مێژوونووس حوسێن حوزنی موكریانی داماو.
ئەمرۆ نەتەوەی كورد لە هەموو نەتەوەكانی دیكە زیاتر پێوستی بە خوێندنەوە و نوسینەوەی مێژووەكەیەتی، چونكە تەنیا نەتەوەیە نەیتوانیوە سود لە مێژوو وەربگرێت و تەنیا گەلێكیشە كە بە درێژایی مێژوو چەوساوەو ژێر دەستەیە، ئەوانەی خەریكی نوسینەوەی مێژووی كورد بوون بە ئومێدی گرێدانی رابردوو بە ئایندەوە ئاگاداركردنەوەی نەوەكانمان لەهەڵەكانی مێژوو مان، ئەركێكی قورسیان هەڵبژاردووە، چونكە كورد خاوەنی دەوڵەت و هێزی رامیاریی خۆی نەبووە دووژمنانی هەمیشە بەردەوام بوونە لە شێواندنی كلتورو مێژوو و شارستانیەتی كورد دا بە ئارەزووی خۆیان مێژووی كوردیان تۆمار كردووە، بۆ یە راست كردنەوەو تۆمار كردنی رووداوە مێژوویەكان بۆ مێژوونوسانی كورد كارێكی ئاسان نەبووە، لە بەر ئەوە دەكرێت رێزو پلەو پایەی گەورە بۆ مێژوو نوسانمان دابنێن، بە فەیلە سوف و مامۆستای خۆمانی بزانین هەرگیز پەراوێزیان نەخەین، قسەكانیان بە ئاوی زێر بنوسینەوە.
ئەگەر هەڵەشیان هەبوو چاوپۆشیان لێنەكەین و رەخنەیان لێبگرین. هەموو یادەكانی لە دایك بوون و كۆچی دواییان بە گەرمی و بە پەرۆشەوە بەرێی بكەین, یەكێك لەو مێژوونووسە نیشتمانپەروەرانەی كە جێی شانازیی گەلی كوردە ” حوسێن حوزنی موكریانی ” یە.
كمال مەزهەر دەڵێت: (حوزنی یەكەم مێژوونووسە كە دوای محەمەد ئەمین زەكی شایەنی باس و لێدوان بێت). هەرچەندە ئەو پێش ئەمین زەكی دەستی داوەتە نووسین و نیشتمانپەروەرتریش بوو ،چونكە حوزنی بە پارە وپلە وپایەو حكومەتی عێراقی تازە دروست بوو رازی نەبووە،بە ناپاكی زانیووە هەركوردێك ببێت بە فەرمانبەری دەوڵەتی ئێراق كەچی ئەمین زەكی بووە پیاوی دەوڵەت.
لێرەدا پێوستە بزانین حوسێن حوزنی موكریانی كێیە؟ حوسێن كوڕی سەید لەتیفە لە 12 ئەیلولی ساڵی 1893 ز لە مهاباد لە دایك بووە، تاڵ و ترشی ژیان و ئاوارەیی وای لی كردووە حوزنی بكاتە نازناو بۆ خۆی لە بەر ئەوەش مهاباد سەر بە موكریانە بووە بە (حوسێن حوزنی موكریانی) ناوبانگی دەركرد.(1)
حوزنی لە سەیدەكانی (بێچكە ، شقوبقە )كە دوو گوندن دەكەونە نزیك بۆكانەوە، بەڵام خۆی لە گەڕەكی (حسەینان) لە مهاباد لە دایك بووە.(2)
هەروەها لە لایەكی ترەوە شەهید شاكر فتاح دەڵێت: ( ناوی تەواوەتی حسێن كوڕی سید لتیفی كوڕی شیخ اسماعیلی كوڕی شێخ لەتیفی خەزایی یە و گەلێ نازناوی بۆ خۆی داناوەی وەك حوزنی، خدرۆك، داماو، بێژەن، بەڵام لەم دواییە داماوی لە هەموویان پێ باشتر بوو، هەر لە منداڵیەوە نیشانەی زیرەكی و ووریایی و ژیری پێوە دیار بووە، خوێندنی لای باوكی و خاڵۆكانی بووە بە كوردی و عەرەبی و فارسی خوێندویەتی لە تەمەنی (12) ساڵیدا ماڵەوەی جێ هێشتووە كەوتۆتە گەڕان بەدوای خوێندن و زانست دا گەلێ شار و دێهاتی كوردستان گەڕاوە، زۆر وڵاتی دیووە لە هەر شوێنەو شتێ فێر بووە لە زۆر كاتیشدا خۆی خۆی فێر كردووە.
لە زانستەكانی وەك ئاین و مێژوو وێژەی كوردی و عەرەبی و فارسی توركی دا قاڵ بۆتەوە، زمانی رووسی و ئینگلیزی وفەرەنسیشی زانیوە,جگە لە كوردستان روسیاو توركیا و ئێران و ئەفغانیستان و سورییە و لوبنان و مسر و حجاز و فەرەنسە و گەلێ وڵاتی تر گەڕاوە، پێگەیاندنی خۆی و دامەزراندنی چاپخانەكەی لە حەلەب و رەواندوز لە هەموو شت گرنگترە، چونكە حوزنی توانیویەتی بەو هۆیەوە بیروباوەڕی كوردەواری بگۆڕێت و بیخاتە سەر ئەوەی كە هەرچەندێ مرۆڤ هەژارو بێ كەس و ئاوارەبێ لە توانایدا هەیە چارەنووسی وڵاتی بگۆڕێ و بیگەیەنێتە چڵە پۆپەی بەرزی مرۆڤایەتی و نیشتمان پەروەری، حوزنی نیشتمان پەروەر و مێژوونوسێكی چاك و پاكی كارا و زانا بوو.(3)
هەر لەبەر ئەوەشە مانگی موكریانی لە ئاسمانی مێژونووسی كورددا گەش و دیارە، حوزنی لە زۆر شتدا دەستپێشخەرو یەكەم كەس بووە، حوزنی یەكەم مێژوونووسی كوردە بە كوردی لە زانستی مێژوو دوواوە ساڵی 1925 لە ( خونچەی بەهارستان) دا باسی مێژوو، قۆناغەكانی مێژوو، زبان و رەگەز و میللەتی كردووە، دوای مەلا مەحمودی بایەزید دیسان حوزنی یەكەم كەس لە سەردەمی نوێ دا بەرهەمی مێژووی بە كوردی داناوە، بەرگی یەكەمی ((ئاوڕێكی پاشەوە)) یەكە م كتێبی مێژووی بڵاوكراوەی سەربەخۆی كوردیە كە بۆ باسی مێژووی كورد تەرخان كراوە، هەر لەبەر ئەوەشە چەند بە قەبارە ئەو كتێبە بچووكە هێندە بە مانا گەورەیە، حوزنی لە دانانی ژمارەیەك ووشە و زاراوەی مێژووی پەتی پێش روناكبیرانی تر كەوتووكە بەمەبەستی مێژووی لە نووسیندا بەكاری هێناوە لەزۆر بەشیاندا نیشانەی درووستی پێكاوە.
حوزنی یەكەم مێژوو نووسی كوردە لە بیستەكاندا (مێژوو) ی لە بری (التاریخ) بەكارهێناوە كە پربە پێستی خۆیەتی هیچ كام لە مێژوونوسەكانی بیستەكان ئەو زاراوەییەیان بەكار نەهێناوە زاراوەی فێژوونوسیش بەرهەمی ئەو بۆ چوونە ووردەی حوزنی یە,(وڵاتی مەیان دوورووباران) كە دیسان حوزنی یەكەم كوردە لە نوسینەكانی دا بەكاری هێناوە كە وەرگێرانی دروستی ((میسۆپۆتامیا – mesopotamia) كە لە دوو ووشەی یۆنانی پێك هاتووە (میسۆس – mesos) كە مانای (نێوان , ناوەند , ناوەڕاست) و ( پۆتامۆس – potamos) كە مانای رووبار دەگرێتەوە , بەسەر یەكەوە بە ئێراق دەگوترا , كە ئەندازیاری ئینگلیزی هامڵتن هاتە رەواندز بە چاوی خۆی هەوڵ وتەقەلای پڕ لە دڵسۆزی حوزنی بینی و زانی (زاری كرمانجی)كە بڵاوكراوەیك بوو بەرهەمی چ رەنجێكە لە كتێبەكەی خۆیدا كە بە ناوی (( رێگایەك بەناو كوردستاندا )) بڵاوی كردەوە.(4)
حوزنی لە هێنانی چاپخانەش دا پێش كەسانی تر كەوتووە لە ساڵی 1914 چاپخانەیەكی لە ئەڵمانیا كڕی و هێنایە شام و ساڵی 1915 لە حەلەب دای مەزراند، پاشان لە 1925 دا هێنایە رەواندوز .(5)
سەرەڕای ئەوانەش پایە بەرزی موكریانی لە گۆڕەپانی مێژوونووسیندا دەردەكەوێت ،چونكە تاكۆچی دوای موكریانی (17) پەرتووكی هەمەجۆری بڵاوكردەوە، كە یانزەیانی (11) بۆ مێژووی كورد و دووانیانی بۆ مێژووی گشتی تەرخان كردووە. هەر لەبەرئەوەشە (ئەدمۆندس) لەوبیبلۆگرافیایەدا كە بۆ چاپەمەنی كوردی لە عێراق تەرخانی كردبوو ناوی (13) سیانزە بەرهەم دێنێ ودەڵێ زۆربەیان موكریانی دایناون. لەهەمانكاتد، چونكە موكریانی شەرەفنامەی وەك سەرچاوە بەكارهێناوە سەرنجی باسیل نیكتنی راكێشاوە بۆیە باسیل دەڵێ: (حوزنی نووسەری كورد دواساڵانی ژیانی بۆ لێكۆڵینەوە لەسەر مێژووی كورد تەرخان كرد كە چەندین پەرتووكی بڵاوكردۆتەوە كە سەرچاوەكانی دەسنووس و قسەی سەرزاری خەڵك وسەرچاوەی عەرەبی و فارسی و توركین.(6)
هەربۆیە وەرگێڕێكی باش و رۆژنامەنووسێكی لێهاتوو بوو،چوونكەگۆڤاری (زاری كرمانجی) بڵاوكردەوەكە گۆڤارێكی كۆمەڵاتیەتی مێژووی ئەدەبی، هونەری مانگانە بوو، خۆی خاوەن ئیممتیاز و سەرنوسەری بوو، دوای داخستنی ئەم گۆڤارە گۆڤاری (روناكی) دەركرد كە ئەمەش گۆڤارێكی كۆمەڵایەتی زانیاری وێژەی بووە چەندین رۆژنامەی نهێنی بلاوكردۆتەوە وەكو (كوردستان , چیا كرمانج , سۆران , دیاربكر , ئارارات , بۆتان.(7)
لەمانەش گرنگتر لەساڵی 1934دا هاوكاری پیرەمێردی كرد لە چاككردنەوەی چاپخانەكەیدا وماوەیەكیش لە دەركردنی رۆژنامەی ژیان هاوكاری بووە(8)
هەروەهاحوزنی تا دوا هەناسەی خۆی بۆ گەلەكەی تەرخان كرد لەو پێناوەشدا برسێتی كێشا، رووتی و هەژاری بینی، دەربەدەری شاران بوو هەر لەبەر ئەوەش بوو لە (20)ی ئەیلول 1947 ز لە بەغداد گیانی بەدەستەوەدا و لەسەر وەسێتی خۆی لاشەكەیان سپاردە هەولێری دێرین.(9)
لەسەر مردنی حوزنی چەند بۆ چونێك هەیە ،هەندێ دەڵێن ژنەكەی دەرمان خواردی كردووە بە فیتی ئینگلیزەكان، هەندێ دەڵێن لە داخا مردووە، هەرچۆنێك بێت بە مردنی حوسێن حوزنی موكریانی زانای گەورە ومێژوونووسی كورد , كورد و نەتەوەی كورد زیانمەندبوون.(10)
ئەمەش ناوی هەندێ لە كتێبەكانێتی (مێژووی مێرگی دڵانی ساڵانی 1916 ، پێشكەوتن – 1927 ، پەروەردەكردنی كرمی ئاوریشم ، وەرگێران -1928 ، خۆشی و ترشی – 1929 ، وێنە گرتن و هەڵكۆڵین (زەنگۆغراف) -1934, مێژووی شاهانشای كوردی زەند لە ئێران – 1934 ، پێشەوای ئاین – 1926 ، دەستوری خوو بۆ كوڕوكچ – 1935 ، چەپكێ گوڵی ئەدیبان ، خونچەی بەهارستان – 1925، ئاوڕێكی پاشەوە ، سێ بەگ – 1931 ، مێژووی دەوری ئەمارەتی لە كوردستاندا، حكومەتی بەرزەكانی لە حەلوان و دێنەوەردا ، حوكمدارانی كورد لە هەولێر ، پاشایانی چەند بنەماڵەیەكی كورد ، حوكمدارانی بابان ، ناودارانی كورد ، مێژووی كوردو نادر شا ، مێژووی میرانی سۆران ، مێژووی كوردستانی موكریان ، لەگەڵ چەندین بەرهەمی تر كە چاپ نەكراون.(11)
سەرچاوەكان و پەراوێزەكان:
1) كمال مەزهەر ئەحمەد , مێژوو , بغداد , 1983 ،ل 167.
2) عوسمان سید قادر , ژیاننامەی مێژوونوسانی كورد , بەرگی یەكەم چاپی یەكەم , 2001 , ل 101.
3)شاكر فتاح , داماوی موكریانی , چاپخانەی كامەرانی ، سلێمانی1972,ل 6 – 8 – 21 .
4)كمال مەزهەر, مێژوو س.پ, لا 169 – 170 – 171 – 172.
5)عوسمان سید قادر , ژیاننامەی مێژوونووسانی كورد،س.پ , ل 105 – 106.
6)كمال مەزهەر , مێژوو س.پ , ل 173.
7) عوسمان , ژیاننامەی مێژوونووسانی كورد،س.پ, ل 106 .
8)لوقمان حەسەن حەمەرەشید:فەرهەنگی مێژوو،چ1، سلێمانی،2008،ل178.
9) د.كمال مەزهەر, مێژوو س.پ ل 174 .
10) شاكر فتاح , داماوی موكریان س.پ, ل 7.
11) ه.س , ل 18.
