگریەوە بە دوای ڕەمزیدا دەنێرێت، ڕەمزیش بێ وەخران مل دەنێ و پەیوەندی بە میلولەرەوە دەكات، بە مەبەستی بەرپاكردنی بزوتنەوەیەكی كوردایەتی تاوەكو كورد بە مافی ڕەوای خۆی بگات و ئەڵمانیش لە نەوتی وڵاتی ئێراق كەڵك وەربگرێت.
ساڵی 1941 كاتێك هەرای ڕەشید عالی گەیلانی هەڵئایسا دژ بە ئینگلیز ئەڵەمانیا كەوتە خۆی بە مەبەستی كەڵك وەرگرتن لەو دەرفەتە. بیریاری كورد مەسعود محەمەد لە بارەی ڕەمزی نافیع دەنووسێت: چەند جاران لە ڕێكەوتدا ڕەمزیم دیتووە، بەمشێوەیە دیمەنی ڕەمزی لە یادگەمدا دێتەوە یادم قژی زەرد، چاوی كاڵ و ڕووی سوور، بزە لێوانی كە وەك شكۆفەی سوور هەمیشە لێی چەسپیبوو، بە پێوانەی ئەو ڕۆژگارە ڕەمزی گەنجێكی خودا پێ داوی حەساوەبووە.
لە بارەی كوردایەیەتی ڕەمزی نافیع (مەسعود محمد) دەنووسێت: ساڵی 1942 دەچێتە ڕۆبەرت كۆلێج لە ئەستەمبوڵ، لە وێ پەیوەندی بە دكتۆر كامەران بەردخانەوە دەكات، ڕەمزی ئەندامێكی پارتی هیوا بووە لە كوردایەتییدا و دەستی هەبووە، لەم ڕێگایەوە تێكەڵ بە ئازادای خوازانی كورد لە توركیادا دەبێت بۆ بەرهەمهێنانی بزوتنەوەیەكی گشتی كورد، ساڵێك لەو مەیدانەدا چالاك بووە و پەیوەندی بە (مستەفا بابوڵی)یەوە دەكات، كاربەدەستانی تورك هەست بە چالاكی ڕەمزی دەكەن گەرەكیانە بووە بیگرن و ڕادەستی كاربەدەستانی ئێراقی بكەنەوە. ئەویش بە یارمەتی كامەران بەدرخان پەنا دەباتە بەر باڵوێزخانەی ئەڵمانیا لە توركیا، لە وێندەر پاسپۆرتێكی ئەڵەمانیایی بۆ دەردەهێنرێت و بە سیفەتی ڕاوێژكار دەنێردرێتە سۆفیای پایتەختی بولگارستان، لە وێندەر كوڕی (شەریف شەرەف)ئەوی لە هەراكەی ڕەشید عالی گەیلانیدا بەشداربوو دەبینێت ئەڵمانەكان بە شێوەیەكی تایبەت لە تەك ڕەمزی مامەڵە دەكەن، داوای لێ دەكات بۆ ڕەپێشبردنی حاڵ و باری گوزەرانی لە كن ئەڵمانیایەكان تەگبیرێكی بۆ بكات.
دواتر تێ دەگەن ڕەمزی لە وڵاتی خۆی كەسێكی بە جێ و رێزە و خانەوادەكەی ناسراو و خاوەن دەنگ و ڕەنگ و داران. لە كۆتایی ساڵی 1942 دەینێرن بۆ بەرلین، ئەوكات حكومەتی ئەڵمانیا دوو تاقمی ڕێكخستبوو بۆ پەیوەندیكردن بە ئازادی خواهانی كەنداو كوردستان ئەم زانیاریانە ڕەمزی لای خانەوادەكەی دركاندوونی لەو سەروبەندەدا ڕەمزە تێ دەگات ئەڵەمانەكان پەیوەندیان لە تەك سەرۆك عەشیرەتی بڵباس لە بتوێن (سوارەئاغا)دا هەیە. مەسعود محەمەد كاروان ژمارە 38 ساڵی 1985.
كردەی مامۆنت چییە؟ هەوڵێكی دەزگای هەواڵگری ئەڵمانیای نازی بوو، میوولەر خاوەنی بیرۆكە و جێبەجێكاری بوو، بە مەبەستی دەست بە سەراگرتنی چاڵەنەوتەكان لە ڕێگای هەڵگیرسانی شۆڕشەوە دژ بە حكوومەت و بە هاوكاری سەرۆك عەشیرەتەكانی كورد، ئەوی جێگای بایەخە میوولەر باسی ئامانجەكانی كردەكەی بۆ ڕەمزی دەكات و دەڵێت: ئێمە وەك داگیركەر لەتەك كوردستاندا مامەڵەناكەین دەبین بە بونیادنەر و شەریكە بەش لە تەك میللەتی كورددا.
میوولەر پاش خۆ ئامادەكردن بۆ كردەكە دەكەوێتە لێكۆڵینەوەو بۆ دەستهێنانی زانیاری لە سەر كوردستان، دواتر بە ڕێكەوت كابرایەكی چاویلكە لە چاو دەناسێت لە سەردەمی قەیسەردا زۆر جاران هاتووچۆی ڕۆهەڵاتی ناوەڕاستی كردبوو، ئەگەرچی سەردانی كوردستانی نەكردبوو، بەڵام هەر وشەیەكی كوردی بیستبوو یادداشتیكردبوو، میوولەر داوای لێ دەكات دەرسی زمانی لا بخوێنێت.
دواتر كۆمەڵێك پیاوی چووست و چالاك پەیدادەكات، لە درێژەی نووسینەكەیدا دەنووسێت هێشتا ئەندامی هەرەگرنگی تیپەكەم بۆ پەیدا نەكرابوو. بیرم كردەوە چۆن پەیوەندی بە كوردێكی لێوەشاوە بكەم. میوولەر دەڵی: پیاوانی ئەستەمبوڵ بە چاكی كاری خۆیان ڕاپەڕاندبوو بێ ئەوەی بە ئاشكرا باسی هیچ شتێكی لەگەڵدا بكەن بیری ڕەمزیان بە چاكی خوێندبۆوە، هەروەها دەڵێت: كاتێك گەیشتە لای ئێمە نەیدەزانی چیمان دەوێت، لە درێژەی باسەكەیدا لە مەڕ مەشقكردن لە سەر كردەكە دەنووسێت: ڕەمزی دەستبەجی بە (سینگەر بێرگ)دا هەڵگەڕا، ئەو وەك ورچ بە هێزو خۆڕاگربوو كە فەرمانی بڵاوەكردنیشمان دەدا وەك مامز گورج و لەش سوك بوو. بەڕادەیەك باوەڕی بە ڕەمزی بووە دەڵێت: وەشاوەترین كەس بوو بۆ ئەم كردەوەیە، جێ بڕوا و متمانەم بوو. ئەگەرچی گومان دڕدۆنگ دەبێت لە سەر ئەندامێكی تیپەكە و دووریدەخاتەوە، دواتر كە مەتەڵەكەی بۆ هەڵدێت (ئاشكرابوونی كردەی مامۆنت)گومان لە سەر ئەو كەسە دادەنێت!
سەبارەت بە شوێنی مەشقكردنیان دەڵێ: جێگایەكی شاراوە لە سەرسنووری نەمسا هەبوو لە شێوەی مەزرا دەچوو، فێرگەیەكی دژە خەفیەیی بوو، پیاو لەو جێگایە دەیتوانی هەموو چشتێكی دەستبكەوێت، پەیداكردنی زانیاری نیوەی تێكۆشانە، نیوەكەیتری ڕادەستكردنی ئەو زانیاریانەیە لە كاتی پێویست بدرێتە ئەو كەسانەی دەتوانن بەكاربهێنن. پاش ئەوەی یەكەمین گروپمان پێكەوە نا سەرێكمان لەو فێرگەیەدا تەنها بۆ ئەوەی مەشقێك لە بارەی تەقینەوەوە بكەین. تیپەكەی میوولەر لە سێ كەس پێكهاتبوو كە یەكێكیان ئەستیرەناس بوو، بۆچی ئەستێرەناس، چونكە ئەستێرەناس لە ڕۆهەڵات ڕۆڵی چاك دەگێڕن و پیاوی ژیریشن. لەم كارەشدا مەبەستی بوو لە ڕیگای ئەستێرە ناس و زەوی پێوەكانەوە ئەو كەسانەی زمانرانن پەیوەندی بكەن بە سەرۆك خێلەكانەوە.
ساڵی 1943 بەرگێكی تایبەت بۆ تیپی كوردستان دەدورن و لە گۆڕەپانی (كارێنتیانی خوارو) ئەزموونی پێوەدەكەن، بەرگەكە لە شێوەی پاڵتۆی ئەفسارانی نەمسایی دوورابوو، دوای سێ مانگ خۆهەڵداون نیشتنەوەیان لە سەر زەمینی كوردستان دەستبەراگرتنی چاڵەنەوتەكان دەهاتە پێشەوە. هاوكات گشت پەرچەكردارەكانی بەریتانیا لە بەرچاو گیرابوو.
دووجار لە سەركردایەتی باڵاوە ئالەنگاری بۆ كردەی “مامۆنت” دروستدەكەن، بەڵام میوولەر كۆڵ نادات و مكوڕ دەبێت لە سەر بە جێگەیاندنی ئەركەكەی. دوای سێ مانگ ڕاهێنان و تاقیكردنەوە لە حوزەیرانی 1943 بە ڕێدەكەون بۆ كوردستان، لە كاتێكدا دەبوو فرۆكەكە ئەوان لە ناوچەی بتوێن دابگرێت، لە بەختی كەچیان لە نزیك موسڵ فرۆكەوانە دەیانخاتە سەر زەوی، هەرزوو حاڵی دەبەن ڕیسەكەیان كراوەتە خوری، ئەوجا لە جیاتی پەیوەندی كردن بە سەرۆك عەشیرەتەكان و هەڵگیرسانی شۆڕش بیر لە خۆدەرباز كردن دەكەنەوە، هاوكات دنیا پڕ كرابوو لەو كەسانە حكوومەتیش بڕی دووسەد و پەنجا دیناری بۆ هەر سەرێكیان دانابوو، تاوەكو دنیایان لێ بهێنەوە یەك و دەرەتانیان بۆ نەهێڵنەوە، تا ساتەوەختی گیرانیان ڕەمزی دەسبەرداری هەڤاڵەكانی نابێت، ئەوكارە هێندەی دیكە ڕەمزی لە بەرچاوی میوولەر گەورەدەكات، كاتێك پاش چلوو پێنج ساڵ دەگەڕێتەوە كوردستان لە هەولێر خانەوادەكەی ڕەمزی بەسەر دەكاتەوە.
“ئاشكرابوون، گیران و حەپسكردن”
دوای ئاشكرابوونی پلانەكەیان، هەوڵ دەدەن بە هەرشێوەیەك بووە خۆیان وەشێرن، لە ماوەی نێوان ماڵی باوكی ڕەمزی شوێنی خۆهەڵدانیان تووشی چەرمەسەری زۆردەبن و دواتر پۆلیس لە ئەشكەوتێكا دەستگیریان دەكات، پارێزگاری هەولێر خانەوادەی ڕەمزی بانگهێشت دەكات و داوایان لێ دەكات بڕۆن ڕەمزی بدۆزنەوە و خۆی ڕادەستی حكوومەت بكات، لەبنەسڵاوە ڕەمزی دەدۆزنەوە، ئەوكات گەرەكی بووە خۆی بكوژێت، باوكی نەیهێشتووە و گوتوویەتی: هەموو سەروەتی خۆمان لە سەرت دادەنێن نایەڵین حكوومەتی ئێراقی هیچت لێ بكات.
ئەندامانی كردەی مامۆنت لە هەولێر، بەغداد، مەعادی و فەلەستین بەند دەكرین، لە مەعادی میوولەر بە هاوڕێكانی شاد دەبێتەوە، لە و حەپسخانەیەدا باسی شێت بوونی دوان لە هاوڕێكانی دەكات! هەروەها دەلێت: ئێمەی دیلی تایبەتی هیچ پلەیەكی یاسایمان نەبوو، دەسەڵاتداران نەیاندەویست بە دیلی ئاسایی شەڕحساومانبكەن، گەرەكیشیان نەبوو سوك ئاسان بەرمان بدەن، پاش ساڵانێك نامەیەكی لە خانەوادەكەیەوە بۆ دێت كە وێنەی ژنەكەی منداڵە سێ ساڵانەكەی تیادابووە، كەس و كاری بەرحەیاتن و لە ژیانێكی كولەمەرگیدا دەگوزەرێنن، بەڵام هاوڕێكانی تەقریبەن هەموویان لە ناوچووبوون، دەرفەتێكی بۆ هەڵدەكەوێت و لە بەندیخانە هەڵدێت، دواتر لە شاری قاهیرە دەگیرسێتەوە لە ژێر ناوێكی سویدی (ئۆلاف كارلسن) دەستدەكات بە كاری شێلان (مساج)دوای سێ هەیڤ ئاشكردەبێت و لە بەندیخانەی مه‌عادی دەپەستن، بۆ جاری دووەم لە بەندیخانە هەڵدێت و جارێكتر دەگیرێتەوە لە بەندیخانەی مەعادی دەپەستن، لە كۆتا ییدا دەگەڕیندرێنەوە بۆ نیشتمان و وەك دیلی جەنگ مامەڵەیان لە تەكدا دەكرێت و ساڵێكیش لە كەمپی بە دیل گیراوان دەمێنێتەوە دواتر وئازادی بەدەست دەهێنێتەوە لە كاتی گەڕانەوەیدا هاوەڵەكانی لە سەر پشتی كەشتییەكە دەبینیت و زۆر كەیفخۆش دەبێت، بەمجۆرە پێنج ساڵی بە كۆلەمەرگی بە سەربرد و ڕەمزیش بڕیارەكەی لە سێدارەوە دەگۆڕدرێت بۆ بیست ساڵ بەندكردن، له‌كۆتاییدا بە هۆی نەخۆشیەوە ئازاد دەكرێت.
“كردەی مامۆنت (فیلەتەن) چۆن وا ئاسان پەلپەست كرا”
محەمەد گۆران لە كتێبەكەیدا (ڕەمزی نافیع) دەنووسێت: ئایا ئەو كردەوەیە بە دوو قسەی براگەورەی ڕەمزی لە قەسری عەتائوڵا ئاغادا كۆتایی پێهات “ئەو داوا لە ڕەمزی دەكات خۆی ڕادەستی حكوومەت بكات چونكە كەس و كاری لە بڕی ئەو گیراون”
محەمەد گۆران لە درێژەی نووسینەكەیدا دەڵی: چۆن دەبێت وڵاتێكی وەك ئەڵمانیا گەرەكی بێ دەست بە سەر چاڵەنەوتەكاندا بگرێت و بگاتە ئاوەگەرمەكانی ڕۆهەڵات و دەوڵەتی نەتەوەیی بۆ كورد بونیاد بنێت و هەموو نەخشەكە بە قسەی كەسێك سەراوەژێر بێتەوە؟
بە خاتری ئەوەی كورد خۆشی لە ئینگلیز نایات ئەو تێڕوانینە بەسە كورد قوربانی بدات بۆ ئەڵمانیا؟
ئەگەرچی تێڕوانینی میوولەر و ڕەمزی بۆ ڕۆهەڵاتی جیاوازبوو، بەڵام بە دەسەڵاتی ماڵی خاڵوان و بابی ڕەمزی دەتوانن بۆ ئەو مەبەستە سوپایەك دروستبكەن؟
مارف خەزنەدار دەڵێ: كردەوەی مامۆنت لە ئاستی ئەو ئامانجە نەبوو كە بۆی دانرابوو، هەرچی (سروود سوعاد)ە باوەڕی وایە زۆر كەس دەستی لە كردەوەی مامۆنتدا هەبوو، كارەكە شكستی هێناو حكوومەتی ئێراق و ئینگلیزیش بە توندی بەر پەرچیان دایەوە كەس خۆی ئاشكرا نەكردو نهێنێكانیش تاوەكو نها پەنهانن، چونكە كارئەكتەرەكان نەناسراون، بێجگە لە شێخ مەحمود و سوارئاغا ناویان هاتووەو پێشتر لە تەك میوولەر قسەیان كردووە، خەڵكیتریش لە ناوچە جیاوازەكانی كوردستان لە ئامادەباشیدابوون. بۆنموونە كچی (ئەحمەد موختار)باسی دوو ئەڵمانی دەكات لە ماڵی عادیلە خانم.
مەتەڵەكە بە پەنهانی مایەوە تا زیندانی (ئیماوس)لە فەلەستین، ئەوكات یەكێك لە پاسەنەواكان باسی ئەوەدەكات چواردە ڕۆژ بەر خۆهەڵدانی ئەندامانی فیلەتەن، ئاگادار دەكرێنەوە بۆ گرتنی دەستیەكی پەڕەشووتوانی ئەڵەمان.
میوولەر دەڵێت: لە حەژمەتاندا هەناسەم لە بەر بڕا، ئێستا بەرچاوم ڕوونە، سەرەتا بە هۆی دابیننەكردنی دەزگای پێویستەوە بە نیازبوون كردەوەكە هەڵوەشێنەوە، بەڵام من مكوڕبووم لە سەركارەكەم، چونكە هەمیشە پەنام بۆ بڕیاری سەركردایەتی دەبرد لە پشتگیری لە كردەوەكەدا، چەندین هەفتە فرۆكەیان بۆ كردەكە دابین نەكرد، هاوكات نەمهێشت ئەمكارەشم بە سەردا گوزەر بكات، پێ دەچێت كەسێك زانیاری لە مەڕ كردەكە ڕادەستی دوژمن كردبێت، بە تایبەت ئەو كەسەی لە تیپەكەی مامۆنت دوورم خستەوە، چونكە لە سەرەتاوە دژ بە ئێمە چالاكی دەكرد و دەجوڵایەوە.
لە كۆتایی كتێبەكەیدا میوولەر دەنووسێت لە تەك كۆتا بوونی شەڕ ڕەمزیش بەر لێبوردن دەكەوێت و دەگەڕێتەوە نیشتمان، ئەوكات قارەمانێتی ئەو لەسەر تاسەری وڵاتدا دەنگی دایەوە، نەخشەی سەرفرازی كوردستان ئەگەرچی سەركەوتوو نەبوو بەڵام باس و خواسی ئەو دەكەوێتە سەرزاری پاكی كوردان.
دەربارەی ژینئاوایی ڕەمزی دەڵێ: بەڕێكەوت هاوەڵێكی ئەوم بینی گووتی: دەساڵێكە بە نەخۆشی عەقڵ تێكچوون مرد، مردنی ڕەمزی كارێكی گەورەی لە گیانم كرد، پێم وایە تاكە ڕێگای تۆڵە كردنەوە ئەوەیە پتر بازوو لەم ژیانە هەڵبماڵم، زیاتر چاكی مەردانەی لێ بە لادا بكەم، بۆ ئەوەی ئەوكاتەی بانگ دەكرێمە بەر بارەگای خودا، بەرهەمێكی ئەوتۆ پێشكەش بكەم چاكەی ڕەمزیشی تیادا بێت.
سەرچاوە:
1. لە ڕۆژ هەڵاتی گڕگرتوودا/ نووسینی یۆهانس میوولەر/ وەرگێرانی بەدران حەبیب
2. دزە كردنە كوردستانی داخراو/ نووسینی یۆهانس میوولەر/ وەرگێرانی عوسمان عبدالله
3. ڕەمزی نافیع نووسینی محەمەد گۆران
4. گۆڤاری كاروان/ ژمارەكانی 37 و 38 ساڵی 1985
5. شرق فی عیون الغرب / إبراهیم حیدری
