دروستكردنەوەی دەوڵەت لە ئەفغانستان‌ و ئێراق

پێشتر چەند خوشك‌ و برایەكی بە ساوایی ژینئاوایان كردبوو، هاوكات كاتێك ئەم بە وەلەد بوو گوێیان سمیوەو گوارەیان تێكردووە تا بڵێن نۆكەرو غوڵامی عەلیەو ئەویش دەئەستۆی دەگرێ‌‌و پارێزگاری لێدەكات. هەروەها ئەو دەڵێت:

لە دەیەی پەنجاكان ڕێژەی مردنی زارۆڵان لە وڵات لە هەزار منداڵا دوو سەدو پەنجا بووە!خەلیل زاد باوكی كارمەندی دەوڵەت بووە، دواتر بارو بارگە دەپێچنەوە بۆ پایتەخت، سەرەتا لە ناوەڕاستی شارو دواتر لە گەڕەكی “كارتە چار” نیشتەجێدەبن، لە دواناوەندی  قازی ناوی تۆماردەكات، دەڵێ‌: هاوپۆلەكانم وەك كەسێكی دێهاتی چاوییان  لێدەكردم، بەڵام ئەو هەرزوو توانای خۆی پیشانی گشت لایەك دەدات. هەروەسا كاتێك بەراورد لەنێوان كابوڵ‌و مەزار شەریف دەكات، دەڵێ‌: كابوڵ گەورەتربوو، ئەودەم دانیشتوانەكەی نزیكەی پێنج سەد هەزار كەس بوو، ئەو زەمانە كابوڵ شارێكی جیهانی بوو.

خەلیل زاد ئۆگری ئەدەبیات‌ و مێژوو بووە، كاتێك دەكەوێتە شەن‌و كەوی مێژووی وڵاتەكەی دەنووسێت: دادستان ئەمانوڵاخان كاریگەری زۆری لەسەر دانام، ئەو لەنێوان ساڵانی (1919 ـ 1928) فەرمانڕەواو سەرداری وڵات بوو، هاوشێوەی ئێران‌و توركیا بۆ مۆدێرنەكردنی وڵات زۆر كۆشا، پاشان دروستكردنی دەوڵەت‌و ڕیفۆرم لە گرنگترین چاكسازێكانی زاهیر شابوون، لەو تەمەنەدا ئەو  تێبینی لەسەر كارەكانی پادشا هەبووە، چونكە ئەفغانستان لە چەندین نەتەوەی سەرەكی لاوەكی پێكهاتووە، كەچی پەشتۆن‌و تاجیكەكان باڵادەست بوون، بە حەسرەتەوە دەنووسێت: هەزارەكان هەمیشە پیشە قورس‌و نزمەكانیان ڕادەپەراند.

پاشئەوەی لە تاقیكردنەوەی پۆلی دەیەم دەردەچێت، بۆ خوێندن ڕوو لە ئەمریكا دەكات، لەو پێشبڕكێیەدا كچانیش بەشداربوون، بەداخەوە لە دواساتەكاندا بڕیار لەسەر كیژان هەڵدەوەشێنرێتەوە، خەلیل زاد بە كەسەرەوە باس لە دوورخستنەوەی توانای كچانی ئەفغانی‌و بێبەریان دەكات لە خوێندن.

سەفەر بۆ ئەوسەری دونیا (1966- 1967).

ئەو دەنووسێت: كاتێك فڕۆكەكەمان لە فڕۆكەخانەی كەنەدی نزیكتر دەبووەوە، لە دەرەوەی پەنجەرەكە ڕووناكیەكی زەرد ڕووناك‌و ڕووناكتر دەبوەوە، بەدرێژایی تەمەنم ئەو هەموو ڕووناكیەم نەبینیبوو!

دواتر بنەماڵەی “پێرا” دەیگرنە خۆو لە تەكیاندا دەژێت، لەمبارەوە دەنووسێت: زیاد لە ڕادە میهرەبان‌و دڵسۆزبوون، كاتێك تێكەڵیان بووم هەستم بە ئارامی  دەكرد، ئەوان خاوەنی زەوی‌و زار بوون، مالیكی خۆیان بوون.

هەروەها لە باسی ئەمریكادا دەڵێ‌: لەو وڵاتەدا بنەماڵەی فیوداڵا‌و خاوەن نفوز بوونی نەبوو، گشت كەس دەیتوانی زەوی بكڕێت‌و ببێتە خاوەن بازرگانی تایبەت بە خۆی. بەرابەری كۆمەڵایەتی دەیەی  شەستەكان لە ئەمریكا بەرادەیەك بوو ژن‌و پیاو هەرتك لە ماڵەوە كاریان دەكرد. ئاینیش لای خەڵك گرنگ بوو، بەڵام كاتێك زانیان موسڵمانم هیچ هەڵسەنگاندنێكی نەرێنیان لەوبارەوە نەكرد.

بە تێپەڕبوونی كات هەستم بە گرنگی ڕۆڵی شارستانیانەی دەستە خۆبەخشەكانی كۆمەڵگای مەدەنی دەكرد لە ویلایەتە یەكگرتوەكاندا، ئەوان بۆ كارە خێرخوازێكانی وەك نۆژەنكردنەوەی یاریگاكان یان بۆرسە پارەیان كۆدەكردەوەو چاوەڕوانی حكوومەت نەبوون، لە ئەفغانستان خەڵك هەمیشە چاو لە دەستی حكوومەت بوون‌و لەبری ئەوەی هەوڵبدەن خاوەنكاربن  پێیانخۆشبوو كارمەندی دەوڵەت بن! كاتێك گەڕامەوە بۆ ئەفغانستان مرۆڤێكی جیاوازبووم، سەردەمانێك هاوپۆلێكانم وەك دێهاتیەك  گاڵتەیان پێدەكردم، ئێستا وەك ئەمریكیەك ئازاریان دەدام، دواتر بۆ خوێندن  ڕوو لە وڵاتی لوبنان دەكات.

لەناو قازانی سیاسەت 1968 -1974:

خەلیل زاد دەنووسێت لەگەڵا دابەزین لە فڕۆكە عیشقی ئەو شارە بووم، لە زانكۆ ئاشنا دەبێت بە “حەنا بەتاتو” كە خەڵكی فەلەستین بوو، بە قسەی خەلیل زاد ئەو لە لێكۆڵەرانی پلە یەكی جیهانە، پاشان دەنووسێت: باشترین مامۆستاكانمان  فەلەستینی بوون، ئەوان كەسانی خوێندەوارو ڕێزداربوون، بەزۆری لە بنەماڵە ناودارەكانی فەلەستین بوون. ڕۆژگار هەڵیداشتبوون‌و لە زانكۆی ئەمریكی لە وڵاتی لوبنان گیرسابوونەوە.

خەلیل زاد دەنووسێت: كاتێك داودخان حكوومەتەكەی زاهیرشای ڕووخاند من لە بەیروت بووم، ناسەقامگیری ئەفغانستان بەرنامەكانی ئاڵۆزكردم، چونكە حكوومەت بە مەرجی گەڕانەوە بۆ ئەفغانستان پشتگیری لە خوێندنەكەم دەكرد، دواتر لە پایزی ئەو ساڵەدا بۆ خوێندنی دكتۆرا لە بواری ڕامیاریدا ڕێگای ئەمریكا دەگرێتەبەر، چونكە لە یەكێك لە زانكۆكانی ولایەتی شیكاگۆ دەرفەتی خوێندنی بۆ ڕەخسابوو.

ستراتیژی تامەزرۆ 1974- 1980:

خەلیل زاد لەم بەشەی بیرەوەرێكانیدا دەنووسێت: بە بڕوا بەخۆبوونێكی زیاترو كەمێك ترسەوە گەڕامەوە بۆ ئەمریكا! دوو حەوتوو زووتر گەڕامەوە، دەرفەتێك بوو بۆ گەڕان‌و شەن‌و كەوكردنی گەلێك جێگا. حەفتەی یەكەمی خوێندن لە كاتێك ویستم  سەرپەرشتیارەكەم بدۆزمەوە، ڕوانیم ئەو لە هۆڵێكی گەورەدا دانیشتووەو ڕۆژنامەی بەدەستەوەیە، كاتێك  زیاد لە جارێك گووتم: مامۆستا كاپڵان قسەكەی پێبڕیم‌و نەیهێشت خۆمی پێبناسێنم، بەتوڕەییەوە گووتی: ئەگەر نەزانیت چی وانەیەك دەخوێنیت ئەوا بە هەڵە هاتوویت، ئێرە زانكۆی شیكاگۆیە.

ساڵی (1978) دوایین كۆرسی خوێندنم بوو، داودخان بە كودەتایەك ڕووخاو حزبی دیموكراتی گەلی ئەفغانستان دەسەڵاتی گرتە دەست، سەرم سوڕما لەوەی كارناسە ئەمریكێكان ئەم حزبەیان بە لایەنگری  چاكسازی  زەوی‌و زار لە قەڵەم دابوو ئەفغانێكان كە باوەڕداربوون مەحاڵبوو بكەونە ژێر ڕكیفی حزبی دیموكراتی گەلی ئەفغانستانەوە.

كاتێك لەسەر دۆخی ئەفغانستان بابەتێكم بەناوی “وریابە” بڵاوكردەوە، وەزیری پێشووی بەرگری “جێمز شلزینگر” گووتی: خەلیل كار لە كار ترازاوە، ئەفغانستان مەحاڵە سەربەخۆیی بەدەستبهێنێتەوە، چونكە ڕووسەكان بچنە هەرجێگایەك هەرگیز چۆڵیناكەن. ساڵی 1979 خانەوادەكەی ئاوارەی پاكستان دەبن‌و ساڵی 1983 گشتیان لە ئەمریكا دەگیرسێنەوە، بەڵام خەلیل زاد تا ساڵی 1984 نەیتوانی بڕواتە بینای داداگای فیدراڵی مانهاتن بۆ مافی هاووڵاتیبوون.

موجاهیدینەكان‌و ڕێرەوەی دەسەڵات 1980-1989:

دواتر خەلیل زاد وەك وەك مامۆستا لە زانكۆی كۆلۆمبیا وانە دەڵێتەوە، لەم ماوەیەدا هەوڵی زۆر دەدات بۆ ناساندنی دۆزی گەلەكەی‌و پێكهێنانی تێكۆشەرەكان، ساڵی 1986 ئەندامی بەرنامەداڕێژەی سیاسی وەزارەتی دەوڵەت بووە، لەو ماوەیەدا  بانگهێشتی یونس خاڵس دەكات بۆ كۆشكی سپی، هەر لەوێدا یونس داوا لە سەرۆكی  ولایەتەیە كگرتۆكان ڕیگان دەكات موسڵمان بێت، ئەویش لەوەڵامدا دەڵێت ئێمە باوەڕو ئاینی خۆمان هەیە. بە یارمەتی ئەمریكاو وڵاتی كەنداو تای تەرازوی شەڕ بەلای موجاهیدنەكاندا سەنگەلا بوو، سەرئەنجام ڕژێمی كۆمۆنیستی لە ئەفغانستان هەرەسی هێناو داڕما، لەمكاتەدا خەلیل زاد داوای زیاتری دەستوەردانی ئەمریكا دەكات، بەڵام حكوومەتەكانی بۆش‌و كلینتۆن بێهەڵوێستیان نواند، لە ئەنجامی ئەو جەنگە ناوخۆییە تاڵیبان‌و قاعیدە هەڵتۆقین.

ستراتیژێكی سەرەكی بۆ جیهانێكی تاك جەمسەر 1991 -1992:

بەڕای خەلیل زاد كاتێك یەكێتی سۆڤیەت هەڵوەشایەوە، پەرچەكردارەكانی ئەمریكا كەمڕەنگ بووە، ئەو هۆكارە ئەوەی نیگەران كردووە، چون ترسی هەبووە ئەمریكا دەرفەتەكان لەدەستبدات، لەكاتێكدا پێویستە ڕێبەرایەتیكردنی جیهان بگرێتە دەست. ئەگەرچی سەرەككۆمار گوتبووی: پاراستنی نەزمی نوێی جیهان بە هێزێك پارێزگاری لێدەكرێت لە “1,600,000” هەزار سەرباز كەمتر نەبێت.

بەڵام بۆچوونەكانی سەبارەت سیاسەتی ئاسایشی ئەمریكا ڕوون نەبوو، لەو ماوەیەدا سەبارەت بە باڵادەستی‌و ئاسایشی ئەمریكا چەند سیناریۆیەك سازدەكات‌و وتاریش دەنووسێت، بەڵام ساڵی 1992 پێنتاگۆن بەجێدەهێڵێت‌و وەك توێژەرێك لە دامەزراوەی “ڕەند” دەستبەكاردەبێت.

داڕمانی نەتەوەیەك  دەرئەنجامی پیاوێك 1993-2001:

لە پێنتاگۆن بووم كاتێك ڕژیمی كۆمۆنیستی لە ساڵی 1992 لە كابوڵ ڕووخا، لەم كاتەدا ڕاپۆرتێكم نووسی‌و داوای زیاتر دەستوەردانی ئەمریكام لە ئەفغانستان كرد، بەداخەوە كاربەدەستانی باڵا خوازیاری ئەم كارە نەبوون، بە پاشەكشەی ڕژێمی كۆمۆنیستی جەنگی كابوڵ بەخێرایی تەنییەوەو شێوەی تائیفی لەخۆگرت.

ئەم جەنگە كاریگەری هەمیشەیی لەسەر ڕۆح‌و ڕەوانی ئەفغانێكان دروستكرد، ئەفغانەكانی چینی ناوەڕاست هەستیان دەكرد كەس نییە ڕابەرایەتیان بكات‌و بیانپارێزێ‌، ئەوان تەنیا بۆ مانەوە دەژیان، لەناو ئەم پەشێوییەدا بزوتنەوەی تاڵەبان دروستبوو، سەرەتا بڕیاریاندا سەقامگیری بۆ وڵات بگەڕێنەوە، لۆیەجەرگە پێكبهێنن‌و شای پێشوو بگەڕێنەوە تا چاودێری پرۆسەی گواستنەوەی دەسەڵات بكات. بە زاڵبوونی تاڵەبان بەسەر ناوچەكانی  وڵاتدا چەندین  بەرە دژ بە بزوتنەوەكە دروستبوو، هاوكات نیگەرانێكانی حكوومەتی كلینتۆن لەمەڕ تاڵیبان تا دەهات زیاتر دەبوو، لەو ماوەیەدا قاعیدە هەزاران جەنگاوەری توندئاژۆی لە ئەفغانستان كۆكردەوە، ئوسامەیش چەند فتوایەكی دژ بە ئەمریكێكان دەركرد. بارودۆخەكە زیاتر ئاڵۆز بوو.

لەو ماوەیەدا دووجار زاهیر شام بینی داوام لێكرد دەوری “پەتراگەری” لە ئەفغانستاندا ببینێت، پەتراگەری وشەیەكی ئەفغانییە بەكەسێك دەگوترێت دەفرو قازانی كۆن‌و شكاو چاكدەكاتەوە، لەم كاتەداو لە بەرەی ئەفغانستان قاعیدە هەڕەشەیەكی جیدی بوو، تاڵەبانیش ئامادەنەبوو دەستبەرداری بێت، هاوكات دوو ڕۆژ بەر لە هێرشی قاعیدە بۆ سەر تاوەری بازرگانی مەسعودیان كوشتبوو، ئەوكارەش زەبرێكی گورچكبڕ بوو لە ئۆپۆزسیۆن درا.

كاژێری نۆی سپێدە، چوومە ژووری بەڕێوەبەرێتی قەیران، لەم كاتەدا بەرپرسی باڵای شورای ئاسایشی نیشتمانی باسی لە بەركەوتنی فرۆكەیەكی دەكرد بە تاوەری بازرگانیدا لە نیویۆرك، دواتر دەنگۆی فرۆكەیەكی دیكە بە تاوەری دووەمدا هەموومانی تووشی شۆككرد! باری نائاسایی ڕاگەیەندرا، پەلاماری 11\9\2001 ڕووداوەكە سەرنجی بۆ ئاینی ئیسلام‌و ئەفغانستان ڕاكێشا؟! سەرەككۆمار كە هەستی بە پەرچەكردار دژ بە موسڵمانان كرد، ئیسلامی بە ئاینی ئاشتی ناوبرد، لەو كاتانەدا سەرەككۆمارو ڕاوێژكارانی لە هەوڵی ئەوەدا بوون چۆن ئەم هێرشە بۆ هاونیشتمانیان ڕوونبكەنەوە. لە 7\10\2001 هێرش‌و پەلامار بۆ سەر ئەفغانستان دەستیپێكردو لە ماوەیەكی كەمدا كابول كەوت.

بونیادنانەوەی وڵات دوای تاڵەبان 2001 – 2004:

لەم بەشەدا  خەلیل زاد باس لە هەوڵەكانی دەكات بۆ پەیوەندیكردن بە ڕێبەرانی باكورو زاهیرشاوە بەمەبەستی ئامادەكاری سیاسی‌و دروستكردنەوەی دەوڵەت، ئەو دەڵێت: زاهیر شا هەمیشە چەندبارەی دەكردەوە كە خوازیاری یەكخستنی  ئۆپۆزسیۆن‌و گواستنەوەی دەسەڵاتە لەدوای تاڵەبان، هەروەها لەم نێوەندەدا ئێرانیش لە بیرناكات‌و ڕاو سەرنجی ئەوانیش وەردەگرێت.

سەرئەنجام ئۆپۆزسیۆن لە بۆن كوبوونەوەیەك  ڕێكدەخات‌و حامید كارزای وەك  سەرەك كۆمار دیاریدەكرێت. هاوكات یەكێك لە لەمپەرەكانی ئەم قۆناغە ڕەبانی بوو كە دەیویست دووبارە ببێتەوە بە سەرەك كۆمار. پێم گوت: ئەمریكا ڕٍازی نابێت دەوڵەت لە سایەیی تۆدا دروستبكرێت.

كاتێك خەلیل زاد وەك نوێنەری تایبەتی سەرەك بۆش دەگەڕێتەوە كابوڵ، دوو هەفتە بووە حكوومەتی كاتی دەستبەكار بووە، ئەو دەڵێ‌: كاتێك چاوم بە فڕۆكەخانەی كابوڵ كەوت، هیچ بەو جێگا بچوك‌و دڵگیرە نەدەچوو كە بەجێمهێشتبوو، دوای گەڕانێكی كورت، كابوڵم بە شارێكی بێدەنگ‌و تاڕادەیەك مردوو بینی، ئوتوومبێل نەدەبینرا، هەندێك پایسكل سوار لە شەقامەكان دەبینران، دوكانەكانیش بەڕیز خاڵیبوون، هەژاری‌و پەرپووتی بە سیمای خەڵكەوە دیاربوو. لە “كارتەچای” سەردانی خانوە كۆنەكەمانم كردەوە، ئەگەرچی زیانی زۆری پێكەوتبوو بەڵام وەك خۆی مابۆوە، ویستم قاپی بكوتم‌و سڵاوێك لە دانیشتوانەكەی بكەم، بەڵام  لەسەر داوای دەستەی پارێزەران لەو كارە پەژیوان بوومەوە. دواتر بۆم دەركەوت بۆ ڕووخانی تاڵەبان دەسەڵاتمان بە بەشێك لە خراپترین خوێنمژەكانی دەیەیی نەوەدەكان دابوو.

 دوای تاڵەبان كێشەی ئەفغانێكان ئەوە بوو حكوومەتی كاربەڕێكەر چون وڵات بەڕێوەببات،  قوتابخانیەكی فكری پێیان باشبوو ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی دابمەزرێنن ئەوان كارەكان  ئاراستە بكەن، لە بەرانبەریشدا  قوتابخانەیەكیتر كە ڕەگ‌و ڕیشەی لەناو سونەتێكانەوە هەڵدەقوڵا بڕوای وابوو لۆیە جەرگە باشترین بژاردەیە. قوتابخانەی  سێیەم باوەڕی وابوو ئەفغانەكان ئامادەی  وەرگرتنی دیموكراسی نین، پێویستیان بە ڕابەرێكی بە هێزە، بە نموونەی تایوان.

دواتر باس لە دروستكردنی لۆیە جەرگە “پەرلەمان”  دەكات، چونكە دەسەڵاتی زیاتری  بە ئەفغانەكان دەدا تا ڕێڕەوی وڵاتەكان دیاریبكەن، لۆیەجەرگە هەم گرنگبوو، هەم ڕەنگاوڕەنگ، كاتێك نوێنەرەكان دەگەیشتن شەپۆلێك لە نائارامی‌و چاوەڕوانی كابلی دەگرتەوە، برێجار لۆیەجەرگە پڕ دەبوو لە دەنگە دەنگ، هەندێجاریش  قورسی‌و جیدی دۆخەكە باڵی بە سەردا دەكێشا.

لەپێناو ئاسایكردنەوەی بارودۆخەكەو هەڵبژاردنی سەرەككۆمار، زاهیر لە ڕۆماوە دەگەڕێتەوە بۆ وڵات‌و بەشداری لۆیەجەرگە دەكات، دواتر لە دەنگدانێكی نهێنیدا لە كۆی 1575 دەنگ، كەرەزای 1295 دەنگ بە دەستدەهێنیت. پێشتریش تەنها ڕكار ڕەبانی بوو، ئەویش لە كۆتاییدا پاشەكشەیكرد. لە باسی سەرەككۆماردا دەنووسێت: پیاوێكی زەین كراوەو ڕاوێژكەر بوو، بەڵام بە بڕشت‌و خاوەن ئیرادە نەبوو.

كاتێك سەرەككۆمار هەڵبژێردرا دەنگی (الله أكبر) بەرزبووەوە، یەكێك لە پڕكێشەترین دیمەنەكان، قسەكردن بوو لەسەر دەوری ئیسلام، ئایەتوالله موحسینی كە بۆ خۆی شیعەبوو، كەرەزای ئاگاداركردەوە كە دەبێت بە تەواوی شوێنكەوتەی قانوونەكانی ئیسلام بێت، لە بەرانبەردا والی قەندەهار گووتی: نابێت ناوی ئیسلام بە دەوڵەتەوە بێت، چونكە لەڕابردوودا خراپ كەڵكی لێوەرگیراوە.

دواتر نوێنەرەكان كاری دامەزراندنی ئەنجومەنێكی نیشتمانیان دەستپێكرد، كە بڕیاربوو مافی گشت كەس‌و كەمینەیەك تیایدا  پارێزراو بێت، هەروەها لە لۆیەجەرگەدا ڕەچاوی مافی ژنانیش كرابوو. لە كۆتا ڕۆژی  لۆیەجەرگەدا كەرەزای بە نوێنەرانی گوت:  سیازدە كەس لە وەزیرەكانی هەڵبژێردراون‌و شەشیان لە نەتەوەی پشتۆنن.

ڕۆژی 4\10\2004 ڕۆژی هەڵبژاردن بوو لە ئەفغانستان، سەرباری ئالەنگاری‌و لەمپەرەكان هەڵبژاردن كرا، ئەفغانێكان سەریان سوڕمابوو لەوەی لە وڵاتەكەیان ڕوودەدات، چونكە لە مێژووی پێنج هەزار ساڵەی خۆیاندا بۆ یەكەمجار سەرۆكی وڵات هەڵدەبژێرن، زیاتر لە هەشت ملێون‌و سەد هەزار دەنگدەر دەنگیاندا، ڕێژەكە بێوێنە بوو، یەكێك لە بەشداربوان بەمشێوە گوزارشتی لە هەستی نیشتمانی كرد، سەرئەنجام  بووینە مرۆڤ.

خۆئامادەكردن بۆ ئێراق‌و بونیادنانەوەی دەوڵەت 2004-2005:

كاتێك وەك باڵوێز لە ئێراق دیاریكرا، دواتر دەكەوێتە خۆو بە گەیشتنی جێگاو ڕێگای كارو حەوانەوەی بۆ دەستیشاندەكرێت، بەمشێوە باس لە ئێراق دەكات: ئێراق ساڵانێكی زۆر لەژێر دەسەڵاتی عەرەبە سوننەكاندا بوو، لەو ماوەیەدا كوردو شیعە وەك هاووڵاتی پلە دوو، هەندێجاریش وەك مسكێن تەماشاكراون‌و مامەڵەیان لەتەكدا كراوە، بەڵام ئازادكردنی ئێراق ئەوانی پەرتەوازەو پەرێشانكرد.

 دوای رزگاركردنی ئێراق بڕیاری سڕینەوەو نەهێشتنی بەعسێكان دەركرا، ئەحمەد چەلەبی كارەكەی ڕادەپەڕاندا، لەم نێوەندەدا هەزاران مامۆستاو پسپۆڕ بێكاربوون كە دەیانتوانی وەزارەتەكان‌و دەوڵەت بەڕێوەبەرن، بڕیارەكە كاریگەری لەسەر هەزاران كەس دانا، لەو ماوەیەدا كاتێكی زۆرم تەرخانكرد بۆئەوەی چۆن بتوانم عارەبە سووننەكان لەتەك دەسەڵاتی تازەی ئێراقدا ئاشتبكەمەوە. هەرچی كوردەكانە خوازیاری كێشەی زیاتری نێوان عارەبە سووننەو شیعەكان بوون. ئەوان بیریان لە دەرفەتی مێژووی خۆیان دەكردەوە. دواتر كەموكوڕی ئەو بڕیارە بۆ گشت لایەك دەركەوت. سەرۆك بۆشم لەوبارەوە ئاگاداركردووە، گووتی: لە دەركردنی ئەو بڕیارە ئاگادار نەبووە!

لەم كاتەدا “ڕێككەوتننامەی نیشتمانی” باشترین بژاردە بوو، تا تێڕوانێكی هاوبەش لای  پێكهاتەكانی ئێراق گەڵاڵە بكرێت. كاتێك ئەركەكانم لەنێوان بەغدادو كابوڵدا بەراورد دەكرد، سەركردەكانی ئەفغان حكوومەتی ناوەندیان هەڵبژاردبوو، چونكە وڵات بەهۆی  نەبونی حكوومەتەوە گرفتاربوو بوو، بەڵام ئێراق گرفتاری حكوومەتێكی ناوەندی بەهێزبوو!

لەم كاتەدا هەر دەستەیەك تێڕوانینی توندڕەوانە بوو، شیعەكان بەدوای كۆماری ئیسلامیەوە بوون، كوردەكان هەڵوەدای خودموختاریان دەكردو گەرەكیان بوو مافی جیابوونەوەیان پارێزراوبێت، سوننەكانیش دژی زۆرینەی داواكارێكانی كوردو سوننە بوون.

لە درێژەی بیرەوەرێكانی لەم بە شەدا دەنووسێت: تاڵەبانی داوایكرد كە سەركردە گرنگەكان بۆ دوا كۆبوونەوە بانگهێشتی  بەغداد بكەم، هەردوكمان دەمانزانی بارزانی حەزناكات بێت بۆ بەغداد ناچار خۆم چووم بۆ هەولێرو ئەو داواكاریەم لێكرد، سەرم سوڕمابوو  لەوەی كە دەمبینی سەركردە ئێراقێكان چەند پێیان قورسە پێكەوە كاربكەن، تەنانەت هەندێكیان نەیاندەویست پێكەوە لە  ژورێكدا كاربكەن!

لە 15\8 و لە كاتی خۆیدا ڕەشنووسی دەستوور تەواوكرا، كۆدەنگی كوردو شیعەی لەسەربوو، هەوڵیش هەبوو بۆ ڕازیكردنی سووننەكان، تاڵەبانی مكوڕ بوو لەتەكیدا بم كاتێك ڕەشنووسەكە دەخاتە بەردەستی ئەنجوومەنی نوێنەران، لەم كاتەدا كە ئاودیووی پەرلەمان بووین، نوێنەرانی شیعە بە دەنگی “الله أكبر” پەرلەمانیان پڕكردو بەشێوەی ئێرانێكان دەستیان بەرزدەكردەوە.

دواتر لەمیانەی كۆبوونەكان توانیم عێراقێكان ڕازی بكەم چارەكی ئەندامانی ئەنجوومەنی نوێنەران ئافرەت بن، لەم كاتەدا هەستمدەكرد وڵات بەرەو توندڕەوی دەڕوات، زۆرجار كێشەكان لە ماڵی خۆم یان شوێنكارەكەم چارەسەر دەكران.

دروستكردنی ناوچە فیدراڵێكان زۆرترین كاتی برد، لەم كاتەدا لە هەڵوێستی شیعەو سووننە سەرم سوڕمابوو، شیعەكان كە زۆرینەبوون، پشتیوانی فیدراڵێتیان دەكردو سووننەكانیش بە پێچەوانەوە. لە 25\10\2005 نەتەوە یەكگرتوەكان ڕایگەیاند ئەنجامی گشتپرسی لەسەر دەستوور ئەرێنی بووە 79% دەنگدەران دەنگیان بە پەسەندكردنی دەستووری  هەمیشەیی وڵات داوە، دواتر 10\11\2005 بۆ هەڵبژاردن دەستنشانكرا. دواتر لە كۆی 275 كورسی، هاوپەیمانێتی شیعەكان 138 كورسیان بەدەستهێنا، دەوڵەتی نیشتمانی لەخۆوە پێكنەدەهێنرا، شیعەكان پێیان باشبوو لەگەڵ كوردەكان هاوپەیمانی دروستبكەن‌و سوننەو حیزبە ئیسلامێكان پەراوێز بخەن. بۆ ڕازیكردنی سووننەكان لە سعودییەو ئوردن چەندین چاوپێكەوتنمان لەگەڵا سەرەك هۆزەكاندا كرد.

چۆن لە وڵاتێكدا سەقامگیری بەر قەرار دەكرێت، دەستیەك بڕوایان وایە سەرەتا دەبێت ئەمنیەت بوونی هەبێت، هەندێكیتر بڕوایان وایە سەقامگیری سیاسی بنەمای سەرەكی ئەمنیەتە، كەسانێكیتر دەڵین: هەوڵە سیاسی ‌و ئەمنێكان دەبێت پێكەوە هاوئاهەنگبن.

ساڵی 2006 كاتێك دەوڵەت پێكهات گومانم دەكرد هاوكێشەی درووست بۆ سەركەوتنی سیاسی لە دەستی ئێمەدایە، بەڵام  ڕووداوەكان وڵاتی زیاتر  بەرەو ئاڵۆزی‌و توندوتیژی  دەبرد، لوتكەی ئەو كارەساتانە دەركەوتنی داعش‌و كەوتنی موسڵ‌و چەند شارو شارۆچكەیەكی تر بوو لە وڵاتدا.